Salvador Allende

Pełne imi? i nazwisko	Salvador Allende Gossens
Data i miejsce urodzenia	26 czerwca 1908 Valparaiso
Data i miejsce ?mierci	11 wrze?nia 1973 Santiago
Prezydent Chile
Okres	od 3 listopada 1970 do 11 wrze?nia 1973
Przynale?no?? polityczna	Front Jedno?ci Narodowej
Pierwsza dama	Hortensia Bussi
Poprzednik	Eduardo Frei Montalva
Nast?pca	Augusto Pinochet
Przewodnicz?cy Senatu Chile
Okres	od 27 grudnia 1966 do 15 maja 1969
Poprzednik	Tomas Reyes Vicuna
Nast?pca	Tomas Pablo Elorza
Minister Zdrowia i Opieki Społecznej
Okres	od 28 sierpnia 1938 do 2 kwietnia 1942
Poprzednik	Miguel Etchebarne Riol
Nast?pca	Eduardo Escudero Forrastal
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Salvador Allende Gossens (ur. 26 czerwca 1908 w Valparaiso , zm. 11 wrze?nia 1973 w Santiago ) ? chilijski lekarz i polityk, w latach 1970?1973 prezydent Chile z ramienia lewicowej koalicji ?Jedno?? Ludowa” ( Unidad Popular ), ktory został obalony przez wojskowy zamach stanu 11 wrze?nia 1973. Zgin?ł w czasie ataku na pałac prezydencki w Santiago ^[1] .

Zaanga?owanie polityczne Allende trwało prawie czterdzie?ci lat. Jako członek centrolewicowej Partii Socjalistycznej, pełnił funkcj? senatora, posła i ministra. Bez powodzenia kandydował w wyborach prezydenckich w 1952, 1958 i 1964. W 1970 roku wygrał wybory prezydenckie i zawi?zał koalicj? partii centrowych ( liberałowie , cz??? chadekow ), centrolewicowych ( socjaldemokraci ) i lewicowych (zreformowani komuni?ci i lewica katolicka ).

Jako prezydent, Allende przyj?ł lewicowy program gospodarczy obejmuj?cy m.in. nacjonalizacj?. 11 wrze?nia 1973 roku doszło do zamachu stanu zorganizowanego przez wojsko przy wsparciu CIA ^[2] , w rezultacie ktorego Allende został obalony, a w Chile powstała junta wojskowa ^{[3] [4]} . Gdy ?ołnierze otoczyli pałac La Moneda, Allende wygłosił swoje ostatnie przemowienie, w ktorym zapowiedział, ?e nie ugnie si? przed puczystami. Zgin?ł w trakcie walk o pałac prezydencki.

Po ustanowieniu re?imu wojskowego, generał Pinochet odmowił zwrocenia uprawnie? rz?dowi cywilnemu, a w kraju powstała junta sprawuj?ca władz? w okresie 1973?1990.

?yciorys [ edytuj | edytuj kod ]

Rodzina i młodo?? [ edytuj | edytuj kod ]

Przodkowie Allende byli z pochodzenia Baskami ^[5] . Do Chile przybyli w XVII wieku, na pocz?tku XIX wieku tworzyli jedn? z rodzin arystokratycznych. Dziadek Salvadora Allende był znanym fizykiem, socjologiem i tworc? pierwszej ?wieckiej szkoły w historii Chile ^[6] . Jego najbardziej znanym przodkiem był Ramon Allende Padin polityk, deputowany z ramienia liberalnej Partii Radykalnej i wolnomularz . Tak?e syn Padina, Salvador Allende Castro został działaczem Partii Radykalnej i wolnomularzem, pracował jako urz?dnik i notariusz w porcie Valparaiso ^[7] . Brał on udział w utworzeniu Chilenization of Tacna, Arica and Tarapaca badaj?cej kultur? chilijsk?. O?enił si? z cork? belgijskiego imigranta, Laur? Gossens Uribe ^[8] . W odro?nieniu od m??a Laura była gł?boko religijna. Mał?e?stwo miało o?mioro dzieci: Alfredo Ines, Salvador i Laur?, a po wczesnej ?mierci dwoch ostatnich Salvadora i Laura. Rodzina Allende była zamo?na, ojciec cz?sto podro?ował z powodu pracy w administracji publicznej i razem z rodzin? mieszkał w ro?nych miejscach kraju. Salvador Allende Castro obj?ł stanowisko prokuratora S?du Apelacyjnego i Administracji, zamieszkuj?c wraz z rodzin? w San Martin 238 ^[9] .

Allende urodził si? w 1908 roku w Valparaiso jako syn Salvadora Allende Castro i Laury Gossens Uribe . Zajmowała si? nim niania Zoila Rosa Ovalle znana jako mama Rosa , to ona nadała mu po?niej u?ywany pseudonim Chicho Allende , mały Allende nie umiał bowiem wymowi? słowa Salvadorcito powtarzaj?c jedynie zdrobnion? ko?cowk? ^[10] . Allende rozpocz?ł nauk? w Liceum Tacna na wydziale re?yserii profesora Julio Angulo. Po o?miu latach w Tacna, rodzina Allende na krotko w 1916 roku przeniosła si? do Iquique. W 1918 roku w czasie jego pobytu w Valdivia studiował krotko na Instytucie Narodowym ^[11] . W młodo?ci był utalentowanym sportowcem, nale?ał do jednego z najlepszych klubow sportowych Chile (a obecnie jednej z najlepszych dru?yn piłki no?nej) , Everton de Vina del Mar gdzie trenował skok w dal ^[12] . Gdy w 1919 roku ojciec Salvadora przeniosł si? do Santiago aby pracowa? tam jako adwokat, razem z nim do stolicy wyjechała rodzina Allende. Młody Allende ucz?szczał tam do Liceum Valdivia. W zwi?zku z wysok? pozycj? społeczn? rodziny i jej inteligenckimi korzeniami zdobył ?artobliwy pseudonim pije y pollo fino , został on nadany przez biedniejszych kolegow ktorzy dostrzegali ro?nic? w ich ubiorze ^[13] .

Do Valparaiso Allende powrocił w 1921 roku, gdy jego ojciec został sprawozdawc? Trybunału Apelacyjnego. Allende kontynuował edukacj? w Liceo Eduardo de la Barra ktore uko?czył w 1924 roku. W Valparaiso poznał Juana Demarchi - szewca włoskiego pochodzenia, a z przekona? anarchist? , ktory (według samego Allende) wpłyn?ł na jego przekonania ^[14] . Po uko?czeniu szkoły ?redniej rozpocz?ł słu?b? wojskow?, przez rok słu?ył w Pułku Ułanow Tacna ^[15] . Po odbyciu słu?by wojskowej, rozpocz?ł studia na wydziale medycznym Uniwersytetu Chile, pomimo ?e miał w?tpliwo?ci co do tego kierunku i planował te? studia na kierunku prawa. Mieszkał pocz?tkowo razem ze swoj? ciotk? od strony ojca, Anit?, a po?niej wielokrotnie zmieniał miejsca pobytu. Doktorat Higiene mental y delincuencia obronił w 1933 roku.

Ju? na studiach stał si? zdeklarowanym marksist? , lecz jednocze?nie zawsze od?egnywał si? od komunizmu rewolucyjnego. Według samego Allende, cała jego kariera polityczna była nakierowana na wprowadzenie daleko id?cych reform w duchu socjalizmu na drodze pokojowych przemian, otwarcie odrzucał kapitalizm w stylu neoliberalnym - z poszanowaniem zasad demokracji parlamentarnej . W 1929 roku po raz pierwszy wst?pił do grupy zajmuj?cej si? polityk?, była ni? studencka organizacja Federacja Studentow Uniwersytetu Chile. Ju? w 1930 roku został jej wiceprezesem, jednak?e z powodu sprzeciwu wobec niektorych postulatow grupy został z niej wydalony, miesi?c przed upadkiem wojskowego rz?du Carlosa Ibaneza del Campo ^[16] . Nadal był jednak jednym z liderow ruchu studenckich, za co został aresztowany. Cho? w tym czasie przebywał w areszcie, dowiedział si? o ?mierci ojca z powodu zaawansowanej cukrzycy. Pozwolono mu wzi?? udział w pogrzebie ojca ^[17] . Allende znalazł w prac? w Szpitalu Carlosa Van Burena, gdzie pracował jako asystent patologa ^[18] .

Kariera polityczna [ edytuj | edytuj kod ]

Do 1933 roku pracował jako lekarz ^[19] . We wspomnianym roku wspołtworzył Chilijsk? Parti? Socjalistyczn? w Valparaiso. Allende pozostał członkiem partii do ko?ca ?ycia. Od 1935 roku Allende został redaktorem Biuletynu Medycznego Chile i zało?ycielem Revista de Medicina Social , pisma po?wi?conego medycynie społecznej ^[20] . Uczestniczył w tworzeniu chilijskiego Frontu Ludowego, wkrotce został te? prezesem Frontu w Valparaiso. W Partii Socjalistycznej był kolejno sekretarzem (1934) i sekretarzem Komitetu Valparaiso (1937-1939) ^[21] . W 1933 opublikował prac? doktorsk? w ktorej skrytykował rasistowskie pogl?dy Cesare Lombroso , w pracy tej wykorzystał jego cytaty przez co kilkadziesi?t lat po?niej jego przeciwnicy posługuj?c si? fałszywymi, wyci?gni?tymi z kontekstu zdaniami oskar?yli go popieranie rasizmu ^[22] . Podczas kampanii prezydenckiej Allende prowadził kampani? liberalnego kandydata Pedro Aguirre Cerdy w Valparaiso. Od sierpnia 1939 uczestniczył w nowo powstałym rz?dzie zdominowanym przez radykałow (liberałow) jako minister zdrowia ^[23] . W 1940 roku po?lubił Hortensi? Bussi , z ktor? miał trzy corki. Swoj? ?on? poznał w nocy 24 stycznia 1939 roku, kiedy Chile nawiedziło trz?sienie ziemi ^[24] . W?rod jego osi?gni?? jako ministra znalazła si? m.in. produkcja i dystrybucja lekow na choroby weneryczne, obni?enie zgonow z powodu tyfusu, zwi?kszenie bud?etu zdrowia do dwoch milionow dolarow, dostarczanie darmowych obiadow w szkołach i tworzenie w szkołach gabinetow stomatologicznych ^[25] . Kilka miesi?cy po?niej Allende obj?ł stanowisko wiceprezesa Funduszu Ubezpiecze? Pracy. Po pogromie niemieckich ?ydow zwanym noc? kryształow? , wraz z innymi parlamentarzystami wysłał do Adolfa Hitlera telegram w ktorym pot?pił prze?ladowania mniejszo?ci ?ydowskiej ^[26] .

Od 1943 roku był sekretarzem generalnym Socjalistycznej Partii Chile a stanowisko to piastował do czerwca 1944 roku. Allende został wybrany na senatora z okr?gow Valdivia, Llanquihue, Chilo, Aysen i Magallanes, a w 1953 roku z Tarapaca i Antofagasta. W 1952 roku po raz pierwszy kandydował na prezydenta Chile, zdobywaj?c 5,44% poparcia, słaby wynik był spowodowany tym ?e niektore partie lewicowe poparły w wyborach Carlosa Ibanez a del Campo a partia komunistyczna wchodz?ca w skład Frontu Ludowego została zdelegalizowana ^[27] . W 1958 roku był kandydatem lewicowej koalicji Frente Popular Action w wyborach prezydenckich, uzyskał 28,91% głosow, tym razem Allende przegrał z populistycznym kandydatem Antonio Zamorano ^[28] .

