Wojna polsko-szwedzka

Wojna polsko-szwedzka 1621?1626
Krol Szwecji Gustaw Adolf
Czas	1621 ? 1626
Miejsce	Inflanty , Kurlandia
Terytorium	Inflanty i Kurlandia, dzisiejsza Łotwa i południowa Estonia
Przyczyna	spor o Estoni? i Inflanty poł?czony z walk? krola Zygmunta III Wazy o tron szwedzki z synem Karola IX Gustawem Adolfem
Wynik	rozejm
Strony konfliktu
Szwecja Rzeczpospolita
Dowodcy
Gustaw II Adolf Waza Aleksander Gosiewski Krzysztof II Radziwiłł Jan Stanisław Sapieha
brak wspołrz?dnych

Wojna polsko-szwedzka (1621?1626) ? była kontynuacj? wojen polsko-szwedzkich 1600?1611 i 1617?1618 , stanowi?c? prob? wykorzystania przez Szwecj? zaanga?owania Rzeczypospolitej w wojnie z Turcj? .

Wst?p [ edytuj | edytuj kod ]

Syn i nast?pca Karola IX , Gustaw Adolf wci?? uwa?any był w Europie za uzurpatora korony, ktora prawnie nale?ała si? Zygmuntowi III Wazie . Trudno było w takiej sytuacji o stabilizacj? stosunkow wewn?trznych w krolestwie Szwecji. Utrzymanie tronu w swych r?kach Gustaw Adolf w ogromnym stopniu zawdzi?czał niezwykle uzdolnionemu politykowi Axelowi Oxenstiernie , ktory stał si? najbli?szym wspołpracownikiem młodego krola. Jednak aby ostatecznie zapewni? sobie panowanie, nale?ało zmusi? Zygmunta III, by ten wyrzekł si? swych praw do korony. Z powodu nieugi?tej postawy Zygmunta jedynym ?rodkiem pozostawała wojna. Pierwsza proba w latach 1617?1618 wykazała, ?e armia szwedzka, pomimo dotychczasowych reform jeszcze w powa?nym stopniu ust?puje wojskom Rzeczypospolitej , ktora mimo intensywnych walk prowadzonych na innych frontach, stosunkowo niewielkimi siłami zdołała odeprze? szwedzki atak. Konieczne były dalsze intensywne reformy, za ktore Gustaw Adolf i Oxenstierna zabrali si? z wielk? energi?. Do niezb?dnych reform wojskowych doł?czyły te? powa?ne zmiany polityczne, administracyjne, o?wiatowe, a nawet ko?cielne.

Reformuj?c armi? Gustaw Adolf, ktory uwa?ał wojska zaci??ne za zbyt drogie i jednocze?nie niepewne, postanowił w mo?liwie najwi?kszym stopniu oprze? si? na ?ołnierzach pochodz?cych z poboru. Ze wzgl?du na mał? liczb? ludno?ci swego pa?stwa nie mogł jednak oby? si? bez ?ołnierzy zaci??nych. System poboru do piechoty zorganizowano z pomoc? pastorow , ktorzy sporz?dzali listy m??czyzn zarowno stanu chłopskiego jak i mieszcza?skiego w wieku od 18 do 60 lat. Z tych list wybierano m??czyzn w wieku od 18 do 40 lat, ktorych dzielono nast?pnie na dziesi?tki. Podczas rocznego poboru ka?da taka dziesi?tka miała dostarczy? w pełni uzbrojonego i umundurowanego ?ołnierza. Piechota z poboru słu?yła w regimentach terytorialnych nosz?cych swe nazwy od nazwy prowincji, w ktorych je rekrutowano. Jazda, zło?ona cz??ciowo ze szlachty, a cz??ciowo z zaci??nych ochotnikow, tak?e została zreformowana.

W piechocie podstawow? jednostk? stał si? po reformach skwadron (szwedzki batalion ), w skład ktorego wchodziło 216 pikinierow i 192 muszkieterow walcz?cych w 3 lub 6 szeregach. Chor?giew została zast?piona przez now? jednostk? ? kompani? . Ponadto zmniejszaj?c kaliber , zmniejszono wag? muszkietu , dzi?ki czemu wzrosła jego szybkostrzelno??. Dodatkowo ten czynnik jeszcze bardziej zwi?kszyło wprowadzenie ładunku papierowego, co znacz?co skrociło czas ładowania broni. Zmniejszono tak?e długo?? pik . Dla wzmocnienia siły ognia piechoty ka?dy regiment zło?ony z dwoch skwadronow otrzymał lekkie działka, zwane regimentowymi. Liczba przydzielonych działek wynosiła po dwa na ka?dy skwadron (po?niej po trzy). Wojska szkolono rownie? w budowaniu umocnie? polowych, w du?ej mierze wzorowanych na stosowanych przez wojska polskie. Piechota zapo?yczyła taktyk? linearn? od Holendrow, natomiast taktyk? gł?boko uszykowanych batalionow od Hiszpanow, co sprawiło, ?e taktyka szwedzkiej piechoty stała si? bardziej elastyczna.

