Budapest
Vopna / bandiera	Posiziun
Datas da basa
Surfatscha	525,13 km²
Abitants (2019)	1 752 286
Spessezza	3337 ab./km²
Numer postal	1011?1239
Pagina web	www.budapest.hu

Budapest (pronunzia ungaraisa ['bud?p??t]) e la chapitala ed a medem temp la pli gronda citad da l’ Ungaria . Cun bundant 1,7 milliuns abitants furma Budapest la novavel gronda citad da l’ Uniun europeica . Tenor Euromonitor International tutga ella tar las ventg citads europeicas che vegnan frequentadas il pli savens da turists. La vischnanca unitara Budapest e sa furmada l’onn 1873 tras fusiun da las citads fin la independentas Buda, Obuda, omaduas situadas en il vest dal Danubi, e Pest en l’ost dal Danubi. Il num ?Budapest? sez na cumpara betg fin la; usita en la lingua da mintgadi era ?Pest-Buda?.

Geografia [ modifitgar | modifitgar il code ]

Posiziun [ modifitgar | modifitgar il code ]

La citad Budapest e situada al Danubi , il qual banduna en quest lieu la Muntogna Mesauna Ungaraisa e curra en la Planira Ungaraisa. Il pli aut punct da Budapest furma la collina Janos cun 527 meters; daspera existan numerusas autras collinas, numnadamain la collina dal chaste (Varhegy), la collina da rosas (Rozsadomb), la collina dal sulegl (Naphegy), la collina da l’evla (Sashegy), la collina da Martin (Martonhegy), la collina dals Svabais (Svabhegy) e la collina Szechenyi (Szechenyi-hegy). Ord vista geotectonica e la citad situada sin ina ruttadira; perquai e surtut Buda ritg da funtaunas termalas.

Clima [ modifitgar | modifitgar il code ]

Pervi da la posiziun a l’intern dal pajais e l’effect protegind da las collinas e Budapest segna d’in clima continental relativamain sitg cun envierns fraids e stads chaudas. La temperatura media munta il schaner a ?1,6 °C ed il fanadur a 21 °C. L’entschatta da la stad cuntanschan las precipitaziuns lur maximum. La media annuala da las precipitaziuns munta a 500 fin 600 millimeters.

Istorgia [ modifitgar | modifitgar il code ]

Emprim millenni [ modifitgar | modifitgar il code ]

Temp dals Romans [ modifitgar | modifitgar il code ]

L’istorgia da Budapest cumenza vers l’onn 89 cun la fundaziun d’in champ militar roman sin territori popula avant da la stirpa celtica dals Eraviscs. ^[1] Enturn il champ e alura sa sviluppada pass per pass la colonia romana Aquincum, la quala ha furma tranter il 106 ed il 296 la chapitala da la provinza Pannonia inferior. Sut domini roman ha la citad prospera: i sa laschan cumprovar in palaz guvernativ, plirs amfiteaters e bogns; ultra da quai e la citad, situada al Danubi che furmava il cunfin da l’ Imperi roman , vegnida protegida tras in mir.

Temp da la migraziun dals pievels [ modifitgar | modifitgar il code ]

A la fin dal quart tschientaner han gi lieu en rom da la migraziun dals pievels adina dapli invasiuns da stirpas dals Germans e dals Hunns ed Alans. Suenter il declin da l’Imperi roman ed a la fin dal temp da la migraziun dals pievels e sa stabilida qua l’emprim ina populaziun slava; a partir da l’onn 896 e quella pero vegnida stgatschada d’Ungarais, pievels urals ch’en immigrads en il Batschigl Pannonic.

Temp medieval [ modifitgar | modifitgar il code ]

Temp medieval tempriv [ modifitgar | modifitgar il code ]

Ils Ungarais ch’en pli tard vegnids cristianisads e daventads sedentars abitavan en vitgs cun baselgias e vivevan da la cultivaziun da plantas e da l’allevament d’animals. Situa en il center d’impurtantas vias da traffic e Pest daventa adina pli impurtant. Gia da quel temp e sa sviluppa sur il Danubi (ca. sin l’autezza da la punt Elisabet odierna) in viv traffic da navettas vers Buda situa da l’autra vart dal flum. Suenter la curunaziun da Steffan I (il di da Nadal 1000 ubain il prim da schaner 1001) sco emprim retg da l’ Ungaria han ils Ungarais extendi lur domini. L’invasiun dals Mongols l’onn 1241 ha pero smanatscha seriusamain il reginavel (Battaglia sper Muhi). La residenza roiala han ins l’emprim transloca a Visegrad . L’onn 1308 e la citad vegnida renovada ed il 1361 e ella puspe daventada la chapitala dal reginavel. L’onn 1513 ha gi lieu ina sullevaziun da purs.

Occupaziun tirca [ modifitgar | modifitgar il code ]

A partir da l’onn 1446 han ils Osmans adina puspe attatga ils Ungarais, quai che dueva culminar en l’occupaziun da la gronda part dal pajais. L’onn 1526 e cruda Pest, 15 onns pli tard Buda ch’era protegi in pau tras la fortezza. Chapitala da l’Ungaria betg occupada, la quala consistiva quasi be pli da l’Ungaria Superiura (che correspundeva pli u main al territori odiern da la Slovachia ), ha furma tranter il 1536 ed il 1784 Bratislava . Entant che Buda e daventa la sedia d’in pascha tirc, ha Pest pers sia muntada ed ina gronda part dals abitants en tratgs davent.