Kandydaturze prezydenckiej Allende z niepokojem przygl?dały si? administracje kolejnych prezydentow USA . Salvador Allende pot?pił radzieck? inwazj? na W?gry w 1956 roku i Czechosłowacj? w 1968 . Wewn?trzni oponenci w Partii Socjalistycznej w 1961 roku wystawili go w wyborach do okr?gu Aconcagua i Valparaiso, gdzie trudno było wygra? tamtejszej centrolewicy z powodu startu w tamtym regionie bardzo popularnego Jaime Barros Perez Cotapos, lekarza i działacza komunistycznego. W wyborach w 1969 roku startował w okr?gach Chiloe, Aysen i Magallanes ^[29] . Po raz trzeci na fotel prezydenta wystartował w 1964 roku, ponownie reprezentuj?c lewicow? koalicj? FRAP, głownym rywalem Allende był lewicuj?cy chadek Eduardo Frei Montalva, pocz?tkowo głownym rywalem Allende był radykał Julio Duran jednak prawicowy elektorat poparł Freia Montalv?. Allende zdobył 38,92% poparcia a Freia 55,6% ^[30] .

Wybory w 1970 roku [ edytuj | edytuj kod ]

Allende wystartował w wyborach w 1970 roku. Nie było mu jednak dane łatwo uzyska? nominacji koalicji Jedno?ci Ludowej (socjalistow, liberałow, komunistow i ludowcow). Du?a cz??? działaczy Partii Socjalistycznej nie akceptowała chilijskiej drogi do socjalizmu Allende jednak przyszły prezydent uzyskał poparcie w mniejszych partiach koalicji. Sonda?e wyborcze wskazywały na wygran? Jorge Alessandriego , kandydata prawicy. Kandydat Partii Chrze?cija?sko-Demokratycznej Radomiro Tomic, był bardziej lewicowi ni? jego chadeccy poprzednicy. W tym czasie Stany Zjednoczone nie udzieliły wsparcia konkurentom Allende, własne sonda?e rz?du USA ukazywały jako zwyci?zc? kandydata prawicy Alessandriego, kandydat prawicy od rz?du ameryka?skiego otrzymał jedynie około 350 tys. dolarow za po?rednictwem firmy ITT (International Telephone & Telegraph) ^[31] . W okresie kampanii do prawicy poprzez grupy takie jak Yarur, Hirmas i Edward nale?ało 70% ?rodkow przekazu w tym 95% radiostacji i 38 z 42 dziennikow. Du?a cz??? pism czy rozgło?ni była podporz?dkowana oficjalnie b?d? połoficjalnie zagranicznym koncernom skonfliktowanym z socjalistami (Esso, Anaconda i Kennecott). Sytuacja ta mocno utrudniała Allende prowadzenie własnej kampanii ^[32] .

W Waszyngtonie, gdy Richard Nixon dowiedział si? o wyborze Allende, stwierdził, ?e “niech ich gospodarka [Chile] j?czy z rozpaczy” ^[33] ? Nixon nakazał CIA zorganizowa? dwa plany, ktore miałyby zatrzyma? Allende po wygraniu przez niego wyborow. Według pierwszego Kongres miałby poda? Allende do dymisji, a tym samym zorganizowa? nowe wybory, w ktorych zwyci?stwo odniosłby Eduardo Frei ^[34] . Według drugiego rz?d USA powinien stworzy? atmosfer? politycznej niestabilno?ci i doprowadzi? do interwencji wojska, ktore miałoby uniewa?ni? wybory ^[35] . Jeszcze przed tym gdy Allende został prezydentem powstały pierwsze ugrupowanie terrorystyczne skrajnej prawicy. 22 pa?dziernika 1970 roku członkowie skrajnej prawicy zabili naczelnego dowodc? armii, Rene Schneidera , w czasie gdy jechał do ministerstwa obrony. W dochodzeniu wyszło na jaw ?e w kraju istniał spisek organizacji skrajnie prawicowych takich jak Legion Alessandriego, ?Nie poddamy Chile”, Ofensywa Narodowa i Niezale?ny Front Republika?ski, odpowiedzialny za przygotowania serii zamachow terrorystycznych w stolicy. Policja zatrzymała 32 osoby w tym admirała, generałow, politykow i wła?cicieli latyfundiow. Zamach miał na celu nie dopuszczenie Allende do prezydentury ^[36] .

Według archiwum Mitrochina , Allende był zarejestrowany przez KGB jako agent (kryptonim ?LEADER”), ktorego głownym zadaniem była ?reorganizacja chilijskiej armii i wywiadu, oraz ustanowienie relacji mi?dzy słu?bami Chile i ZSRR”. KGB wyasygnowało znacz?ce kwoty zarowno na wynagrodzenie Allende, jak i na konkretne zadania operacyjne. Pocz?tkowo miał on otrzyma? 30 tys. dolarow wynagrodzenia prywatnego oraz 400 tys. dolarow na kampani? wyborcz?. Nast?pnie miał otrzyma? 50 tys. dolarow na cele prywatne oraz dalsze 100 tys. dolarow przekazane na potrzeby Komunistycznej Partii Chile . Kontaktem operacyjnym Allende miał by? według tych ?rodeł ?wiatosław Ku?niecow (kryptonim ?LEONID”) ^{[37] [38]} .

Pierwszy rok prezydentury [ edytuj | edytuj kod ]

Allende wygrał wybory powszechne 4 wrze?nia 1970 roku, startuj?c jako lider koalicji lewicowej o nazwie Unidad Popular . Zwyci??ył niewielk? wi?kszo?ci? głosow (36,2%) z dwoma innym kandydatami ? byłym prezydentem ? Jorge Alessandri (Partia Konserwatywno-Liberalna) (34,9%) oraz liderem Partii Chrze?cija?sko-Demokratycznej (PDC) Radomiro Tomic (27,8%). Zgodnie z konstytucj? , w zwi?zku z tym, ?e ?aden z kandydatow nie otrzymał ponad 50% głosow, ostateczna decyzja wyboru prezydenta nale?ała do parlamentu. Parlament chilijski tradycyjnie w takich przypadkach wybierał na prezydenta zwyci?zc? wyborow powszechnych, nawet je?li ro?nica mi?dzy głosami kandydatow była minimalna. W dniu 4 listopada, Allende obj?ł urz?d w Kongresie. Nast?pnie udał si? do katedry aby uczestniczy? w ekumenicznej mszy wszystkich ko?ciołow Chile ^[39] . W skład rz?du weszli przedstawiciele Partii Socjalistycznej, Radykałow (liberałowie), Partii Komunistycznej, Socjaldemokratycznej, MAPU (partia reprezentuj?ca nurt chadecji) i API, cz??? z partii tworzona była przez klas? ?redni?. Allende czerpał z do?wiadcze? wcze?niejszych rz?dow Frontu Ludowego ktory przed II wojn? ?wiatow? sprawował władz? m.in. we Francji, Hiszpanii, jak i Chile. Zało?ono, ?e partie ruchu robotniczego musz? zawi?za? sojusz z partiami liberalnymi ^[40] .

Allende obj?ł urz?d prezydenta Chile 3 listopada 1970, zaraz po inauguracji rozpocz?ł wprowadzanie obiecywanego w trakcie kampanii wyborczej pakietu reform socjalistycznych, nazywanych przez samego Allende La via chilena al socialismo (?Chilijska droga do socjalizmu”). Podczas pierwszego roku urz?dowania, rz?d Allende osi?gn?ł wzrost gospodarczy, ograniczenie inflacji i bezrobocia, wzrost redystrybucji dochodow i konsumpcji. Znacznie zwi?kszyły si? wynagrodzenia, zmniejszono podatki i wprowadzono bezpłatn? dystrybucj? niektorych produktow pierwszej potrzeby. Po raz pierwszy do pa?stwowego systemu ubezpiecze? pracy wł?czono grupy takie jak inwalidzi, sieroty, osoby starsze, zwi?kszono emerytury dla wdow. W 1970 roku zrealizowano Narodowy Plan Mleczny z ktorego skorzystało 50% chilijskich dzieci, udało si? zapewni? 3,47 mln litrow mleka na dob? ktore trafiało do dzieci za darmo ^[41] a oprocz tego bezpłatne mleko dostarczano matkom nowo narodzonych dzieci. Zamro?ono czynsze i ceny, znacjonalizowano przemysł miedziowy (b?d?cy własno?ci? USA), obni?ono wiek wyborczy do lat 18 i uruchomiono program reformy rolnej ^[36] .

Wkrotce po wyborach prezydenckich, odbyły si? wybory do zwi?zkow studenckich FECH, partie zgrupowane we Froncie Jedno?ci Ludowej zanotowały w nich ponad 40-procentowy wzrost poparcia. Do kolejnego sukcesu doszło w wyborach samorz?dowych w kwietniu 1971 roku, poparcie dla Partii Socjalistyczne wzrosło do 22,89% głosow (w 1971 poparcie wyniosło 12,2%), a dla Partii Komunistycznej do 17,36% (w 1969 tylko 15,9%). Najwi?cej głosow straciła prawicowa Partia Nacjonalistyczna ktora zdobyła zaledwie 18% głosow, kolejnym przegranym okazali si? Radykałowie ktorzy uzyskali tylko 8,18% głosow (13% w 1969 roku) ? partia ta była jedyn? sił? Frontu Ludowego dla ktorej poparcie zmalało, było to spowodowane zjawiskami, tj. podziały w partii czy spadek liberalnego poparcia dla Allende ^[36] .

Polityka społeczna [ edytuj | edytuj kod ]

Prowadził działania maj?ce zintegrowa? mniejszo?? india?sk? do systemu o?wiaty. W listopadzie 1970 roku przyznał 3 tys. stypendiow dzieciom z plemienia Mapuchow . Wznowił wypłaty emerytur i dotacji, uruchomił plan budowy 120 tysi?cy budynkow mieszkalnych, przywrocił stosunki dyplomatyczne z Kub?, przyznał zabezpieczenia społeczne wszystkim pracownikom, odrzucił proponowan? przez poprzedni rz?d podwy?k? cen energii i ogłosił amnesti? dla wszystkich wi??niow politycznych. W grudniu tego samego roku wprowadził kontrol? pa?stwa nad cenami chleba, a na południe kraju wysłał 55 tys. wolontariuszy maj?cych uczy? tamtejsze wcze?niej ignorowane społeczno?ci umiej?tno?ci czytania i pisania oraz zapewni? im opiek? zdrowotn?. Powołał Komisj? Centraln? maj?c? nadzorowa? plan trojstronny ? organ dialogu społecznego rz?du, pracownikow i pracodawcow. Podpisał umow? ze Zjednoczonym Centrum Robotnikow, dzi?ki ktoremu przedstawicielstwo pracownikow uzyskało wpływ na decyzje Ministerstwa Planowania Społecznego ^[42] . Rozszerzył program robot publicznych i zmodyfikował mechanizm regulacji płac i wynagrodzenia. Z jego inicjatywy przesuni?to budow? metra w Santiago w ten sposob aby obj?ło ono te? dzielnice robotnicze ^[43] . Najbiedniejsi mieszka?cy kraju skorzystali z wdra?anego przez jego rz?d programu rozprowadzenia darmowej ?ywno?ci w?rod najbardziej potrzebuj?cych ^[44] .