Głown? jednak cech? wojsk Rzeczypospolitej, ktor? Gustaw Adolf starał si? zaszczepi? swym wojskom była taktyka jazdy polskiej. Odt?d jazda szwedzka nie stosowała ju? karakolu , lecz tylko szar?? i walk? na mał? odległo?? z u?yciem pistoletow i rapierow . Dodatkowo jazda szwedzka wzmacniana była oddziałami muszkieterow, ktore stoj?c mi?dzy oddziałami jazdy wspomagały j? swym ogniem. W artylerii krol Szwecji przeprowadził ujednolicenie kalibrow dział i ładunkow.

Po zako?czonych reformach armia szwedzka uzyskała du?? ruchliwo?? popart? wielk? sił? ognia i pot??n? moc? przełamuj?c?. Najbli?sze zwyci?skie walki z armi? Rzeczypospolitej, ktora w tym okresie nale?ała do najlepszych na ?wiecie, miały potwierdzi? trafno?? przeprowadzonych reform. Ale najwi?ksz? sław? armia szwedzka okryła si? podczas wojny trzydziestoletniej . Dysponuj?c teraz tak sprawn? armi? Gustaw Adolf postanowił wykorzysta? kłopoty polsko-litewskie w stosunkach z Turcj? i zaatakowa?.

Pierwszy etap wojny (1621?1622) [ edytuj | edytuj kod ]

W czasie gdy wojska litewskie i koronne gromadziły si? na południu, by odeprze? atak turecki , w dniu 19 sierpnia 1621 roku w okolicach Parnawy wyl?dowała armia szwedzka w sile 15 350 piechoty, 2 500 jazdy i 60 dział (plus 375 dział na okr?tach) ^[1] . Po skoncentrowaniu swych sił krol Szwecji Gustaw Adolf ruszył na Ryg? i obległ j? 21 sierpnia. Rygi bronił garnizon licz?cy 325 ?ołnierzy, posłanych przez Radziwiłła, ponadto 1250 uzbrojonych mieszczan, 650 łotewskich chłopow i 50 osob kieruj?cych obsług? dział. Do tego nale?y jeszcze doda? 4 małe galery z floty rzecznej i bli?ej nieokre?lon? liczb? dział(zapewne co najmniej 50 zwa?ywszy na wielko?? obsługi) ^[2] . Hetman polny litewski Krzysztof Radziwiłł , ktory miał tylko 1 520 ?ołnierzy ^[3] nie był w stanie poj?? miastu na odsiecz. Po miesi?cznym obl??eniu i odparciu trzech szturmow Ryga skapitulowała 25 wrze?nia (czyli nazajutrz po ?mierci zwyci?zcy spod Kircholmu Jana Karola Chodkiewicza ). Tak szybka kapitulacja Rygi była dla Radziwiłła szokiem ^[4] . Le??cy niedaleko Dyjament , ktorego broniła tylko jedna kompania piechoty, poddał si? 2 pa?dziernika. Nast?pnie wojska szwedzkie, maszeruj?ce przez lasy i błota z obawy przed litewsk? jazd? (na takich terenach trudno przeprowadza si? szar??), wkroczyły do Kurlandii. Stolica ksi?stwa Mitawa padła bez oporu. Proba opanowania przez Szwedow Kokenhuzy nie powiodła si?, gdy? wysłany w jej kierunku silny podjazd został rozbity przez wojska Aleksandra Gosiewskiego .