Temp dals Habsburgais [ modifitgar | modifitgar il code ]

La finala esi reussi als Habsburgais , ch’eran dapi l’onn 1526 retgs da l’Ungaria, da stgatschar ils Osmans e da restabilir l’Ungaria. Per la populaziun da Buda e da Pest n’e pero betg sa mida bler ? els vegnivan er vinavant administrads dad esters e stuevan pajar fitg autas taglias. La populaziun ha empruva da sa dustar cun ina sullevaziun, ma quella e vegnida abattida.

Temp modern [ modifitgar | modifitgar il code ]

Sedia dal retg [ modifitgar | modifitgar il code ]

Pest era dapi il 1723 la sedia da l’administraziun dal reginavel. Malgra las cundiziuns disfavuraivlas ed in’aua gronda desastrusa l’onn 1838 cun 70 000 unfrendas, e la citad creschida en il decurs dal 18avel e 19avel tschientaner sco strusch in’autra. L’onn 1780 e il tudestg vegni introduci dals Habsburgais sco lingua uffiziala. Quai han ins er fatg per pudair controllar meglier ils moviments revoluziunars che sa faschevan valair pli e pli. Tras quai han ins er tegni quint dals colonisaturs tudestgs che vegnivan adina puspe clamads en il pajais e ch’avevan en il fratemp popula vastas parts da la citad. Il territori central dals Croats, che correspunda pli u main al territori da la Croazia odierna, era suttamess a Budapest.

Construcziun da l’emprima punt stabla [ modifitgar | modifitgar il code ]

In dals motivs principals per il svilup da Budapest ha furma l’existenza d’ina punt durant la stad; quella sa cumponiva da bartgas fermadas ina vi da l’autra. Sin iniziativa dal refurmatur ungarais cont Istvan Szechenyi han ins remplazza quella ils onns 1839 fin 1849 tras in’emprima punt stabla. Anima da far quai aveva il fatg ch’el aveva stui spetgar in’emna per pudair arrivar a la sepultura da ses bab da l’autra vart dal flum. La punt, la pli veglia e pli enconuschenta da las nov punts dad oz, porta alura er cun raschun ses num (Szechenyi Lanchid).

La revoluziun dal 1848/49 [ modifitgar | modifitgar il code ]

Durant la Revoluziun ungaraisa dal 1848 ha Budapest furma in dals lieus principals da las sullevaziuns cun las qualas ils Ungarais battevan cunter la suppressiun habsburgaisa drizzada cunter refurmas. Bain e la sullevaziun la finala vegnida abattida sanguinusamain cun agid da la Russia; ma ils eveniments dal 1849 duevan indirectamain tuttina manar il 1867 al Cumpromiss austriac-ungarais. Tras quel ha l’Ungaria cuntanschi pli u main ils medems dretgs entaifer la monarchia dubla Austria-Ungaria. Simbol da quest cumpromiss ha furma la preschientscha da pliras emnas ad onn da l’imperatur Franz Joseph a Budapest. Sco retg da l’Ungaria residiava el sin il chaste da Buda ed exequiva da quel temp ? en lingua ungaraisa e purtond in’unifurma ungaraisa ? cun ils ministers e la dieta da l’Ungaria ses uffizis ungarais.

Uniun da Buda e Pest [ modifitgar | modifitgar il code ]

L’uniun da Buda, Obuda e Pest era gia vegnida ordinada l’onn 1849 sut la regenza revoluziunara da l’Ungaria. Suenter ch’ils Habsburgais han gi restitui lur pussanza, han els pero revoca quest conclus. Pir l’onn 1873, sis onns suenter il Cumpromiss austriac-ungarais, han las duas parts da la citad pudi fusiunar definitivamain. Per preparar quest pass avev’ins gia furma l’onn 1870 in ≪cussegl da la chapitala per lavurs publicas≫, il qual dueva coordinar il svilup da construcziun ed infrastructura da la citad cumplessiva.

20avel tschientaner [ modifitgar | modifitgar il code ]

Cumenzament dal tschientaner [ modifitgar | modifitgar il code ]

Per il millenni da l’arrivada dals Ungarais en il Batschigl Pannonic l’onn 1896 han ins realisa en connex cun l’exposiziun millennara numerus projects gronds sco la Plazza dals eroxs e l’emprima metro da l’Europa continentala. Il dumber d’abitants en l’entir territori da la citad e creschi tranter il 1840 ed il 1900 da bundant 100 000 sin radund 730 000.

Emprima Guerra mundiala e tranterguerras [ modifitgar | modifitgar il code ]

Suenter la sconfitta en rom da l’ Emprima Guerra mundiala e l’Ungaria sortida l’onn 1918 da la monarchia dal Danubi. Cun il contract da Trianon ha l’Ungaria pers bunamain trais quarts da ses territori oriund.

La republica da cussegls communistica, fundada il mars 1919 sut Bela Kun , ha existi be quatter mais. Quella e dada ensemen l’avust dal medem onn cur che truppas rumenas han occupa en rom da la Guerra tranter l’Ungaria e la Rumenia Budapest e vastas parts da l’Ungaria. Sinaquai e il socialist Gyula Peidl sta per curt temp primminister; sia regenza e pero vegnida destituida ils 6 d’avust 1919 en rom d’in putsch da la dretga. Stadi successur e daventa il Reginavel da l’Ungaria sut Miklos Horthy . Suenter sia victoria e Horthy entra ils 16 da november 1919 a la testa da las truppas conservativas en la chapitala ed e daventa regent dictatoric da l’Ungaria, la quala era formalmain anc adina ina monarchia.