W celu wspierania małych przedsi?biorcow zwolnił z podatkow kapitałowych najmniejsze przedsi?biorstwa, na skutek czego z podatku zwolnionych zostało 330 tys. małych przedsi?biorcow. Podniesiono minimalny poziom dochodu do opodatkowania, na skutek czego z płacenia podatkow zwolnionych zostało 35% tych ktorzy płacili podatki rok wcze?niej. Zrealizował w pełni plan podwy?ek dla sił zbrojnych, rozpocz?ty jeszcze za czasow Freia. Od pa?dziernika 1970 do lipca 1971 roku siła nabywcza zwi?kszyła si? o 28% ^[41] . Rz?d rozpocz?ł kampani? likwidacji analfabetyzmu , ktora obj?ła głownie obszary wiejskie i rozszerzył programy edukacyjne dla dorosłych, m.in. ze szkoleniami dla pracownikow. Od 1971 do 1973 roku wzrosła liczba uczniow przedszkoli, szkoł podstawowych, ?rednich i policealnych. Rz?d zach?cał lekarzy do rozpocz?cia praktyk na obszarach o ni?szych dochodach oraz wybudował na takich terenach szpitale i kliniki. W s?siedztwie o?rodkow zdrowia tworzono rady szpitali i lokalne samorz?dy zdrowotne. Rady takie mogły rozpatrywa? odwołania od decyzji bud?etowych rz?du ^[45] .

Przyznał prawo wyborcze analfabetom i obni?ył prawo do głosowania do lat osiemnastu. Rz?d na gruncie egalitaryzmu propagował w?rod wszystkich Chilijczykow kultur? (zarowno powa?n?, jak i popularn?). W 1971 roku pa?stwo wykupiło prywatny dom wydawniczy, ?Editorial Quimantu”, ktory od tamtego czasu stał si? centrum kulturalnej działalno?ci rz?du Allende. Na przestrzeni dwoch lat wydrukowano 12 milionow egzemplarzy ksi??ek, czasopism i dokumentow (8 milionow stanowiły ksi??ki). Tanie wersje wielkich dzieł literackich były drukowane raz na tydzie? i w wi?kszo?ci przypadkow były wyprzedane w ci?gu jednego dnia. Kultura weszła w miejsca w ktorych do tej pory nie była obecna. ?Editorial Quimantu” zach?cała do tworzenia bibliotek organizacji społecznych i zwi?zkow zawodowych oraz prowadziła dostawy tanich ksi??ek dla pracownikow ^{[41] [46]} .

W celu poprawy warunkow społecznych i gospodarczych kobiet, w 1971 roku utworzono Sekretariat Kobiet. Organizacja walczyła m.in. o zwi?kszenie opieki zdrowotnej kobiet (zwłaszcza prenatalnej), budow? pralni publicznych, tworzenie o?rodkow opieki i poszerzenie publicznych programow ?ywno?ciowych ^[47] . W wyniku działa? organizacji, urlop macierzy?ski wydłu?ono z 6 do 12 tygodni ^[48] . Na skutek demokratyzacji uniwersytetow mi?dzy 1970 a 1973 roku liczba studentow wzrosła o 89%. Rekrutacja w szkołach ?rednich wzrosła z 38% w 1970 do 51% w 1974 roku ^[49] . Rekrutacja w o?wiacie osi?gn?ła rekordowe poziomy, 8 milionow podr?cznikow zostało rozprowadzonych w?rod 2,6 mln uczniow szkoł podstawowych. Na uniwersytety, ktore dost?pne stały si? rownie? dla robotnikowi i chłopow, przyj?tych zostało 130 tys. nowych studentow. Analfabetyzm zmniejszono z 12% w 1970 do 10,8% w 1972, wzrost liczby uczniow szkoł wzrosł z 3,4% w okresie 1966-70 do 6,5% w 1972-72. Szkolnictwo ?rednie w latach 1971?1972 rosło w tempie 18,2%, a ?rednia rejestracja dzieci w wieku od 6 do 14 lat wzrosła z 91% (1966-70) do 99% ^[41] . Rz?d prawnie uznał Centraln? Konfederacj? Pracy ^[50] , w rezultacie liczba jego członkow wzrosła z 700 tysi?cy do prawie miliona. Rz?d zagwarantował pracownikom połow? miejsc w radach zarz?dzaj?cych ka?dym przedsi?biorstwem, tym samym rady te zast?piły dawne zarz?dy ^[41] . W reformach Allende wspierany był przez wolontariuszy zwanych Allendistas , ktorzy prowadzili działania charytatywne na wsi i w miejskich slumsach ^[46] .

Nacjonalizacja [ edytuj | edytuj kod ]

Rz?dowy ekonomista Peter Vusovic ogłosił plan reform, według niego rz?d powinien: znacjonalizowa? kluczowe obszary gospodarki takie jak mied?, przy?pieszy? reform? roln? oraz zamrozi? ceny miedzi ^[51] . Działania te miały na celu szybkie o?ywienie gospodarcze kraju. Mi?dzy innymi znacjonalizowano jednym aktem wielkie przedsi?biorstwa, z ktorych najwa?niejsze były kopalnie rud miedzi, dotychczas zarz?dzane przez ameryka?skie koncerny, oraz cały system bankowy, wprowadzono pa?stwowy system opieki zdrowotnej i socjalnej, uruchomiono szeroko zakrojon? reform? systemu edukacji. Wykorzystuj?c luki prawne, zawarte m.in. w dokumencie el Decreto Ley Nº 520 z 1932 roku, czyli okresu istnienia Socjalistycznej Republiki Chile, prowadził nacjonalizacj? ^[52] .

Du?a cz??? znacjonalizowanych przedsi?biorstw została znacjonalizowanych dlatego, gdy? jej wła?ciciele nie mogli zapewni? normalnego funkcjonowania firm. Jedn? z takich firm była du?a fabryka Pedro Torrens, ktorej produkcja spadła o 90% i rz?d Allende znacjonalizował j? na podstawie dekretu z 1932 roku. Fabryk? Sigdo Koppers znacjonalizowano ze wzgl?du na długotrwały konflikt pracodawcy z pracownikami, ktory zaowocował strajkiem ? nacjonalizacja odbyła si? zgodnie z obowi?zuj?cym prawem ^[53] . Nie był to w historii Chile odosobniony przypadek, w 1982 roku nast?pca Allende, Pinochet znacjonalizował w ten sposob najbardziej zadłu?one przedsi?biorstwa prywatne ^[54] .

Po nacjonalizacji cz??ci zagranicznych i oligarchicznych koncernow, rz?d przej?ł te? cz??? kontrolowanych przez nie mediow. Dzi?ki temu po raz pierwszy w historii, najwi?kszy zwi?zek zawodowy Chile, Zjednoczona Centrala Pracuj?cych (CUT) otrzymała własn? stacj? radiow?, tym samym lewica zyskała jedno z pierwszych mediow ogolnokrajowych (wcze?niej do prawicy poprzez koncerny nale?ało a? 95% radiostacji). W listopadzie 1971 roku Chile odwiedził lider francuskiej Partii Socjalistycznej , a zarazem przyszły prezydent Francji, Francois Mitterrand , w trakcie spotkania z politykiem, Allende stwierdził Zrujnowałbym si?, gdybym kupował gazety, ktore zniewa?aj? mnie codziennie ju? od samych progow pałacu prezydenckiego ^[32] .

Reforma rolna [ edytuj | edytuj kod ]

Kontynuowano rozpocz?t? jeszcze przez poprzedniego prezydenta Eduardo Freia reform? roln?. Do zwi?kszenia poparcia dla prezydenta przyczyniło si? to ?e chadecy nie zdołali wdro?y? reformy rolnej ? Allende dokonał parcelacji wielkich maj?tkow ziemskich zwanych latyfundiami i przekazania ziemi w r?ce ubogich rolnikow ^[36] . Przed doj?ciem do władzy Allende w ubogich regionach Chile takich jak Cautin zaledwie 25% ziemi rolnej nale?ało do biedniejszych Indian, 37% Indian było analfabetami a w?rod du?ej cz??ci społeczno?ci panował analfabetyzm . W czasie pierwszego roku rz?du lewicy, india?scy rolnicy zorganizowali 56 przej?? ziemi. Allende zdecydował si? na zatrzymanie mimowolnego zajmowania ziemi i zaapelował do Indian o to aby ?nie prowokowa? reakcji” a rdzenna ludno?? zdecydowała si? wycofa? ze swoich planow ^[36] .

Reforma rolna rozzło?ciła najbogatszych wła?cicieli ziemskich, zwłaszcza w Cautin. Jeden z wła?cicieli najwi?kszych latyfundiow, Pablo Goebbels, zadeklarował publicznie ?e gdy urz?dnicy b?d? probowali wywłaszczy? jego maj?tek to stawi im zbrojny opor, przedtem Goebbels zakupił w Argentynie poka?n? liczb? broni. Według raportu chilijskiej policji do oddziałow organizowanych przez wła?cicieli ziemskich doł?czyło 2 tys. osob, dokonywali oni aktow sabota?u, tj. niszczenie systemu transportu czy przerywanie dostaw gazu, wody i elektryczno?ci. Policja w Santiago odnalazła du?y magazyn broni składowanej w domu majora Jose Cabarery. ?ledztwo wykazało, ?e Cabarera był powi?zany z organizacj? faszystowsk? ?Pa?stwo i Wolno??" prowadz?c? działalno?? wywrotow? ^[36] .

Efekty pierwszych reform [ edytuj | edytuj kod ]

Stopa inflacji spadła z 36,1% w 1970 do 22,1% w 1971 roku a ?rednie płace realne wzrosły o 22,3% w 1971 roku. Minimalne płace realne dla pracownikow fizycznych w pierwszym kwartale 1971 roku wzrosły o 56%, w tym samym czasie płace dla pracownikow umysłowych zwi?kszyły si? o 23% w rezultacie zmniejszył si? wspołczynnik ro?nicy mi?dzy dochodami robotnikow a pracownikow umysłowych (spadł z 49% w 1970 do 35% w 1971). Wydatki rz?du centralnego wzrosły o 36%, udział wydatkow w PKB wzrosł z 21% w 1970 do 27% rok po?niej. W 1971 roku rz?d rozpocz?ł budow? 76 tys. domow (w 1970 roku były to 24 tys.) ^[55] . Inflacja wzrosła na przełomie 1972 i 1973 roku, na skutek czego cz??? wcze?niejszego wzrostu płac uległa erozji. Niemniej jednak płace do 1973 cały czas wzrastały ^[56] .

Polityka Stanow Zjednoczonych [ edytuj | edytuj kod ]

Po wyborze Allende na prezydenta, CIA opracowała plan szkodzenia rz?dowi nowego prezydenta. Jeszcze przed zaprzysi??eniem Allende rz?d ameryka?ski zaanga?ował akcj? porwania głownodowodz?cego armii generała Scheidera, ktory w trakcie proby porwania został zastrzelony (22 pa?dziernika 1970) ^[57] . Grupa odpowiedzialna za ten atak była w kontakcie z CIA. Agencja miała dostarczy? na realizacj? tego zabojstwa 35 tys. dolarow ^[58] . Zaraz po wyborach powszechnych CIA zaanga?owała si? w tajn? operacj? dyplomatyczno-wywiadowcz?, ktora miała na celu przekonanie odchodz?cego prezydenta Eduardo Freia i jego parti? (PDC), aby ta zagłosowała w parlamencie, wbrew tradycji, na drugiego w kolejno?ci kandydata, Jorge Alessandri, ktory przyrzekł podanie si? do dymisji zaraz po nominacji i rozpisanie nowych wyborow prezydenckich. Dzi?ki temu Eduardo Frei mogłby ponownie startowa? w wyborach i prawdopodobnie pokona? Allende. Konstytucja chilijska obowi?zuj?ca w tym czasie zabraniała bowiem urz?duj?cemu prezydentowi startowania w wyborach. Plan ten jednak si? nie powiodł i ostatecznie parlament wybrał na prezydenta Salvadora Allende, po podpisaniu przez niego ?Aktu Gwarancji Konstytucyjnych”, w ktorym zobowi?zywał si? on, ?e wprowadzane przez niego reformy socjalistyczne nie narusz? ?adnego z punktow aktualnie obowi?zuj?cej Konstytucji Chile.