Na pocz?tku stycznia 1622 roku Szwedzi opanowali Wolmar , a tak?e liczne mniejsze zamki inflanckie. Po tym ostatnim sukcesie rozło?yli si? na le?e zimowe. W tym czasie liczebno?? wojsk Radziwiłła wzrosła do 3000 ?ołnierzy, dzi?ki czemu hetman mogł zablokowa? wiele garnizonow szwedzkich, co przyczyniło si? u Szwedow do powa?nych strat z powodu chorob i głodu. Ju? 7 stycznia Radziwiłł odzyskał miasto Mitaw?, jednak z powodu braku artylerii nie mogł zdoby? bronionego zaci?cie zamku. Blokowana przez miesi?ce załoga skapitulowała 6 lipca z powodu głodu. Głowne siły Gustawa Adolfa przybyły z odsiecz? blisko poł miesi?ca po kapitulacji, gdy wojska litewskie okopały si? ju? wokoł miasta. Doszło do długotrwałych walk pozycyjnych ( bitwa pod Mitaw? ), ktore mimo znacznej przewagi liczebnej Szwedow nie przyniosły rozstrzygni?cia. W czasie tych walk pierwszy raz w dziejach doszło do sytuacji, ?e ogie? piechoty i artylerii szwedzkiej zdołał odeprze? atak husarii (w sile kilku chor?gwi). Obie strony zgodziły si? 10 sierpnia 1622 roku na zawieszenie broni, w 1623 roku przekształcone w rozejm obowi?zuj?cy do marca 1625 roku. Podczas prowadzonych rozmow przedstawiciele krola Szwecji zaproponowali Litwinom uni? ze Szwecj?.

Przerwa w działaniach wojennych [ edytuj | edytuj kod ]

Przyczyn? rozejmu były problemy finansowe Szwedow, ktorzy na kampani? wojenn? w latach 1621?1622 wydali 1 397 tys. talarow przy dochodach skarbu wynosz?cych 520 tys. talarow. Konieczno?? spłacenia ogromnych długow zmusiła Szwecj? do przerwania działa? wojennych. Poniewa? po odparciu najazdu tureckiego Rzeczpospolita dysponowała w tym momencie pot??n? armi?, zawarty przez Litwinow rozejm oburzył krola Zygmunta III, ktory zamierzał przerzuci? wszystkie siły z południa, a ponadto liczył, ?e flota hiszpa?ska pomo?e przewie?? jego wojska na teren Szwecji, gdzie od dawna prowadził energiczn? kampani? propagandow? wymierzon? w obecnie panuj?cego krola Gustawa Adolfa. Innego zdania była szlachta, ktora pragn?ła, by krol zgodził si? na warunki Gustawa Adolfa i w zamian za Inflanty i trwały pokoj zrzekł si? swych praw do sztokholmskiego tronu. Wbrew silnej opozycji, na czele ktorej stali pragn?cy trwałego pokoju ze Szwecj? hetman polny litewski Krzysztof Radziwiłł i koniuszy koronny Krzysztof Zbaraski , krol Zygmunt III prowadził działania dyplomatyczne, ktorych celem miało by? przygotowanie przy pomocy pa?stw rz?dzonych przez Habsburgow l?dowania wojsk polskich w Szwecji. Hetman litewski z własnego do?wiadczenia zwrocił uwag? na wysok? warto?? bojow? zreformowanej armii szwedzkiej, ktora w tym momencie jest ju? w stanie nawi?za? rownorz?dn? walk? z wojskami Rzeczypospolitej. Uwa?ał, ?e je?li krol chce kontynuowa? wojn? ze Szwedami, musi gł?boko zreformowa? armi?, zwi?kszaj?c liczb? piechoty i artylerii oraz organizuj?c specjalne oddziały saperskie wyszkolone w budowaniu fortyfikacji polowych. Ponadto za szczegolnie istotny warunek zwyci?stwa w tej wojnie uznał stworzenie silnej floty wojennej.

Zygmunt III zabrał si? do budowy floty, ktora do społki z Hiszpanami miała przeprowadzi? desant w Szwecji. Organizowaniem tej floty od roku 1623 zajmował si? starosta pucki Jan Jakub Wejher , a koszty ponosił krol z własnej kiesy. Organizacja floty krolewskiej z miejsca natrafiła na przeszkody, gdy? Gda?sk pod naciskiem Szwedow sprzeciwił si? budowaniu i stacjonowaniu okr?tow krola w swoim porcie. Konieczne okazało si? zorganizowanie bazy i stoczni w pobliskim Pucku . W latach 1624?1626 wybudowano tu 7 ?redniej klasy okr?tow trojmasztowych o tona?u 200?400 ton. Załogi najmowano spo?rod kaszubskich rybakow, natomiast piechot? morsk? sformowano z zaci??nych Anglikow , ktorych naj?to jeszcze w roku 1621. Najwi?kszym okr?tem nowej floty był galeon ?Krol Dawid” .