Segunda Guerra mundiala [ modifitgar | modifitgar il code ]

L’occupaziun tudestga da l’Ungaria durant la Segunda Guerra mundiala ha cumenza ils 19 da mars 1944, e quai suenter che l’Ungaria aveva empruva da sa schliar da la Germania cun la quala il pajais era sta allia fin qua. Fin la fin da la guerra han ils Tudestgs sinaquai deporta e mazza ? surtut ad Auschwitz ? radund in terz da la populaziun gidieua ungaraisa che dumbrava 600 000 persunas. Da l’autra vart ha l’engaschi da plirs diplomats, tranter quels il Svedais Raoul Wallenberg ed il Svizzer Carl Lutz , salva ad in grond dumber da gidieus da Budapest la vita e protegi els da la deportaziun. Il medem onn en parts da Budapest vegnidas destruidas tras attatgas or da l’aria americanas e britannicas. Las pli grondas destrucziuns duevan alura avair lieu il temp che forzas armadas sovieticas han assedi Budapest da la fin december 1944 fin l’entschatta 1945, cur che la citad ha pudi vegnir conquistada. Durant lur retratga sin la vart da Buda han las truppas tudestgas ed ungaraisas entschercladas siglienta tut las punts sur il Danubi. 38 000 civilists en morts en questa fasa da la guerra.

Era sovietica [ modifitgar | modifitgar il code ]

Suenter la guerra han ins proclama il 1946 la republica ed il 1949 la republica populara da l’Ungaria. Ina curta episoda ha furma ils onns 1945?1951 il project da giuvenils Gaudiopolis. L’onn 1956 e Budapest sta il punct da partenza da la sullevaziun ungaraisa drizzada cunter l’ Uniun sovietica . Suenter avair abatti quella sanguinusamain, en suandadas en l’entir pajais acziuns da purificaziun.

Dapi la vieuta dal 1989 [ modifitgar | modifitgar il code ]

Ils 23 d’october 1989 han ins proclama a Budapest la Republica da l’Ungaria. Quest pass ha tranter auter fulla via a la fin da l’Uniun sovietica e da l’entir bloc da l’ost. L’onn 2000 han gi lieu en l’entir pajais festivitads en connex cun il millennari da la fundaziun dal stadi; tranter auter han ins er investi en la chapitala cun eriger il center da cultura Millenaris ed il quartier dal millenni cun il teater naziunal; medemamain e vegni modernisa da la vart da Buda il campus da l’universitad tecnica. Festiva en l’entir pajais, e surtut en la chapitala, han ins er l’adesiun da l’Ungaria a l’ Uniun europeica il prim da matg 2004.

Populaziun [ modifitgar | modifitgar il code ]

Svilup da la populaziun [ modifitgar | modifitgar il code ]

L’onn 1873, cur che las trais citads Buda, Pest ed Obuda en vegnidas reunidas, dumbrava Budapest stgars 300 000 abitants. L’onn 1930 ha il dumber da la populaziun surpassa 1 milliun. In grond sigl ha quel alura fatg tranter il 1949 ed il 1960, e quai pervi da l’incorporaziun da set citads e 16 vischnancas cunfinantas. Uschia e la populaziun creschida il prim da schaner 1950 per 582 000 persunas sin 1,64 milliuns, la surfatscha da 206 kilometers quadrat sin 525 kilometers quadrat ed il dumber dals quartiers da la citad da 14 sin 22. Ils onns 1970 fin 1990 ha la citad dumbra bundant 2 milliuns abitants; dapi lura e la cifra sa reducida sin 1,7 fin 1,8 milliuns (situaziun dal 2019: 1 752 286 abitants).

Svilup da la cumposiziun etnica [ modifitgar | modifitgar il code ]

En il 15avel tschientaner era la populaziun da Pest per gronda part ungaraisa. Suenter la fin dal domini osmanic en l’Ungaria e surtut Buda vegni domina da Tudestgs. Dals radund 178 000 abitants l’onn 1851 eran 56,4 % Tudestgs, 36,6 % Magiars, 5 % Slovacs, 2 % auters. Silsuenter e la cumpart dals Tudestgs sa reducida cuntinuadamain, entant che quella dals Magiars e creschida (1891: 67,1 % Magiars, 23,7 % Tudestgs). ^[2]

La situaziun actuala sa preschenta sco suonda (cifras dal 2001): 91,2 % Magiars, 1 % Tudestgs, 0,8 % Roma, 0,3 % Slovacs, 1,5 % ulteriurs, 5,2 % naginas indicaziuns. ^[3]

Religiuns [ modifitgar | modifitgar il code ]

L’onn 1870 vivevan en la citad 72,3 % catolic-romans, 4,8 % refurmads, 5,4 % luterans, 16,6 % gidieus ed 1 % commembers d’autras cuminanzas religiusas. Ils proxims decennis e la cumpart dals refurmads e gidieus creschida cuntinuadamain; la cumpart da quests ultims ha cumpiglia il 1920 23,2 %, e alura pero sa sbassada cuntinuadamain fin la fin da la Segunda Guerra mundiala (1930: 20,3 %; 1941: 15,8 %; 1949: 6,4 %).

Administraziun [ modifitgar | modifitgar il code ]

Parts da la citad [ modifitgar | modifitgar il code ]

La citad sa cumpona da trais citads ch’eran oriundamain independentas e ch’en pir vegnidas reunidas il 1873 a la vischnanca Budapest. ^[4] Da la vart orientala, planiva dal Danubi sa chatta Pest che cumpiglia dus terzs da la surfatscha da la citad; da la vart occidentala, muntagnarda cumpiglian Buda ed Obuda l’ulteriur terz da la citad. Questas duas ultimas parts, che cumpigliavan antruras autas cumparts da populaziun da lingua tudestga, sa numnavan per tudestg Ofen (Buda) resp. Alt-Ofen (Obuda).

Districts [ modifitgar | modifitgar il code ]

Administrativamain e Budapest sutdividi en 23 districts. Il prim da schaner 1950 han ins stgaffi 22 districts; il 23avel (XXIII.) e pli tard vegni separa dal 20avel (XX.). Partind da l’emprim district enturn il quartier dal chaste (Var) vegnan ils districts numerads en direcziun da l’ura cun cifras romanas, e quai cun sursiglir repetidamain il Danubi.