Stany Zjednoczone były szczegolnie zaniepokojone planami nacjonalizacji przemysłu w Chile, ze wzgl?du na powa?ne zaanga?owanie kapitałowe w ten kraj kilku wielkich ameryka?skich korporacji ? szczegolnie w przemysł wydobywczy rud miedzi . Szczegolnie wrogo nastawiony był do niego prezydent Richard Nixon , ktory krytykował Allende w oficjalnych przemowieniach i wspierał otwarcie finansowo i moralnie jego oponentow w drodze do prezydentury. Z drugiej jednak strony Allende wspierany był ?rodkami finansowymi gromadzonymi przez partie marksistowskie, socjaldemokratyczne i komunistyczne z całego ?wiata. Stany Zjednoczone reprezentowane były w Chile przez korporacje, takie jak Anacoda, ITT i Kennecott, zdaniem rz?du ameryka?skiego reformy miały uderzy? w korporacje. Sytuacja ta pogorszyła jedynie stosunki chilijsko-ameryka?skie. Odszkodowania dla korporacji Anaconda Copper Mining Company, nale??cej do rodzin Rockefeller i Rothschild w wysoko?ci 250 milionow dolarow zostały wypłacone dwa lata po zamachu wojskowym w ktorym obalono rz?d Allende. Rz?d Chile kontynuował rozpocz?t? przez prawicowego prezydenta Eduardo Freia reform? roln?. Du?ym sukcesem okazało si? te? zdobycie przez popieraj?cego Front Ludowy poet? Pablo Neruda , literackiej Nagrody Nobla. Dzi?ki wdra?anym reformom i sprzyjaj?cej polityce mi?dzynarodowej Front Ludowy w najbli?szych wyborach uzyskał 49,731% głosow (lub według innych ?rodeł 50,86%) ^[59] .

Spor rz?du z opozycj? i USA został dodatkowo zaogniony w roku 1971, kiedy Allende zdecydował si? nawi?za? stosunki dyplomatyczne z Kub? , mimo ?e Chile podpisało wcze?niej traktat o przyst?pieniu do Organizacji Pa?stw Ameryka?skich , ktory zabraniał członkom tej organizacji nawi?zywania tego rodzaju stosunkow z Kub?. Co wi?cej, Allende zaprosił Fidela Castro , z ktorym ju? wcze?niej utrzymywał przyjazne kontakty, do zło?enia oficjalnej wizyty w Chile. Castro sp?dził w Chile trzy tygodnie, prywatnie wyra?ał jednak niezadowolenie i sceptycyzm wobec pokojowych rz?dow Allende. W trakcie swego pobytu podczas przemowie? i pochodow kuba?ski przywodca wielokrotnie wyra?ał poparcie dla reform rz?du Jedno?ci Ludowej. Od tego momentu Allende podj?ł (a według przeciwnikow ujawnił) szerok? wspołprac? z Ruchem Pa?stw Niezaanga?owanych, Kub? a po?niej z ZSRR. Jako prezydent kraju, Chile jako pierwsze pa?stwo w regionie (na obu kontynentach Ameryki) uznało niepodległo?? Chi?skiej Republiki Ludowej, ktora w tym czasie uwa?ała si? za głownego przeciwnika ZSRR na arenie ?wiatowej ^[60] .

Sprawa chilijskiej miedzi [ edytuj | edytuj kod ]

11 lipca 1971 roku, parlament Chile wprowadził poprawk? do konstytucji, ktora umo?liwiła nacjonalizacj? ameryka?skich przedsi?biorstw miedziowych. Dzi?ki nacjonalizacji Chile walczyło o 7% dewiz, ktore zyskałoby po znacjonalizowaniu przemysłu miedziowego. Problemem stały si? odszkodowania za nacjonalizacje miedzi. Koncerny za??dały horrendalnie wysokiego odszkodowania w wysoko?ci 800 milionow dolarow (dla porownania w okresie 1965-1970 zyski koncernow osi?gn?ły 552 miliony dolarow ^[61] ). We wrze?niu 1971 roku prezydent Allende sformułował doktryn? zakładaj?c?, ?e Chile ma prawo potr?ci? sobie sumy za nacjonalizacj? z tytułu tego co stanowi? miało ponadnormatywne zyski koncernow. Allende za racjonalny uznał zysk wahaj?cy si? w granicach do 10% rocznie, a wi?c taki jaki osi?gały koncerny ameryka?skie w krajach takich jak Kanada ^[62] . W pa?dzierniku 1971 roku profesor Hector Humeres pełni?cy urz?d kontrolera generalnego rozpatrzył kwesti? wysoko?ci odszkodowa? dla koncernow, według jego raportow w ci?gu blisko 55 lat działalno?ci koncerny uzyskiwały zawy?one zyski. Jako przykład podał koncern Anaconda, ktory w latach 1955?1970 uzyskiwał 20% rocznie, a w przypadku koncernu Kennecott zyski si?gn?ły 50% rocznie. Raport wykazał te?, ?e koncerny nie wywi?zały si? ze swoich obowi?zkow podatkowych wzgl?dem Chile. Zdaniem Humeresa gdyby miały one wypłaci? utracone przez Chile pieni?dze, musiały by one przed nacjonalizacj? wpłaci? a? 400 milionow dolarow. Ostatecznie rz?d Allende postanowił, ?e odszkodowanie wypłacone zostanie koncernowi Cerro Corporation, ktory według raportu najlepiej wywi?zywał si? ze swoich obowi?zkow ^[63] .

Nacjonalizacja gornictwa poparta została przez wszystkie partie polityczne ^[64] . Przedsi?biorstwom gorniczym zostały wypłacone odszkodowania. Rz?d USA twierdził, ?e przedsi?biorstwa ameryka?skie Kennecott i Anaconda nie otrzymały odszkodowa?, Allende natomiast w czasie wizyty w siedzibie ONZ w Nowym Jorku w 1972 roku stwierdził, ?e dzi?ki nacjonalizacji USA w ci?gu dziesi?ciu lat zarobi 4 miliardy dolarow. Henry Kissinger , sekretarz stanu USA, zaproponował bojkot Chile, odmawiaj?c kredytow zagranicznych i zło?ył wniosek o embargo na chilijsk? mied? ^[65] . Koncerny zło?yły odwołanie do specjalnego trybunału, powołany on został w lipcu 1971 roku. 10 wrze?nia koncern Kennecott ogłosił, ?e wycofuje si? z dochodzenia roszcze? przed s?dami Chile, a jednocze?nie zapowiedział sekwestr na ładunki miedzi chilijskiej na rynku mi?dzynarodowym ^[66] . W wyniku zakulisowych działa? zablokowano mo?liwo?? zaci?gania przez Chile kredytow w Ameryka?skim Banku Rozwoju i Banku ?wiatowym i zamro?ono aktywa Chile w USA ^[63] . Na wniosek koncernu Kennecott, francuski trybunał polecił wstrzymanie około połtora miliona dolarow nale?nych Chile za dostarczenie do Francji 1200 ton miedzi ^[67] . W okresie trwania sporu, na wniosek krajow Ameryki Południowej, Konferencja Narodow Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju w Genewie uchwaliła rezolucj?, ktora zakładała, ?e ka?de pa?stwo jest suwerenem bogactw naturalnych i ka?de pa?stwo ma pełn? swobod? przeprowadzenia nacjonalizacji tych?e bogactw ^[68] .

Dalsza prezydentura [ edytuj | edytuj kod ]

Strajk prawicowej opozycji [ edytuj | edytuj kod ]

Na pa?dziernik 1972 roku przypadł strajk zorganizowany przez prawicow? opozycj?. Z prowadzenia strajku szybko wycofała si? du?a liczba przedstawicieli ubo?szej klasy ?redniej, a w szczegolno?ci drobni kupcy. Postawa taka była pot?piana przez antyrz?dow? opozycj?, a kupcy, ktorzy powrocili do prowadzenia swoich interesow, uznani zostali za ?łamistrajkow”. Niejednokrotnie powrot do strajku fizycznie wymuszany był przez prawicowe bojowki, np. na ulicach Independencia i San Antonio, gdy kupcy otworzyli swoje lokale, zostali zaatakowani przez prawicowych aktywistow, ktorzy zostali jednak odparci przez grupy robotnikow. W Santiago ?rodowiska drobno kupieckie utworzyły organizacj? Szeroki Ruch Kupcow. Organizacja ta opowiedziała si? przeciwko strajkowi. Szeroki Ruch Kupcow stał w opozycji do prawicowego Syndykatu Kupcow, skupiaj?cego głownie bogatszych handlowcow. Tak?e cz??? innych ?rodowisk zaprotestowała przeciwko strajkowi. Zaniepokojeni strajkiem transportowcy powołali Ruch Odnowy Zwi?zkowej Transportowcow, ktory opowiedział si? przeciwko prawicowemu kierownictwu zwi?zku zawodowego wła?cicieli ci??arowek. Tak?e m.in. kierownictwo zwi?zku lekarzy w cz??ci prowincji opowiedziało si? za przerwaniem strajku (58 głosow przeciwko 19) ^[69] .

W obliczu strajku, ktory pogorszył sytuacj? klasy ?redniej, rz?d Jedno?ci Ludowej zyskał du?e poparcie ze strony drobnych, prywatnych handlowcow. W czasie strajku rz?d rozprowadzał podstawowe towary poprzez drobnych sklepikarzy, strategia ta realizowana była z powodzeniem w dzielnicach robotniczych, gdzie dochodziło do najmniejszej liczby atakow na ?łamistrajkow”. W dzielnicach robotniczych zakupy robili nawet mieszka?cy najbogatszych dzielnic, ktore wowczas strajkowały. W czasie strajku w strajkuj?cych dzielnicach pojawił si? handel czarnorynkowy. W dzielnicach, ktore odmowiły przył?czenia si? do strajku, ceny oficjalne były o połow? ni?sze od cen oferowanych przez handlarzy czarnorynkowych. Miało to niemały wpływ na straty poparcia dla opozycji ^[70] . W czasie strajku zmobilizowali si? zwolennicy Allende. Powstał ruch zwany voluntarios de la patria (ochotnicy ojczyzny) składaj?cy si? w głownej mierze z młodzie?y. Powstały oddolnie ruch skupił 40 tysi?cy ochotnikow (w tym 15 tysi?cy mieszka?cow stolicy). Lewicowi ochotnicy w samej stolicy wyładowali 22 tysi?ce ton towarow, głownie ?ywno?ci oraz milion litrow mleka. Hasłem ruchu był slogan ?Faszyzm niszczy, lud buduje”. Allende na tyle docenił znaczenie ruchu, ?e wspomniał o ochotnikach w ostatnim przemowieniu radiowym przed swoj? ?mierci?. W obliczu spadku poparcia dla opozycji, ju? 1 listopada do normy wrociła sytuacja w opozycyjnych bogatych dzielnicach ^[70] .

Wraz z przygaszaniem strajku doszło do pierwszych akcji zbrojnych prawicy, prawicowi bojowkarze uszkadzali tunele kolejowe, wysadzali tory, czy blokowali szosy przy u?yciu stalowych kolcow zwanych miquelitos ^[71] . 4 listopada przypadła druga rocznica przej?cia władzy przez Front Ludowy. W obawie przed starciami zwolennikow i przeciwnikow rz?du odwołano protesty zaplanowane na ten dzie? ^[72] . Strajk ostatecznie przerwano 6 listopada. Gdy cz??? przedsi?biorstw na ??danie ich wła?cicieli nie powrociła do normalnego funkcjonowania na długo po upadku strajku, pracownicy zajmowali swoje fabryki, a rz?d zezwolił na administrowanie nimi poprzez konfederacje kupieckie. Niekiedy przedsi?biorcy zdecydowali si? na sprzedanie swoich przedsi?biorstw w r?ce rz?du ^[73] .