Drugi etap wojny (1625?1626) [ edytuj | edytuj kod ]

Jeszcze przez ko?cem rozejmu Gustaw Adolf prowadził rozmowy z Rosj? i Turcj? o wspolnym działaniu przeciw Rzeczypospolitej, prowadził nawet agitacj? w?rod Kozakow zaporoskich , zach?caj?c ich do wypraw czarnomorskich mog?cych sprowokowa? konflikt polsko-turecki. Gdy wygasł rozejm Gustaw Adolf wyl?dował 27 czerwca 1625 roku w Inflantach wraz z siln? 20-tysi?czn? armi?. Głowny korpus z krolem na czele w sile 7 500 piechoty i 1 500 jazdy pomaszerował w gor? D?winy i po trwaj?cym 16 dni obl??eniu zdobył Kokenhuz? . Dorpat zdobyty został 27 sierpnia, a wkrotce potem Mitawa . Nast?pnie Szwedzi wkroczyli na Litw? i 7 wrze?nia zdobyli Bir?e , opanowuj?c cał? lini? D?winy. Tym sposobem znajduj?ce si? w Inflantach załogi litewskie odci?te zostały od kraju. Złupione Bir?e dały Szwedom nie tylko liczne łupy, ale ponadto 60 dział z bir?a?skiego zamku. Bowsk Szwedzi wzi?li szturmem 27 wrze?nia.

Zarowno sam atak, jak i błyskawiczne sukcesy, zaskoczyły władze Rzeczypospolitej. Dodatkow? przeszkod? był konflikt mi?dzy hetmanami litewskimi ? Krzysztofem Radziwiłłem i Lwem Sapieh?. Skutek był taki, ?e wojska obu dowodcow, cho? i tak zbyt małe, działały oddzielnie. W pa?dzierniku Radziwiłł odzyskał kilka zamkow, a hetman wielki litewski Lew Sapieha odparł szwedzki atak na Dyneburg . Nast?pnie hetman polny skoncentrował si? na obronie Kurlandii wysyłaj?c jednocze?nie pułkownika Wincentego Gosiewskiego, by ten prowadził wojn? podjazdow? w Inflantach. Natomiast siły hetmana wielkiego, ktorymi dowodził hetma?ski syn Jan Stanisław Sapieha , zało?yły oboz pod Walmojz? le??c? w połowie drogi mi?dzy Kokenhuz? a Bowskiem. Gustaw Adolf postanowił wykorzysta? podział wojsk litewskich i rozbi? najwi?ksze z nieprzyjacielskich ugrupowa?. W tym celu krol Szwecji zebrał swe wojska 13 stycznia 1626 roku w Berzonie , po czym ruszył przez Kokenhuz? do Walmojzy, gdzie 17 stycznia w bitwie pod Walmojz? armia szwedzka pierwszy raz w historii wygrała w otwartym polu z wojskami Rzeczypospolitej.

Po nieudanej probie stoczenia bitwy w okolicach Bowska dowodztwo litewskie zrezygnowało z działa? zaczepnych, ograniczaj?c si? do wojny podjazdowej. Szwedzi tak?e ograniczali si? jedynie do obrony zdobytego terytorium. W r?kach Rzeczypospolitej pozostawał ju? tylko niewielki skrawek w południowo-wschodnich Inflantach, ktory w przyszło?ci nazwano Inflantami Polskimi .

Gustaw Adolf, umocniwszy si? w Inflantach, postanowił przenie?? wojn? na teren Pomorza i Prus Ksi???cych . Walki w Inflantach straciły na znaczeniu i ostatecznie Szwecja zawarła z Litw? rozejm obowi?zuj?cy do 15 czerwca 1626 roku.

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

• Mała Encyklopedia Wojskowa, 1967, Wydanie I
• Leszek L.   Podhorodecki   Leszek L. , Rapier i koncerz , Warszawa: ?Ksi??ka i Wiedza”, 1985, ISBN  83-05-11452-X , OCLC   176976102   . brak strony (ksi??ka)
• Leszek L.   Podhorodecki   Leszek L. , Wazowie w Polsce , Warszawa: Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1985, ISBN  83-205-3639-1 , OCLC   830182542   . brak strony (ksi??ka)
• Paweł Jasienica , Rzeczpospolita Obojga Narodow. Srebrny Wiek , Warszawa 1982, ISBN  83-06-01093-0
• Henryk Wisner , Wojna inflancka 1625-1629 , ? Studia i Materiały do Historii Wojskowo?ci ”, t. XVI (1970)
• M. Balcerek, Ksi?stwo Kurlandii i Semigalii w wojnie Rzeczypospolitej ze Szwecj? w latach 1600-1629 , Pozna? 2012