District	Num	Parts da la citad
I. district	Varkerulet	Taban, Var, Krisztinavaros, Vizivaros (sid)
II. district	?	Rozsadomb, Pasaret, H?vosvolgy, Pesthidegkut, Vizivaros (nord), Orszagut, Torokvesz, Ujlak,
III. district	Obuda-Bekasmegyer	Obuda, Bekasmegyer, Obudai-sziget
IV. district	Ujpest	Ujpest, Kaposztasmegyer
V. district	Belvaros-Lipotvaros	Belvaros, Lipotvaros
VI. district	Terezvaros	Terezvaros
VII. district	Erzsebetvaros	Erzsebetvaros
VIII. district	Jozsefvaros	Jozsefvaros
IX. district	Ferencvaros	Ferencvaros
X. district	K?banya	K?banya
XI. district	Ujbuda	Ujbuda (Kelenvolgy, Kelenfold, Lagymanyos, Albertfalva, Gellerthegy, Sashegy, Gazdagret, ?rmez?)
XII. district	Hegyvidek	Hegyvidek, Farkasret, Janoshegy, Nemetvolgy, Svabhegy, Zugliget
XIII. district	?	Angyalfold, Ujlipotvaros, Vizafogo, Margit-sziget
XIV. district	Zuglo	Zuglo, Alsorakos, Herminamez?, Istvanmez?, Kiszuglo, Nagyzuglo, Rakosfalva, Torok?r, Varosliget
XV. district	?	Rakospalota, Pestujhely, Ujpalota
XVI. district	?	Matyasfold, Sashalom, Cinkota, Rakosszentmihaly, Arpadfold
XVII. district	Rakosmente	Rakosmente (Rakoskeresztur, Rakoscsaba, Rakosliget, Rakoshegy, Rakoskert)
XVIII. district	Pestszentl?rinc-Pestszentimre	Pestszentl?rinc, Pestszentimre
XIX. district	Kispest	Kispest
XX. district	Pesterzsebet	Pesterzsebet
XXI. district	Csepel	Csepel
XXII. district	Budafok-Teteny	Budateteny, Nagyteteny, Budafok
XXIII. district	Soroksar	Soroksar

Attracziuns e cultura [ modifitgar | modifitgar il code ]

Edifizis, vias e statuas [ modifitgar | modifitgar il code ]

Blers impurtants edifizis da la citad en situads a la riva dal Danubi. Sin la vart occidentala, la vart da Buda, s’auza la collina Gellert grippusa cun la statua da la libertad e la citadella. Al pe da la collina sa chatta il hotel Gellert cun ses famus bogn termal sco er dal flum giu l’edifizi principal da l’universitad tecnica. En il nord da la collina Gellert e situada la collina dal chaste cun l’anteriur chaste roial. En il palaz sa chattan la biblioteca naziunala, la galaria naziunala ed il museum istoric. Sper il chaste ha il president dal stadi ungarais sia sedia en il palais Sandor classicistic. Al pe da la collina dal chaste e situa il Varkert Bazar che furma la finiziun dal cumplex fortifitga vers il Danubi.

En la part settentriunala da la collina dal chaste s’auza la baselgia da Matteus e davantvart, vers il Danubi, la bastiun dals pestgaders. Il quartier dal chaste da Buda ed il panorama dal Danubi fan part dapi il 1987 dal Patrimoni cultural mundial da l’Unesco. Sut il quartier dal chaste maina in sistem da labirint ch’e per part accessibel al public.

A la riva orientala dal Danubi, da la vart planiva da Pest, s’auza l’edifizi dal parlament, l’academia da las scienzas, ina retscha da gronds hotels per lung da l’uschenumna corso dal Danubi, la sala da concert Pesti Vigado, l’universitad d’economia ed in pau pli vers sid il teater naziunal ed il palaz d’art.

Il Danubi furma per sasez l’attracziun principala da la citad e dumbra en tut nov punts che dattan da lur vart tempra al maletg da la citad. La pli impurtanta, perquai ch’ella e la pli veglia ed a medem temp l’ensaina da la citad, furma la punt da chadainas.

Da qua maina da la vart da Pest il pitschen rintg tar la punt da la libertad, sperasvi la gronda sinagoga, il museum naziunal e la gronda halla da martga. La sinagoga situada en la Dohany utca marchescha l’access al quartier gidieu istoric, situa tranter il pitschen ed il grond rintg. Il pitschen rintg suonda pli u main il decurs da l’anteriur mir da la citad, dal qual las ultimas portas da la citad en vegnidas disfatgas la fin dal 18avel tschientaner. Singulas parts dal mir en pero sa mantegnidas. Tranter il pitschen rintg ed il Danubi sa chatta il center da la citad per propi. Parallel tar il flum tanscha la Vaci utca, la pli veglia via da commerzi da la citad ed oz la pli enconuschenta via da flanar. Quella collia la halla da martga gronda cun il Vorosmarty ter. En il nord dal center da la citad, ma anc adina en il 5avel district central, s’auza la pli gronda baselgia da Budapest, la basilica da S. Stefan.

Il grond rintg (Nagykorut) e vegni erigi tranter il 1872 ed il 1906. Quel maina da la punt Pet?fi tar la punt Margreta e furma in dals pli impurtants ensembles architectonics da ses temp en l’entir’Europa. La staziun da viafier dal vest (Nyugati palyaudvar) che sa chatta qua furma ensemen cun la staziun da viafier da l’ost ina perditga imposanta da l’architectura da staziuns.