Według danych ?rodłowych przedstawionych przez chilijskie media, miesi?czny strajk kosztował 5,5 miliarda escudos (tylko w handlu i transporcie), pismo ?El Siglo” obliczyło, ?e za sum? t? rz?d mogł wybudowa? 1129 o?rodkow zdrowia, czy te? pi?? zakładow przemysłowych. Według tych wylicze? pieni?dze, ktore zostały zmarnowane w wyniku strajku, starczyłyby na podwojenie produkcji krajowej Chile. Według innych wylicze?, strajk kosztował chilijskie rolnictwo minimum 290 milionow escudos, a w okresie strajku przepadło 10 milionow litrow mleka, ktorego nie odebrano od rolnikow. Dzie? strajku lotniczego według gazety ?La Nacion” miał z kolei kosztowa? 50 tysi?cy dolarow i 4,5 miliona escudos ^[74] . Do mediow dochodziły informacje o tym, ?e strajkuj?cy byli opłacani przez komitety strajkowe. Kanał 9. dotarł do osoby, ktorej zaoferowa? miano 5 tysi?cy escudos za jeden dzie? strajku. Mowiło si? te? o dotacjach maj?cych rzekomo pochodzi? z zagranicy. Jednym z dowodow ?wiadcz?cych o takowych dotacjach był fakt, ?e kurs dolara na czarnym rynku w okresie strajku spadł o 20% ^[75] .

Reorganizacja rz?du [ edytuj | edytuj kod ]

2 listopada w pałacu prezydenckim La Moneda Allende powołał nowy chilijski gabinet. W skład 15-osobowej rady ministrow weszło siedmiu nowych ministrow, po raz pierwszy do rz?du doł?czyło trzech wojskowych. Ministrem spraw wewn?trznych został generał Carlos Prats ? w Chile minister spraw wewn?trznych de facto pełni funkcje premiera. Generał Prats był zwolennikiem ?doktryny Schneidera”; doktryny sformułowanej przez jego poprzednika na stanowisku dowodcy chilijskich sił l?dowych, generała Ren? Schneidera, zamordowanego przez prawicowych terrorystow 20 pa?dziernika 1970 roku. Doktryna polegała na apolitycznym charakterze armii oraz jej pełnej lojalno?? wobec konstytucyjnych władz republiki.

W składzie rz?du znalazło si? czterech reprezentantow socjalistow (ministrowie spraw zagranicznych, rolnictwa, obrony i sekretariatu rz?du), trzech komunistow (skarbu, pracy i sprawiedliwo?ci), dwoch działaczy wywodz?cych si? z chadeckiej MAPU (ekonomii i zdrowia), dwoch liberałow (ministerstwo o?wiaty oraz ziemi i kolonizacji), a tak?e jeden minister niezale?ny, ktory został ministrem budownictwa ^[76] .

Zmiany w rz?dzie ł?czyły si? ze znacznym odmłodzeniem kadr, do rz?du weszło dwoch ministrow poni?ej trzydziestego roku ?ycia, ministrem ekonomii został chadek Fernardo Flores (27 lat) a ministrem rolnictwa socjalista Rolando Calderon (27 lat). Calderon był działaczem chłopskim, ktory w okresie rz?dow chadekow był represjonowany i przez dwa lata musiał si? ukrywa?. Prawica ostro skrytykowała doł?czenie do rz?du przedstawicieli armii. Wojsko było wowczas obiektem atakow ze strony prawicy, ktora chciała, aby wojsko wysłuchało ?dobrych rad” i obaliło rz?d centrolewicy. Wł?czenie wojskowych w skład rz?du na pewien czas poło?yło kres nadziejom prawicy, ktora chciała, aby wojsko dokonało puczu militarnego przeciwko Allende, a tym samym wzmocniło pozycj? Frontu Jedno?ci ^[77] .

Front Ludowy w Chile, w ktorym obok reprezentantow lewicy zasiedli wojskowi, był jedynym takim przypadkiem w historii frontow ludowych oraz pierwszym takim przypadkiem w Ameryce Łaci?skiej ^[73] . Pod koniec listopada Allende na stanowisku szefa pa?stwa zast?piony został przez Carlosa Pratsa. Prats zast?pił Allende na dwa tygodnie, zwi?zane to było z mi?dzynarodowym wyjazdem Allende. Allende wyst?pił na sesji ONZ oraz odwiedził Meksyk, Kub? i ZSRR ^[78] . 15 listopada swoje expose o gospodarce wygłosił minister skarbu, Orlando Millas. Millas przedstawił dane, według ktorych rz?d rozdysponował 5374 tysi?cy hektarow, a Chile w latach 1971?1972 odnotowało 7% wzrost gospodarczy (najwy?sza pozycja od 15 lat), wzrost produkcji przemysłowej wyniosł 10% w ci?gu roku, w 1971 o 10,4% wzrosła konsumpcja na głow? mieszka?ca (do 1970 roku 31% rodzin nie uczestniczyło w konsumpcji). W stolicy zmniejszono bezrobocie z 8,3% do 3%, a podobne zmiany zaszły w pozostałych regionach Chile. Rz?d zmniejszył liczb? analfabetow z 12% do 10,8% a nauczaniem szkolnym obj?to 99% dzieci w wieku od 6 do 14 lat ^[79] .

Prawica przegrała wybory w Stowarzyszeniu Profesorow i Pracownikow Uniwersytetow Chilijskich, w ktorym przewodnicz?cym został komunista Humberto Palma, a wiceprzewodnicz?cym socjalista Feliz Mallea. Lewica w wyborach uzyskała 4341 głosow, natomiast prawica 2993. W rezultacie prawicowcy obj?li w APEUCH zaledwie 14 miejsc (na 50). Lewica odniosła te? zwyci?stwo w wyborach do Zjednoczonego Stowarzyszenia Pracownikow Huty i Rafinerii w Ventanas ? najwi?kszego zakładu przemysłu miedziowego w Chile, lewica uzyskała 52% poparcia i 4 miejsca w zarz?dzie (na 7). Du?? uwag? mediow zwrociły listopadowe wybory do Federacji Licealistow Santiago, ktore zako?czyły si? zwyci?stwem lewicy. Tak?e wcze?niej Federacja zdominowana była przez chadekow. Jak si? okazało, Federacja wydrukowała o 70 tysi?cy kart do głosowania wi?cej ni? było głosuj?cych, a lewicowcow nie dopuszczono do Centralnej Komisji Skrutacyjnej. Lewica została osłabiona na skutek działania prawicowych bojowek, ktore zastraszały lewicowych licealistow. Pospieszenie Federacja ogłosiła zwyci?stwo kandydata prawicy, Miguela Salazara. Lewica po uzyskaniu danych z komisji ze wszystkich szkoł ogłosiła, ?e lewica uzyskała 38%, a chadecy 33%, natomiast Federacja przedstawiła sfałszowane dane ^[80] .

Pocz?tek kampanii wyborczej [ edytuj | edytuj kod ]

Wybory parlamentarne wyznaczono na marzec 1973 roku. Kampania wyborcza rozpocz?ła si? de facto na cztery miesi?ce przed wyborami. Udział w wyborach wzi?ły dwa wrogie sobie bloki, lewica skupiła si? w Federacyjnej Partii Jedno?ci Ludowej a prawica w Zjednoczonej Konfederacji Demokratycznej. Po raz pierwszy w wyborach ? na skutek reformy Allende ? wzi?li udział 18-latkowie, wcze?niej bowiem bra? udział w wyborach mogły jedynie osoby, ktore uko?czyły 21 rok ?ycia. Po raz pierwszy do wyborow dopuszczono rownie? analfabetow ^[81] . 28 listopada w Santiago odbyła si? du?a manifestacja poparcia dla Allende. W marszu udział wzi?li zwolennicy partii socjalistycznej, komunistycznej, liberałow, API i katolickiej partii Izquierda Cristiana. Manifestacja odbyła si? spokojnie, a w czasie jej trwania nie doszło do ?adnych star?, lecz doszło do drobnych incydentow ? w czasie przemarszu demonstracji przez bogat? dzielnic? Bandera doszło do małej kontrdemonstracji zwolennikow prawicy, a prawicowy postrzelili 18-letniego licealist? maszeruj?cego w pochodzie lewicy ^[82] .

Na pocz?tku grudnia odbyły si? ogolnokrajowe wybory do Narodowej Rady Dziennikarzy Chilijskiej. Wybory po raz kolejny legitymizowały władz? lewicy i okazały si? jej sukcesem ? lewica zyskała 2633 głosow, podczas gdy prawica zdobyła 2337 głosow. Najwi?cej głosow zyskał lewicowiec Alfredo Olivares, wiceprzewodnicz?cy Mi?dzynarodowej Organizacji Dziennikarzy. Du?? sensacj? okazały si? wybory do władz zdominowanego przez prawicowych chadekow zwi?zku prasowego ?El Mercurio” z ubiegłego miesi?ca, w ktorych niespodziewane zwyci?stwo odniosł kandydat Frontu Ludowego, Andres Guzman. Rozgrywka w walce o media była o tyle wa?na, ?e do tej pory prawica kontrolowała a? 64% ?rodkow przekazu, podczas gdy lewica jedynie 23%, lewica liczy? mogła na 36 stacji radiowych (na ogołem 134) i 10 dziennikow (prawica natomiast liczy? mogła na 45) ^[32] . Przeciwny wspołpracy chadekow z Frontem był jej lider, Frei, ktorego ambicj? było wygranie wyborow prezydenckich w 1976 roku. Przeciwne stanowisko zajmował bardziej centrystyczny lider partii, Rodomiro Tomic (pokonany przez kandydata Frontu Ludowego w wyborach prezydenckich), był zwolennikiem wystawienia w 1976 roku wspolnego, kompromisowego kandydata reprezentuj?cego chadecj? i Front ^[83] .

Proba wspołpracy mi?dzy Frontem a prawic? [ edytuj | edytuj kod ]

Po dłu?szej wizycie zagranicznej i powrocie do kraju przywitał witaj?cych go go?ci, w tym przedstawicieli prawicy ? przewodnicz?cego Senatu, Izby Deputowanych i prezesa S?du Najwy?szego, co zostało wygwizdane przez cz??? zwolennikow lewicy. Przemowa Allende, w ktorej zwrocił si? on do prawicy, została odebrana jako przyjazny gest wzgl?dem chadekow, tym bardziej ?e w pa?dzierniku udzielił on wywiadu włoskiej centrolewicowej gazecie ? Corriere della Sera ”, w ktorej mowił o szukaniu porozumienia z chocia? cz??ci? chadekow, rozmowy z prawic? w imieniu Frontu Ludowego prowadzi? miał Luis Corvalan ^[84] . Przy tym pod kierownictwem Freia, chadecja skr?ciła mocno w prawo, jeszcze par? lat wcze?niej Frei zajmował stanowisko centrolewicowe, promował hasło rewolucji w ramach wolno?ci i uwa?ał, ?e komunizm to zła rzecz, ale jeszcze gorszy jest antykomunizm ^[85] .

Propozycje porozumienia ju? dzie? po przemowieniu prezydenta odrzucili chadecy, ktorzy zawarli w parlamencie wspolny front ze skrajn? prawic?. Głosami prawicy odrzucono opracowany przez rz?d preliminarz bud?etu na 1973 rok. Komisja parlamentarna zdominowana przez chadecj? obci?ła bud?et CORFO oraz na rozwoj i mechanizacj? produkcji rolnej. Ci?cia wyniosły prawie połow? bud?etu. Ci?cia uderzyły głownie w sektor rolnictwa powstały z rozdzielenia latyfundiow. Po raz pierwszy w historii komisja zakwestionowała pełnomocnictwo rz?du do zaci?gni?cia zagranicznej po?yczki ^[84] . Jorge Donoso z PCh-D stwierdził, ?e koalicja (miała miejsce poprzez tzw. Konferencj? Demokratyczn?) chadekow z Parti? Narodow?, zajmuj?c? wtedy pozycje skrajnie prawicowe, ma charakter tymczasowy. Donoso mowił te? o ro?nicach mi?dzy nacjonalistami a chadekami ? Zasadnicz? ro?nic? jest to, ?e my d??ymy do zast?pienia systemu kapitalistycznego przez inny, odmienny ? podczas gdy Partia Narodowa jest za jego utrzymaniem ? chadecy mieli za złe nacjonalistom, ?e ci torpedowali ich reformy socjalne z okresu rz?dow Freia ^[86] .