Al rintg grond, ils tschancuns dal qual portan il num da s. Stefan e dals districts cunfinants Terez-, Erzsebet-, Jozsef- e Ferencvaros sa chattan plirs teaters (fin la siglientada l’onn 1965 er il teater naziunal) e kinos (dals quals intgins han stui serrar cur ch’ins ha avert en auters lieus da la citad kinos multiplexs). Tar la plazza Oktogon vegn il rintg cruscha da l’Andrassy ut che collia il center da la citad cun il guaudet da la citad.

L’Andrassy ut furma in dals projects urbanistics ils pli ambizius en l’istorgia da la chapitala ungaraisa. En be 14 onns, dal 1871 fin il 1885, han ins erigi in’alea d’ina lunghezza da 2,5 kilometers che vegn flancada da chasas d’abitar da sis auzadas en il stil tipic da quel temp (istorissem), da l’opera statala ungaraisa, da la chasa dal terror e da pliras plazzas. Ella maina vers la plazza dals eroxs, la quala vegn da sia vart flancada da la halla d’art e dal museum dals bels arts. Sin questa plazza sa chatta il monument millennari ch’e vegni erigi il 1896 a chaschun dal giubileum da l’arrivada dals Magyars en il Batschigl Pannonic. En il sid da la Plazza dals eroxs sa chatta la plazza lunghenta cun il monument che regorda a la sullevaziun dal 1956. Quel e vegni inaugura precis 50 onns suenter la sullevaziun e sa chatta al lieu nua ch’ins aveva cupitga il 1956 in monument da Stalin .

Dapi il 2002 tutga er l’Andrassy ut tar il Patrimoni cultural mundial. Sut la via cursescha l’emprima metro da Budapest; igl e quai sta ina da las emprimas metros electricas en tut il mund e suenter la London Underground ina da las pli veglias dal mund.

Vers ost, gist davos la plazza dals eroxs, sa chatta en il guaudet da la citad il chaste Vajdahunyad, ch’e vegni erigi a chaschun da l’exposiziun millennara l’onn 1896, il zoo, il circus, la patinera ed il bogn da cura Szechenyi. Ensemen cun il bogn Gellert tutga quel tar ils pli enconuschents bogns termals da Budapest.

Il mausoleum da Gul Baba sa chatta sin la collina da rosas a Buda. Quest monument en furma d’octogon e vegni erigi vers il 1545 e furma il sanctuari da l’islam situa il pli lunsch vers nord. Gul Baba e sta in dervisch e poet tirc dal 16avel tschientaner.

Ordaifer il center da la citad, a la riva dal Danubi occidentala, e situada la colonia romana Aquincum. Ultra da quai sa chatta qua il parc da sculpturas cun statuas dal realissem socialistic.

A la riva orientala e situa il monument commemorativ Chalzers a la riva dal Danubi che regorda als pogroms cunter ils gidieus en la Segunda Guerra mundiala .

Teaters e salas da concert [ modifitgar | modifitgar il code ]

Il pli impurtant teater e il teater naziunal ungarais Nemzeti Szinhaz che sa chatta dapi il 2002 en il parc Bajor Gizi. En il decurs da si’istorgia ha questa tribuna, la pli impurtanta dal pajais, mida repetidamain sia sedia. L’emprim edifizi sa chattava tranter il 1837 ed il 1908 a la Kerepesi ut, oz Rakoczi ut visavi l’hotel Astoria.

Al Hevesi-Sandor-Ter sa chatta il Magyar Szinhaz (teater ungarais). Ad in public giuven sa drizzan las represchentaziuns dal teater Katona Jozsef en la Pet?fi Sandor-utca. Ina tribuna alternativa per projects da teater extraordinaris porscha il teater Kretakor.

Amis da musical ed operetta visitan gugent l’Operettszinhaz al ?broadway ungarais? en la Nagymez? utca. Ina tribuna cun ina lunga tradiziun furma il Vigszinhaz (teater da cumedias) al Korut sin la vart da Pest. Amis da l’opera stiman las represchentaziuns da l’opera statala ungaraisa Magyar Allami Operahaz en l’Andrassy-ut, in edifizi ch’ha sumeglientschas cun l’opera statala a Vienna.

La pli enconuschenta sala da concerts furma la sala da festa en stil floreal da l’academia da musica a la Plazza da Liszt Ferenc. A las pretensiuns acusticas las pli modernas correspunda la halla da concert da Bela Bartok che sa chatta en vischinanza dal teater naziunal. Er en las localitads dal center da congress da Budapest han lieu concerts.

Museums [ modifitgar | modifitgar il code ]

La pli gronda collecziun d’art, il museum dals arts figurativs da Budapest, sa chatta a la Plazza dals eroxs. Quella cumpiglia ina collecziun egipziana, ina collecziun antica, ina galaria dals vegls maisters, ina collecziun or dal 19avel e 20avel tschientaner, ina collecziun da sculpturas baroccas ed ina collecziun da pictura tudestga, austriaca, ollandaisa e flama. Ultra da las exposiziuns permanentas vegnan realisadas regularmain exposiziuns temporaras da muntada internaziunala, sco il 2006 l’exposiziun d’ovras da Vincent van Gogh ch’ha gi in enorm success.

Visavi il museum sa chatta la halla d’art da Budapest che porscha spazi a projects d’art contemporans. La pictura ungaraisa vegn exponida en la galaria naziunala en il palaz dal chaste. Sper il nov teater naziunal sa chatta ultra da quai il palaz dals arts.

A l’Ull?i ut e situa l’edifizi en stil floreal dal museum ungarais per art applitga ed a la plazza Kossuth il museum etnografic. Dapi il 2004 sa chatta en la sinagoga Pava e gist daspera en il nov edifizi dad Istvan Manyi il center da documentaziun davart il holocaust .

Sper ils bundant 30 museums da tut gener dispona Budapest sco center cultural da l’Ungaria er da bleras pitschnas galarias, da las qualas la gronda part e situada en il center da la citad u en il quartier dal chaste.

Occurrenzas culturalas [ modifitgar | modifitgar il code ]

Mintg’onn han lieu a Budapest dus gronds festivals da cultura, en rom dals quals vegnan surtut purschids programs per ils amaturs da la musica classica: il festival da la primavaira da Budapest ed il festival d’atun da Budapest. Per amaturs da film ha lieu il favrer in festival naziunal e l’avrigl il festival internaziunal Titanic ed ultra da quai in festival da teater internaziunal. L’avust ha lieu il festival sin l’insla ?Sziget? cun blers concerts surtut per in public giuven.

In nov center da cultura da la vart da buda e il Millenaris ch’e vegni avert l’onn 2000 en rom dal giubileum millennar da la fundaziun dal stadi sin l’areal d’ina veglia fabrica. Qua han lieu la stad concerts, exposiziuns ed autras occurrenzas culturalas. La plazza da gieu per uffants dispona da figuras stgalpradas a maun che derivan d’ina paraula populara. Dapi il 2005 ha er il museum d’uffants ungarais Palaz dals misteris in nov dachasa.

Ulteriuras occupaziuns da temp liber [ modifitgar | modifitgar il code ]

Il conturn muntagnard da Budapest porscha bleras pussaivladads d’excursiun sco per exempel la citadina pittoresca Szentendre en il nord da la citad u il chaste a Godoll?, il lieu preferi da la regina ed imperatura Sisi . Il Schanugl dal Danubi s’extenda fin ad Esztergom . En il sid da la citad, sin l’insla Csepel sper Halasztelek, s’auza l’antenna d’emissiun Lakihegy.

En las collinas da Buda, da las qualas la pli auta elevaziun e cun 527 meters la collina Janos, cursescha ina viafier d’uffants. Qua finescha er la senda da viandar internaziunala che maina dad Eisenach ( Turinga ) a Budapest. Per la citad ch’ha plitost paucs parcs gioga er l’Insla Margreta ina rolla centrala sco lieu da recreaziun.

Sport [ modifitgar | modifitgar il code ]

A Budapest existan numerus clubs da ballape. Il pli enconuschent e Ferencvaros Budapest; ulteriurs clubs che giogan en la pli auta liga naziunala en Ujpest Budapest, Honved Budapest e Vasas Budapest.

Daspera ha Budapest tradiziunalmain ina gronda muntada en il boxar. Tranter auter han gi lieu qua ils campiunadis europeics ils onns 1930, 1934 e 1985 ed ils campiunadis mundials dal 1997. Il boxist Laszlo Papp , oriund da Budapest, e ultra da quai sta l’emprim boxist ch’ha gudagna aur tar trais gieus olimpics successivs.

Dapi il 1984 ha lieu mintg’onn il maraton da Budapest, al qual sa participeschan mintgamai plirs milli curriders.

Impurtantas squadras da hockey da Budapest en Ujpesti TE, Ferencvarosi TC e MAC Budapest.

Economia ed infrastructura [ modifitgar | modifitgar il code ]

Interpresas domiciliadas [ modifitgar | modifitgar il code ]

Sco che quai e usita en bleras chapitalas, han er a Budapest in grond dumber d’interpresas naziunalas lur sedia principala (t.a. Magyar Telekom, Zwack, Orion Electronics, MOL ed Ikarus) ed en preschentas qua numerusas interpresas internaziunalas cun lur sedia naziunala ungaraisa.

Commerzi en detagl [ modifitgar | modifitgar il code ]

Las pli impurtantas vias da cumpra da Budapest sa chattan en il 5avel cirquit en il center da la citad. La pli enconuschenta e la Vaci utca, nua ch’en represchentads quasi tut ils gronds labels da moda dal mund. Sin la plazza Vorosmarty ha lieu mintg’onn ina gronda fiera da Nadal. Dals gronds negozis tradiziunals han be paucs pudi sa mantegnair; enstagl vegnan endrizzads en ed ordaifer la citad adina dapli gronds centers da cumpra tenor il muster american (plazas).

Bogns [ modifitgar | modifitgar il code ]

L’istorgia dals bogns da Budapest tanscha enavos var 2000 onns. Gia ils Romans han fatg diever da las funtaunas da la citad. Da l’onn 1178 datti indicaziuns davart ina colonia Felheviz sin il territori da la citad dad Obuda da pli tard ? il num signifitga ?funtauna termala?. A la collina Gellert vegn menziunada la funtauna dad Elisabet (sontga Elisabet era la figlia dal retg Andreas). Il domini dals Osmans ha tranter auter introduci in’autra cultura da bogn en la citad; ils monuments architectonics da quel temp en en diever fin oz. En il 18avel tschientaner, a basa d’in decret da Maria Theresia , en ins s’occupa da l’analisa da las funtaunas termalas da la citad. L’onn 1812 han ins, sin proposta da Pal Kitaibel , cumenza a sistematisar las funtaunas; el ha er scrit in’idrografia da la citad. L’onn 1930 ha la citad retschet sco citad cun las pli bleras funtaunas curativas il titel ?citad dals bogns?.