20 grudnia rozpocz?ły si? negocjacje finansowo-gospodarcze mi?dzy Chile a USA prowadzone w stolicy drugiego z pa?stw. Rozmowy w głownej mierze dotyczyły spłaty zadłu?enia Chile wobec innych pa?stw. O zadłu?enie kraju prawica obwiniała Allende, cho? w rzeczywisto?ci winny zadłu?enia był chadecki prezydent Frei, w czasie rz?dow ktorego zadłu?enie wzrosło z miliarda 896 milionow do 3 miliardow 310 milionow dolarow ameryka?skich. Przy czym wzrost zadłu?enia nast?pił, gdy eksportowana przez Chile mied? na rynku globalnym notowała cen? o jedn? trzeci? wy?sz? ni? za rz?dow Allende. W efekcie rz?d Frontu Ludowego na spłat? długow rocznie musiałby przeznacza? a? jedn? czwart? wszystkich dochodow dewizowych z eksportu ^[87] . 28 grudnia, głosami partii prawicowych, Izba Deputowanych zaakceptowała oskar?enie konstytucyjne skierowane przeciwko Orlandowi Millasowi, ministrowi skarbu. Tym samym Millas został zmuszony do rezygnacji ze swojego stanowiska. Był to ju? trzeci lewicowy minister, ktory ust?pił na skutek oskar?enia, wcze?niej byli to Jose Toha i Hernana del Canto (obydwaj dostali inne posady ministerialne), a tak?e intendenci trzech prowincji ? Bio Bio, Santiago oraz Concepcion. Na nast?pny dzie? Allende przyznał Millasowi stanowisko ministra gospodarki, a dotychczasowy minister gospodarki obj?ł stanowisko ministra finansow ^[88] .

W obronie ministra finansow wyst?pił generał Carlos Pratsa. Doszło do ostrej wymiany zda? mi?dzy prawicowymi senatorami a oficerem, a w czasie głosowania generał demonstracyjnie usiadł na ławie rz?dowej obok ministra finansow. Wobec generała posypały si? pogro?ki, a wydawanie dziennika Partii Narodowej ?Tribuna” za wulgarny atak na generała zostało decyzj? s?du zawieszone na trzy dni ^[89] . Pod koniec grudnia Kongres zaj?ł si? projektem ustawy o przest?pstwach gospodarczych maj?cym zapobiec sabota?owi gospodarczemu. Projekt zaproponowany przez Front Ludowy przewidywał wysokie kary (nawet do 20 lat wi?zienia) za takie przest?pstwa. Projekt został odrzucony przez Kongres, w ktorym prawica miała wi?kszo?? ^[90] .

Nagonka na prezydenta i polaryzacja społecze?stwa, kryzys [ edytuj | edytuj kod ]

Zarys sytuacji w kraju [ edytuj | edytuj kod ]

Reformy socjalne w powi?zaniu z publicznie prezentowan? przyja?ni? z Kub? spowodowały wzrost zaniepokojenia administracji Nixona, ktora zacz?ła intensywnie d??y? do obalenia Allende poprzez tworzenie silnej presji gospodarczej poł?czonej z oficjalnymi działaniami dyplomatycznymi przez Organizacj? Pa?stw Ameryka?skich i sekretnym destabilizowaniem Chile od wewn?trz poprzez wspieranie opozycji i akcje dywersyjne organizowane przez CIA. W ramach walki propagandowej CIA razem z prawicow? i chadeck? opozycj? rozgłaszały informacje o tym, ?e słu?by specjalne Kuby i ZSRR d??? do zradykalizowania rz?du Allende i zaprowadzenia w Chile dyktatury proletariatu oraz marionetkowego re?imu ?wykorzystuj?c do tych celow ?wie?o sprowadzonych obcokrajowcow, tj. ro?nej ma?ci komunistow i bolszewikow w sile dywizji”. Rozdawano ulotki i wieszano plakaty, na ktorych radzieckie czołgi z kuba?skimi emblematami jechały przez centrum Santiago. Straszono ludzi inwazj? kuba?skich wojsk i terrorem uzbrojonych skrajnie lewicowych bojowek. Sytuacj? w kraju pogorszyło te? powstanie skrajnie prawicowej organizacji terrorystycznej Front Narodowy Ojczyzna i Wolno?? , ktora rozpocz?ła zamachy i morderstwa ludzi zwi?zanych z lewic? lub rz?dem ^[91] . Według niektorych ?rodeł reformy agrarne Allende doprowadziły do niedoborow podstawowych produktow spo?ywczych. Wielkie latyfundia zostały podzielone na małe skrawki ziemi, ktore przydzielano chłopom nie posiadaj?cym do?wiadczenia w samodzielnym prowadzeniu gospodarstw rolnych ani pieni?dzy na ich urz?dzenie, co spowodowało zmniejszenie produkcji rolnej. Krytyczni autorzy wykazuj? jednak olbrzymi stopie? manipulacji danymi statystycznymi przez re?im Pinocheta ^[92] . Dzielenie latyfundiow zacz?ł chadecki rz?d Freia w 1965 r. Podobny proces nast?pił w znacjonalizowanych przedsi?biorstwach, ktorych zarz?dzanie powierzono samorz?dom pracowniczym.

Sytuacja gospodarcza [ edytuj | edytuj kod ]

Du?e perturbacje powodował spadek ceny miedzi na rynkach globalnych (mied? stanowiła ponad 50% chilijskiego eksportu). W porownaniu z 1969 rokiem spadła te? sprzeda? zagraniczna produktow takich jak masło czy kawa. Informacje na temat sytuacji gospodarczej podano na pocz?tku stycznia poprzez organizacj? rz?dow? Corporacion del Cobre (CODELCO), ktora wskazała, ?e winne tej sytuacji s? te? poprzednie rz?dy prawicowe ? informacja ta spowodowała pomini?cie tej informacji w prasie prawicowej ^[93] . 10 stycznia 1973 roku, minister skarbu, Fernando Flores, wygłosił expose w ktorym zapowiedział utworzenie nowego systemu dystrybucji artykułow pierwszej potrzeby, w ktorym to pa?stwo i organizacje społeczne miały przej?? funkcj? decyduj?c?. Sytuacja najlepiej wygl?dała w dzielnicach robotniczych, najgorzej natomiast w bogatszych dzielnicach. Flores zapowiedział walk? z czarnym rynkiem. Zapowiedział utworzenie narodowego sekretariatu ds. dystrybucji, maj?cego podlega? ministrowi gospodarki. Sekretariat miał pełni? rol? koordynatora w dziedzinie zaopatrzenia i kontrolowa? prac? np. prywatnych hurtowni dystrybuuj?cych produkty pierwszej potrzeby. Cała produkcja przedsi?biorstw produkuj?cych produkty pierwszej potrzeby nale??ca do sektora uspołecznionego miała by? dystrybuowana przez hurtownie nale??ce do pa?stwa. Na drodze ustale?, ile podstawowych produktow (takich jak cukier, ry?, mi?so czy kawa) potrzebuje przeci?tna rodzina, utworzono plan zaopatrzenia poszczegolnych sklepow. Rz?d poparł tworzenie tzw. społdzielni konsumentow, ktore miały zajmowa? si? wła?ciwym zaopatrzeniem lokalnych społeczno?ci ^[94] .

W nast?pnych dniach w prasie zacz?ły ukazywa? si? informacje o tajnym magazynowaniu produktow i przeznaczaniu ich na sprzeda? czarnorynkow? po spekulacyjnych cenach. Ju? 13 stycznia w Buin doszło do pierwszego incydentu, oto? dzie? wcze?niej inspektorzy Pa?stwowej Dyrekcji Przemysłu i Handlu odkryli zakonspirowany, czarnorynkowy magazyn artykułow ktorych brakowało na rynku. Wła?cicielowi magazynu pod gro?b? grzywny inspektorzy nakazali przeznaczenie produktow do sprzeda?y ju? nast?pnego dnia. Na wie?? o ukrywaniu przez wła?ciciela przedsi?biorstwa du?ej liczby produktow, 13 stycznia przed sklepem zebrał si? du?y tłum a ?ona przedsi?biorcy zamiast rozpocz?? sprzeda? produktow wylała na zebranych ukrop, a nast?pnie ostrzelała ich z rewolweru ? postrzeliła ona cztery osoby w tym dziecko, a do akcji wkroczyli karabinierzy. W innej miejscowo?ci, Valparaiso , inspektorzy zarekwirowali 10 pojemnikow oliwy (w ka?dym z nich znajdowało si? po 200 litrow) ^[95] .

Według pisma ?El Siglo” problem z czarnym rynkiem zacz?ł si? wła?ciwie od grudnia 1972 roku. Co ciekawe 28 grudnia senator Valente Rossi ujawnił fakt prowadzenia działalno?ci czarnorynkowej przez niektorych prawicowych senatorow i posłow, ktorzy mieli uprawia? ten proceder nawet w samym parlamencie ? jednemu z senatorow Partii Narodowej, Marquezowi Bulnesowi zarekwirowa? miano trzy tysi?ce workow z cementem przeznaczonych do nielegalnej sprzeda?y, worki ukryte zostały przez syna senatora. Innym z przytoczonych przez pismo sztandarowych przykładow zaanga?owania opozycji prawicowej w czarny rynek miało by? zaj?cie przez inspektorow du?ego magazynu w Nubie, nale??cego do Germana Melo Hidalgo, ojca lidera strajku prawicowej opozycji z pa?dziernika ^[96] .

Na pocz?tku stycznia lider skrajnie prawicowej Partii Narodowej, Jarpa, wezwał do ?starcia” z rz?dem Allende i zorganizowania akcji cywilnego oporu ^[97] . W styczniu rozpocz?ty został strajk w drugiej co do wielko?ci w kraju kopalni miedzi, Chuquicamata . Strajk zako?czył si? w połowie miesi?ca. Pretekstem do zorganizowania strajku miały by? problemy z zaopatrzeniem, cho? w rzeczywisto?ci zaopatrzenie kopalni było bardzo dobre i nieporownywalne do sytuacji w pozostałych cz??ciach kraju. Braki mogły mie? charakter wył?cznie krotkoterminowy ? statystyczny pracownik kopalni zakupił a? 84 kilogramow mi?sa. Ponadto pracownicy zatrudnieni w kopalni otrzymywali wynagrodzenie w dolarach, co przy wyst?puj?cej inflacji skutkowało tym, ?e zarabiali trzy razy wi?cej od fachowcow pracuj?cych w innych miejscach (taktyk? t? wykorzystywali te? spekulanci, ktorzy w okresie wzrostu inflacji wykupywali dolary ^[98] ), dziesi?ciokrotnie wi?cej od pracownika otrzymuj?cego ?redni? krajow? i siedemnastokrotnie wi?cej od przeci?tnego rolnika. W zwi?zku z tym pojawiły si? tezy o tym ?e strajk stanowi prowokacj? polityczn?. Tym bardziej ?e kopalnia była jednym z newralgicznych punktow krajowej gospodarki, a dwudniowa przerwa w wydobyciu kosztowała kraj a? dwa i poł miliona dolarow, a kandydat opozycji, Frei przebywał w prowincji Antofagasta, w ktorej znajduje si? kopalnia ^[99] .

Rownocze?nie realny wzrost płac wyniosł 27,5%, a wzrosty wynagrodze? obj?ły głownie najmniej do tej pory zarabiaj?cych. Znacz?co wzrosła te? konsumpcja ?ywno?ci (za czasow rz?dow centroprawicy jedna trzecia rodzin nie uczestniczyła w konsumowaniu produktow wytworzonych przez przemysł, a dzieci maj?ce 14 lat i zamieszkuj?ce osiedla robotnicze były przeci?tnie ni?sze o 10 centymetrow i chudsze o 10 kilo od swoich rowie?nikow z bogatszych osiedli) ^[100] . Zredukowano bezrobocie, z 8,3% w 1970 do 3,6% w 1973 ^[98] .

Sukcesy odniosło rolnictwo, w latach 1971?1972 produkcja zbo? wzrosła o 32,4%, mleka o 42,2%, drobiu o 74,6%, cukru o 17%, natomiast kukurydzy o 65%. Sytuacj? gospodarcz? utrudniało wywo?enie przez obszarnikow sprz?tu rolniczego i maszyn, a około dwie?cie tysi?cy sztuk bydła przep?dzili do Argentyny. Na pr?dko?ci spadł proces wywłaszczania latyfundiow, ktory zakładał wywłaszczenie przy du?ych odszkodowaniach wzgl?dem wła?cicieli (10% warto?ci latyfundium w gotowce). Za rz?du centroprawicy wywłaszczono 1403 latyfundiow, natomiast w ci?gu dwulecia rz?dow Frontu wywłaszczono 3479 ^[98] . W okresie pobytu w opozycji, chadecy zarzucili dawniejsze, radykalniejsze hasła reformy rolnej i zaproponowali dzielnie ziemi bezpo?rednio mi?dzy robotnikow rolnych i rolnikow, co miało doprowadzi? w efekcie do likwidacji gospodarstw zespołowych ^[101] . Wzrost produkcji przemysłowej w okresie 1971-72 wyniosł 10% rocznie, w tym czasie wzrost konsumpcji wzrosł o 10,4%, a np. wzrost produkcji miedzi o połtora procent. W styczniu 1973 roku pa?stwo kontrolowało jedn? czwart? produkcji przemysłowej, 65% handlu zagranicznego, a ziemie obj?te reform? roln? stanowiły połow? gruntow uprawnych ^[102] .

Prezydencja od stycznia 1973 roku [ edytuj | edytuj kod ]

Pod koniec stycznia rz?d zwi?kszył uprawnienia wojskowych w rz?dzie; generał Alberto Bachelot został prezesem Narodowego Sekretariatu Dystrybucji i Handlu, a w skład sekretariatu tej?e organizacji weszło trzech innych oficerow reprezentuj?cych marynark?, siły l?dowe i lotnictwo. Tak wi?c wojskowi obj?li funkcje w organizacji najbardziej atakowanej przez prawicow? opozycj?. Wojskowi coraz cz??ciej mianowani byli kierownikami komisarycznymi przedsi?biorstw prywatnych nad ktorymi cz?sto przejmowali kontrol? bezpo?redni? ^[103] .

23 stycznia w Santiago odbyło si? spotkanie skrajnie lewicowej opozycji, Ruchu Lewicy Rewolucyjnej (MIR). MIR oskar?ył Allende o zbytnie konszachty z wojskiem i oskar?ył rz?dz?c? lewic? o reformizm (reformizm przez ugrupowania rewolucyjne, tj. MIR odbierany jest jako argument przeciwko danemu ugrupowaniu okre?laj?cemu si? jako lewic?). Oprocz tego MIR przedstawiło swoj? deklaracj? przedwyborcza w ktorym przedstawiono postulaty ? przekształcenia parlamentu w ?Zgromadzeniu Ludu” i znacjonalizowanie fabryk i ziem nie obj?tych reformami. Konserwatywne pismo ?El Mercurio” wykorzystało mityng MIR do ataku na rz?d na spotkaniu bowiem pojawił si? polityk Partii Socjalistycznej ? Carlos Altamirano i sprzymierzonej z ni? Lewicy Chrze?cija?skiej ? Basco Parra ^[104] .

W tym okresie pojawiły si? ro?nice zda? w samym Froncie Ludowym. W wyborach do Narodowej Federacji Pracownikow Słu?by Zdrowia, lewicowcy wystawili dwie konkuruj?ce ze sob? listy, jedna reprezentowała socjalistow i wi?kszo?? umiarkowanych partii Frontu druga natomiast komunistow i MAPU (rozłamowcy z chadecji). Co prawda wybory okazały si? zwyci?stwem obu list, pokazały one jednak zachodz?ce rozbicie Frontu na skutek czego prezesem federacji został przedstawiciel chadecji. Do podobnych sytuacji dochodziło ju? wcze?niej gdy np. w listopadzie 1972 roku w prote?cie przeciwko wł?czeniu do rz?du wojskowych, udziału w rz?dzie odmowiła Lewica Chrze?cija?ska. 26 stycznia Partia Socjalistyczna odrzuciła projekt ustawy ws. sektora uspołecznionego zło?ony przez pozostałe partie rz?du, w prote?cie przeciwko tej?e ustawie z rz?du demonstracyjnie odszedł członek Partii Socjalistycznej, Armando Aranciba pełni?cy funkcj? wiceministra gospodarki. Kontrowersyjna ustawa zakładała wł?czenie do sektora uspołecznionego tych przedsi?biorstw nad ktorymi ju? wcze?niej pa?stwo obj?ło formaln? kontrol? (takich przedsi?biorstw było 145), Partia Socjalistyczna uznała proponowane zmiany za połowiczne ^[105] .

Okres ko?cowy kampanii wyborczej [ edytuj | edytuj kod ]

Wewn?trz Frontu pojawiły si? tendencje do zawarcia koalicji ze skrzydłem Partii Chrze?cija?sko-Demokratycznej na czele z bardziej umiarkowanym Tomicem. Nast?piła te? stosunkowa zmiana polityki chadekow, w kampanii nie atakowali oni pryncypiow politycznych Frontu ? jedynie zarzucali oni rz?dowi nieudolno?? ktora doprowadziła do utworzenia czarnego rynku i poszerzenia grona spekulantow. Z kolei według skrajnej prawicy wybory miały by? plebiscytem w ktorym przegrani powinni odej??. Na ulicach miast pojawiły si? prowokacyjne napisy ?Djakarta” pisane przez aktywistow prawicowych, były to aluzje do masakry lewicowcow w Indonezji w latach 60. Bardziej umiarkowana prawica postawiła na ?cywilny opor”, tj. organizowanie nast?puj?cych po sobie strajkow. Kampania przebiegała w tonie populistycznym; lider prawicy partyjnej opozycyjnej PCh-D, Freia zaatakował rz?d Allende za to ?e nie buduje on dostatecznej liczby mieszka? (wybudowano ich 40 tysi?cy a liczba mał?e?stw wzrosła o 81 tysi?cy) ? atak nast?pił w tym samym momencie gdy inni przedstawiciele centroprawicy odrzucili projekt bud?etu ktory zakładał m.in. zwi?kszenie wydatkow na budownictwo mieszkalne. Chadecy na krotko przed wyborami rozdawali Chilijczykom tzw. paczuszki Fei ? zawieraj?ce proszek do prania, ry?, kakao, zapałki, sos pomidorowy i mleko skondensowane ^[106] . Na krotko przed wyborami, 20 stycznia prezydent w czasie spotkania z pracownikami Urz?du Prezydenta zło?ył pierwsze w swojej karierze publiczne o?wiadczenie w ktorym rozwa?ał on ust?pienie ze swojego stanowiska (wcze?niej nosił si? z takim zamiarem dwukrotnie). Sonda?e przedwyborcze utrzymywały ze najprawdopodobniej zarowno prawica, jak i lewica utrzymaj? dotychczasow? liczb? mandatow ^[107] .

Przemoc polityczna [ edytuj | edytuj kod ]

Na pocz?tku lutego kandydat lewicy na senatora, Ernesto Araneda Briones przedstawił ministrowi spraw wewn?trznych memorandum w ktorym donosił o atakach bojowek na przedstawicieli lewicy na południu kraju. Sprawcami atakow według raportu mieli by? głownie neofaszy?ci z Patria y Libertad i bojowek Partii Narodowej. Według Brionesa najsilniejsz? bojowk? była organizacja zało?ona przez braci Casanova ktorzy ju? w pa?dzierniku 1972 roku wysadzili linie wysokiego napi?cia w Pailahueque a policja znalazła przy nich poka?ny magazyn broni wybuchowej a odpowiedzialno?ci karnej udawało im si? unika? ze wzgl?du na znajomo?ci w policji ?ledczej gdzie pracował ich ojciec. 26 stycznia banda rodziny Casanova ostrzelała w mie?cie Victoria członkow młodzie?owki liberalnej Partii Radykalnej ktore to stało si? miejscem wzmo?onej aktywno?ci organizacji paramilitarnych ? wcze?niej w regionie neofaszy?ci zabili członka Partii Socjalistycznej i zabili wielu Indian z plemienia Mapuches ktorzy uczestniczyli w parcelacji latyfundiow ^[108] .

MSW na pocz?tku lutego wydało pierwszy pełny wykaz aktow przemocy politycznej ktora miała miejsce w styczniu. W tym czasie doszło do dwunastu atakow prawicy na lokale partii rz?dz?cej koalicji i doszło do trzech morderstw o podło?u politycznym oraz pi??dziesi?ciu zranie?. Organizowana była samoobrona, w ataku bojowki Partii Narodowej na biuro jednej z lewicowych partii, zgin?ł jeden z napastnikow a dwoch innych bojowkarzy zostało rannych. Wykaz został uzupełniony 1 lutego gdy grupa członkow lewicowej młodzie?owki została zaatakowana przez licz?c? 100 osob grup? prawicowcow, w ataku rannych zostało pi?ciu nastolatkow. 6 lutego pobito czterech innych działaczy młodzie?owych, w drugim ataku uczestniczyli członkowie Partii Chrze?cija?sko-Demokratycznej a bojowk? kierował były chadecki deputowany, Carlos Demarchi ^[109] .

Ze wzgl?du na głoszenie prowokacyjnych pogl?dow zwolniony ze stanowiska dyrektora szkoły wojskowej został Alberto Labbe, były pułkownik, a jednocze?nie drugi obok Onofra Jarpa czołowy działacz Partii Narodowej i kandydat na senatora. W trzynastym kanale telewizyjnym stwierdził on ?e Adolf Hitler był wielk? jednostk? dla swojego kraju i je?li kraj stawia czoła sytuacji wyj?tkowej, ka?de rozwi?zanie jest dobre i jest nim tak?e zamach stanu . To rownie? jest rozwi?zanie . Kilka dni po kontrowersyjnej przemowie w ktorej poparł on mo?liwo?? zamachu stanu i chwalił Hitlera, stwierdził on ?e my, członkowie Partii Narodowej nie bawimy si? w ?adn? filozofi?. My prowadzimy walk? bezpo?redni?, natychmiastow?, totaln?. Po?wi?c? wszystkie moje siły, aby oczy?ci? kraj a? do ostatniego marksisty. Nie zadr?y mi r?ka, aby po zwyci?stwie uczyni? wi??niami wszystkich tych bezwstydnikow. Nie zawaham si? tak?e, aby usun?? z kraju wszystkich, ktorzy okazali si? wiarołomcami wobec własnej ojczyzny ^[85] .