Ils pli impurtants bogns da cura e bogns averts en: Csepeli (bogn avert), Csillaghegyi (bogn avert), Dagaly (bogn da cura e bogn avert), Dandar (bogn da cura), Gellert (bogn da cura, bogn avert e bogn da divertiment), Kiraly (bogn da cura, bogn tirc), Lukacs (bogn da cura, bogn da nudar, bogn tirc), Palatinus (bogn da cura e bogn avert, edifizi en stil floreal sin l’insla Margreta), Paskal (bogn avert), Pesterzsebeti (bogn avert), Punkosdfurd?i (bogn avert), Romai (bogn avert e bogn da divertiment), Rudas (bogn da cura, bogn tirc), Szechenyi (bogn da cura, bogn da nudar), Ujpesti (bogn avert), Veli Bej (bogn da cura, bogn tirc). Intgins dals bogns han ina subcultura specifica: En il bogn Szechenyi vegn giuga uras a la lunga schah en l’aua chauda; il bogn Lukacs furma tradiziunalmain in lieu d’inscunter d’acturs ed artists ed il Palatinus, numna Pala, e tradiziunalmain in bogn per giuvenils.

Daspera datti er blers bogns da nudar a Budapest, ils pli enconuschents en il Csaszar a Buda e la halla da nataziun sin l’insla Margreta che porta il num dal victur olimpic Alfred Hajos . Il 2008 ha ultra da quai avert in dals pli gronds parcs tematics d’aua da l’Europa, il Ramada Resort.

Gastronomia [ modifitgar | modifitgar il code ]

Tuttina sco Vienna ha er Budapest enconuschi en il 19avel tschientaner ed a la vieuta vers il 20avel tschientaner ina ritga cultura da cafes. In dals centers litterars furmava il kavehaz Cafe New York che dumbra dapli che tschient onns e ch’ha existi dal temp dal communissem sut il num Hungaria Kavehaz.

In dals lieus d’acziun da la revoluziun dal 1848 ha furma il cafe Pilvax, en il qual sa reunivan ils aderents da Sandor Pet?fi. Ils cafes han er servi sco plaz da lavur per scripturs, poets e schurnalists ? Ferenc Molnar e per exempel sta in visitader frequent da talas chasas da cafe. Dal temp dal communissem en quels vegnids statalisads ed han mida lur funcziun, blers en svanids u en vegnids negligids sur lung temp. Da quel temp furmavan ils pitschens presszos (espressos) ils sulets locals en ils quals ins pudeva giudair in fekete, in pitschen cafe nair ungarais ch’ins ha lascha coier ditg.

Il Cafe Central al Ferenciek han ins reavert ils onns 1990 en veglia traglischur. Il Cafe Museum a la Muzeum korut e daventa in restaurant pli nobel. Sco cafe il pli bel ed exquisit vala il Cafe Gerbeaud al Vorosmarty ter. Las duas pli veglias conditorias a Buda en la conditoria Ruszwurm en il quartier dal chaste e la conditoria August sper la fiera Feny-utca.

In’atgnadad a Budapest, cun in dumber che crescha ad in crescher, furman las uschenumnadas bars en ruinas. Ina da las emprimas e stada la Szimpla kert en il quartier gidieu, il 7avel district da Budapest.

Traffic [ modifitgar | modifitgar il code ]

Malgra l’enorma ladezza dal Danubi (radund 300 meters) e la citad munida cun numerusas punts. Dal nord vers il sid en quai:

• Megyeri hid, erigida il 2008 (autostrada)
• Ujpesti vasuti hid, erigida il 1896/1955 (viafier)
• Arpad hid, erigida il 1950
• Margit hid, erigida il 1876
• Kossuth hid, erigida il 1945/46, demontada il 1960
• Szechenyi Lanchid, erigida il 1849
• Erzsebet hid, erigida il 1964
• Szabadsag hid, erigida il 1896
• Pet?fi hid, erigida il 1937
• Rakoczi hid, erigida il 1995
• Osszekot? vasuti hid, erigida il 1953 (viafier)
• Deak Ferenc hid, erigida il 1990 (autostrada)

Cumbain che la cumpart dal traffic individual al traffic general e plitost pitschna, datti mintga di colonnas en ed enturn la chapitala ungaraisa. Engrevgiada vegn la situaziun tras la mancanza da chasas da parcar en la citad. A distgargiar la citad dal traffic da transit serva il rintg d’autostradas che sa chatta en construcziun resp. e per ina buna part gia termina.

L’enviern patescha la citad da smog, uschia ch’ins ha introduci il 2009 ina lescha tenor la quala l’ir cun auto po vegnir scumanda durant tscherts dis: En cas da concentraziuns da particlas finas memia autas dastgan be cursar ils dis spers autos cun cifra spera, ils auters dis ils autos cun cifra pera sin il numer da l’auto. La polizia na po betg chastiar cuntravenziuns cun multas, mabain be appellar als automobilists. Cur che quest scumond e vegni applitga l’emprima giada e il traffic d’autos sa reduci per radund 18 %.

La cumpart dals velocipedists al traffic general e a Budapest cun ca. 1?2 % relativamain bassa. Sin l’entir territori da la citad datti be stgars 200 kilometers vias da velos (damain ch’in tschintgavel da las vias da velos en la citad da Vienna ch’e pli u main tuttina gronda); tar radund dus terzs da questas vias sa tracti en pli be d’ina lingia da separaziun malegiada sin il trottuar. Duas giadas ad onn demonstreschan a Budapest velocipedists en rom d’ina Critical Mass per meglras cundiziuns. Cun fin a 80 000 participants sa tracti d’ina da las pli grondas occurrenzas da quest gener en tut il mund.

Budapest furma in’impurtanta cruschada dal traffic da viafier e sa chatta al punct final meridiunal da la ?magistrala per l’Europa?. Tar quella sa tracti d’in impurtant project transeuropeic, en rom dal qual duai vegnir realisada ina viafier ad auta sveltezza tranter Paris e Budapest.

Enstagl d’ina staziun principala dispona Budapest da trais staziuns a chau ch’en colliadas ina cun l’autra tras la metro. La pli impurtanta staziun furma il Keleti palyaudvar (staziun da l’ost). Da qua davent cursescha la gronda part dals trens internaziunals. Ultra da quai existan qua er bleras colliaziuns naziunalas. En il nord da la staziun da l’ost, medemamain da la vart da Pest, sa chatta la staziun dal vest Nyugati palyaudvar cun ses museum da viafier interactiv; da qua davent curseschan ils trens vers l’ost dal pajais ed en direcziun da l’ Ucraina . Da vart da Buda sa chatta la staziun dal sid Deli palyaudvar; qua partan ils trens vers il sidvest dal pajais, per exempel en direcziun dal Lai Balaton.

L’interpresa da transports publics da Budapest (BKV) transporta mintga di 3,8 milliuns passagiers sin ina rait da bundant 2000 kilometers. Quella sa cumpona oravant tut da bus (41 % da tut ils passagiers che vegnan transportads cun il traffic public), da trams (26 %) e da lingias da metro (22 %). L’emprima lingia da metro e gia vegnida terminada il 1896 e furma uschia la pli veglia metro sin l’entir intschess continental da l’Europa. Daspera mainan pendiculara, funiculara resp. viafier a roda dentada sin diversas collinas situadas sin il territori da la citad (Janos-hegy, collina dal chaste, Svabhegy).

La plazza d’aviaziun internaziunala da Budapest, Ferihegy, e situada ca. 15 kilometers ordaifer il center da la citad. Quella e cuntanschibla bain cun auto, bus u viafier. Dapi il 2004, cur che diversas airlines bunmartgadas en s’etablidas entaifer il martga ungarais, e il dumber da passagiers creschi fitg ferm.

La muntada da la navigaziun e s’augmentada ils ultims onns d’in cuntin. Sper viadis d’excursiun organisads da societads da navigaziun indigenas curseschan navs da lingia vers Bratislava e Vienna . Cruscheras fluvialas ? dal flum giu per exempel davent da Passau e dal flum si na da la Mar Naira ? mainan mintg’onn tschientmillis passagiers en la citad. Durant la stagiun da stad pon ins dumbrar a las rivas da la citad fin a 100 navs da passagiers a di. Daspera exista in port per transtgargiar martganzia che cuvra ina surfatscha da bundant 150 ha. ^[5]

Furmaziun [ modifitgar | modifitgar il code ]

L’emprima universitad ungaraisa e vegnida fundada il 1635 dal cardinal Peter Pazmany sco collegi da gesuits a Trnava, Slovachia (ch’appartegneva da quel temp al Reginavel da l’Ungaria). ^[6] L’emprim existiva be ina facultad da scienzas umanas ed ina facultad teologica. In pass decisiv en il svilup da l’universitad ha furma la fundaziun da la facultad da giurisprudenza l’onn 1667. Dapi la fundaziun da la facultad da medischina l’onn 1769 sumeglia la structura da l’universitad quella d’autras scolas autas europeicas.

L’onn 1777 ha la regina Maria Theresia da la lubientscha da transferir l’universitad a Buda. Entaifer la facultad da scienzas umanas han ins funda l’onn 1782 l’institut per inschigneria, il qual e alura vegni surpiglia l’onn 1857 da l’universitad politecnica e fa part dapi il 1871 da l’universitad tecnica. Daspera existan a Budapest numerusas ulteriuras universitads e scolas autas statalas e privatas.

Annotaziuns [ modifitgar | modifitgar il code ]

1. ↑ Las infurmaziuns davart l’istorgia da la citad tenor Hauszmann: Kleine Geschichte Budapests , cf. bibliografia.
2. ↑ Pallas Nagylexikon: Budapest .
3. ↑ Dumbraziun dal pievel ungaraisa dal 2001 .
4. ↑ Matthias Eickhoff: Ungarn . DuMont Reiseverlag, 2009, ISBN 978-3-7701-7670-0 , p. 35.
5. ↑ Donaumetropolen und ihre Hafen , consulta ils 10 d’avust 2010.
6. ↑ Memoria universitatum et scholarum maiorum Regni Hungariae .

Litteratura [ modifitgar | modifitgar il code ]

• Janos Hauszmann: Kleine Geschichte Budapests . Pustet 2012, ISBN 978-3-7917-2454-6 .
• Arne Hubner, Johannes Schuler e.a.: Architekturfuhrer Budapest. Verlag DOM publishers, 2012, ISBN 978-3-86922-157-1 .
• Andras Szekely, fotografias Harald A. Jahn: Jugendstil in Budapest: die Sezession in Ungarns Metropole um die Jahrhundertwende. Harenberg, Francfurt a.M. 1995, ISBN 3-88379-698-0 .
• Peter Haber: Budapest. Judisches Stadtebild. Judischer Verlag, Francfurt a.M. 1999, ISBN 3-633-54159-4 .

Colliaziuns [ modifitgar | modifitgar il code ]

• Pagina uffiziala da la citad

Chapitalas dals stadis da l’ Europa Amsterdam  · Andorra la Vella  · Athen  · Belgrad  · Berlin  · Berna  · Bratislava  · Brussel  · Bucarest  · Budapest  · Chi?in?u  · Citad dal Vatican  · Copenhagen  · Dublin  · Helsinki  · Kiev  · Lissabon  · Ljubljana  · Londra  · Luxemburg  · Madrid  · Minsk  · Monaco  · Moscau  · Nicosia  · Oslo  · Paris  · Podgorica  · Prag  · Pri?tina  · Reykjavik  · Riga  · Roma  · San Marino  · Sarajevo  · Skopje  · Sofia  · Stockholm  · Tallinn  · Tirana  · Vaduz  · Valletta  · Varsovia  · Vienna  · Vilnius  · Zagreb