Reformy przedwyborcze [ edytuj | edytuj kod ]

Pod koniec lutego rz?d podwy?szył płace tzw. reajustes ktore zrekompensowały pracuj?cym 40% wzrostow kosztow utrzymania zwi?zanych z narastaj?c? od pa?dziernika 1972 roku inflacj?. Podwy?ki obj?ły 86% pracownikow i si?gaj? do wysoko?ci trzech pensji podstawowych, czyli 6240 escudos. Koszty reformy pokryli najbogatsi, ktorzy najbardziej wzbogacili si? na inflacji, przed reform? zaproponowan? aby jedn? trzeci? reajustes opłacili wła?ciciele budynkow mieszkalnych (24 406 kamienicznikow i wła?cicieli pałacow) oraz posiadacze akcji, np. posiadacz akcji szacowanych 10% pensji podstawowych zapłaci podatek wynosz?cy 10% podczas gdy ten ktory posiada akcje w wysoko?ci 80 pensji podstawowych, a wi?c 160 tysi?cy escudos zapłaci 30% z tej sumy ^[110] . Oprocz tego wprowadzono te? podatki od transakcji nosz?cych znamiona spekulacji ? kupna/sprzeda?y domow i samochodow; o 100% zwi?kszono podatek opłacany przez biznes hazardowy oraz w niektorych przypadkach o połow? podatku obrotowego handel artykułami luksusowymi, tj. złoto i bi?uteria. Dzi?ki tym zmianom 75% ?rodkow do pokrycia reajustes opłaca? miało 3% najbogatszych obywateli ^[85] . Prawica starała si? odroczy? debat? nad projektem antyinflacyjnym na okres powyborczy i tak te? si? stało. W reakcji na to chilijska lewica i zwi?zki zawodowe rozpocz?ły kampani? propagandow? w celu natychmiastowego wprowadzenia zaproponowanego prawa, kulminacj? kampanii była manifestacja w stolicy kraju z 2 marca ^[85] . Działania antyinflacyjne wpłyn?ły pozytywnie na notowania rz?du, poparcie dla lewicy, ale wzrosło te? na skutek efektow programu budownictwa mieszkaniowego. W ci?gu dwoch lat rz?dow Allende rozpocz?to budow? 120 tysi?cy mieszka?, a do lutego do dyspozycji obywateli oddano ju? około 40 tysi?cy mieszka?. Tempo budownictwa mieszkaniowego okazało si? wi?c czterokrotnie wi?ksze od dekady lat 60., a wi?c rz?dow chadecji ^[111] .

Wybory [ edytuj | edytuj kod ]

Sytuacja przed samymi wyborami okazała si? stabilna. Generał Carlos Prats zaproponował aby w dniu wyborow zaniechano organizowania manifestacji ulicznych co jednak zostało odrzucone przez socjalistow. Przyj?to wariant kompromisowy według ktorych dopiero w nocy z niedzieli na poniedziałek zarowno Unidad Popular i prawicowa Konfederacja Demokratyczna b?d? mogły organizowa? swoje manifestacje jedynym warunkiem było organizowanie ich w odległych od siebie punktach stolicy ^[112] . Przed wyborami lewica obliczała swoje mo?liwo?ci wyborcze na około 40% natomiast prawica liczyła na zdobycie 70% głosow co dałoby jej szans? na konstytucyjne obalenie Allende (prawica musiała zyska? wi?c co najmniej 67% głosow i dwie trzecie miejsc w parlamencie). Przed wyborami skrajna prawica zapowiedziała zorganizowanie bezterminowego strajku generalnego do czego jednak sceptycznie odniosła si? umiarkowana Partia Chrze?cija?sko-Demokratyczna ^[113] .

Oficjalne wyniki wyborow ktore odbyły si? w niedziele zostały przedstawione o połnocy z nocy 5 na 6 marca, frekwencja wyniosła trzy i poł miliona obywateli, 43,39% uzyskali kandydaci frontu lewicy. W poprzednich wyborach, Allende zdobył 36,3% głosow, a wi?c lewica nieznacznie zwi?kszyła swoje poparcie. Prawica utraciła 9 mandatow w parlamencie (7 w Izbie Deputowanych a 2 w Senacie). Lewica poszerzyła swoje poparcie w?rod chłopstwa i młodzie?y ktora na skutek reformy Allende zdobyła mo?liwo?? głosowania. Najwi?ksze poparcie Jedno?? Ludowa zdobyła w regionach robotniczych np. 83,6% w gorniczym okr?gu Lota czy w 52,1% prowincji Atacam (przemysł miedzowy). Z partii Jedno?ci swoje poparcie zmniejszyły mniejsze partie (MAPU i Partia Radykalna ktora straciła 8 parlamentarzystow) a ich poparcie przej?li wi?ksi koalicjanci. Najwi?ksze straty poniosła Lewica Chrze?cija?ska ktora pomniejszyła klub z 11 (w tym senatora) do 2 posłow, jedynie Niezale?na Akcja Ludowa utrzymała swoj? liczb? parlamentarzystow ^[114] .

Najwi?kszym zwyci?zc? wyborow okazała si? Partia Socjalistyczna Allende ktora zyskała trzech senatorow i czternastu posłow ^[115] . Prawica utraciła kilku czołowych działaczy, z parlamentu odpadł m.in. Julio Durano ktory w parlamencie zasiadał od 30 lat, Alberto Baltra i faszysta Labbe. Chadecy zyskali 69 miejsc (tyle co partie socjalistyczna i komunistyczna razem), skrajnie prawicowa Partia Narodowa 42 miejsca. Partia Narodowa zwi?kszyła poparciem kosztem koalicjantow w tym chadekow. Opozycyjni radykałowie (chilijscy liberałowie), czyli radykalnie prawicowa partia Radykalna Demokracja zyskała dwa miejsca a b?d?ca w sojuszu z prawic?, Partia Lewicy Radykalnej uzyskała 4 miejsca tak wi?c w dalszym czasie najwi?kszym reprezentantem radykałow była Partia Radykalna wchodz?ca w skład Jedno?ci Ludowej (co ciekawe mimo deklarowanego liberalizmu chilijski reprezentant Mi?dzynarodowki Socjalistycznej ? nawet Partia Socjalistyczna nie nale?ała wowczas do tej?e grupy) ^[116] .

Rz?dy centrolewicy mi?dzy wyborami a zamachem stanu [ edytuj | edytuj kod ]

Po wyborczym zwyci?stwie rz?d Jedno?ci Ludowej zaj?ł si? ogolnokrajow? kampani? zmierzaj?c? do zaakceptowania przez prawic? projektu tzw. reajuste, czyli projektu pokrycia kosztow inflacji przez najbogatszych, oprocz tego rozpocz?to kampani? medialn? maj?c? wymusi? na prawicy poparcie ustawy o ?ciganiu przest?pstw o charakterze gospodarczym. Rz?d kontynuował swoj? dotychczasow? kampani? przeciwko czarnemu rynkowi i spekulantom ^[117] . Na ten okres chadecja przyj?ła program zakładaj?cy niedwuznaczne kontynuowanie wcze?niejszej kampanii bojkotu inicjatyw rz?dowych, sprzeciwianiu si? koncepcji ewentualnego puczu wojskowego i poparcie do pewnego stopnia przemian społecznych Chile. Był to kurs radykalnie odmienny przez ten przyj?ty przez Parti? Narodow? czy faszyzuj?c? grup? Patria y Libertad. Taka polaryzacja stanowisk mi?dzy chadecj? a radykaln? prawic? odczytywana była jako widmo rozwi?zania prawicowej koalicji Konfederacja Demokratyczna. Koalicja ostatecznie rozpadła si? 20 maja Przegrana prawicy w wyborach poskutkowała kolejn? fal? wyjazdow z Chile najbogatszych (podobne zjawisko miało miejsce po pierwszym zwyci?stwie Allende w roku 1970). Zauwa?alne to było na skutek wykupowania dolarow i odsprzeda?y escudos co miało ułatwi? lokat? kapitału w dolarach. Ceny dolarow na czarnym rynku wzrosły o 50% z okresem przed wyborami i wyniosł 600 escudos za dolara ^[118] .

Konflikt ze skrajn? lewic? [ edytuj | edytuj kod ]

Trzy dni po wyborach plenum nadzwyczajne KC MAPU usun?ło z Komisji (Biura) Politycznego sze?ciu działaczy partii, a z KC kolejnych dziewi?ciu. Odwołano sekretarza partii, ktory był przez pewien czas ministrem gospodarki, Oscara Garretona ? został on zast?piony przez Jaime Gazmuriego. Konflikt był na tyle powa?ny, ?e w partii wyst?powało podwojne członkostwo, niektorzy działacze nale?eli bowiem do Partii Socjalistycznej, podczas gdy inni do skrajnie lewicowej i opozycyjnej wobec Allende, MIR. Zarowno Garreton, jak i Gazmuri zacz?li okre?la? si? jako sekretarze partii, przy czym Garreton uwa?ał, ?e zajmuje on w partii wa?niejsze miejsce ze wzgl?du na poparcie ze strony Partii Socjalistycznej i Lewicy Chrze?cija?skiej, swoje stanowisko opublikował on w pi?mie socjalistow ?La Nacion” (samo pismo w dalszym ci?gu okre?lało Garretona jako sekretarza generalnego, podczas gdy Gazmuriego okre?lano jedynie jako ?przywodc? sektora MAPU”). Odmienne pogl?dy do socjalistow, ktorzy poparli umiarkowanego Garretona, zaj?li komuni?ci, ktorzy poparli przedstawiciela skrajnej lewicy. Pismo komunistyczne ?El Siglo” post?piło na odwrot do stanowiska przyj?tego przez centrolewicowy ?La Nacion”. Niew?tpliwie sprawa rozłamu w MAPU wpłyn?ła na polaryzacj? socjalistow i komunistow. Tłem sporu wewn?trzpartyjnego w MAPU był konflikt mi?dzy umiarkowanymi przedstawicielami partii a skrajn? lewic? porownywaln? ze stanowiskiem MIR. Skrajna lewica oskar?ała Jedno?? Ludow? i prezydenta o ?centryzm” i ?reformizm”.

W opozycji pozostała MIR zało?ona w 1964 roku przez ?rodowiska studenckie. MIR porownywał rz?d Jedno?ci Ludowej do rz?du Aleksandra Kiere?skiego a sam rz?d był przez MIR okre?lany jako ?władza mienszewikow ” ? oznaczało to, ?e według rewolucyjnej lewicy był to rz?d przej?ciowy, ktory tak jak w 1917 zostanie obalony przez ten autentyczny (w zamy?le MIR chodziło o ich parti?) ruch lewicy. Sekretarz generalny MIR, Miguel Enriquez jeszcze przed wyborami wezwał do przegrupowania sił rewolucyjnych wewn?trz i na zewn?trz Unidad Popular w celu stworzenia ludowej władzy niezale?nej od obecnego rz?du . MIR wszedł w szczegolny konflikt z Komunistyczn? Parti? Chile, ktora stała na stanowisku, ?e radykalizm prowadzi jedynie do izolacji ruchu robotniczego i odstraszenia od niego przedsi?biorcow czy rolnikow. Jak wynika z tajnych dokumentow ameryka?skiej firmy ITI, firma starała si? sprowokowa? skrajn? lewic? do podejmowania akcji zbrojnych, co mogłoby w rezultacie doprowadzi? do ingerencji zbrojnej w Chile ^[119] .

Ostatnie miesi?ce prezydencji, pierwsza proba puczu [ edytuj | edytuj kod ]

Na wiosn? doszło do zmian w strukturach prawicowej opozycji, chadecy zostali zdominowani przez skrzydło wyrazi?cie prawicowe. Z kierownictwa partii odszedł umiarkowany Renan Fuentealba, ktory wyst?pował za porozumieniem z rz?dem i krytykował radykalnie prawicow? (stwierdził nawet ?e działacze partii byli, s? i b?d? zawsze nazistami ). Fuentelba zast?pił Patricio Alywin, ktory ogłosił, ?e chadecy rozpocz?li okres ?kategorycznej opozycji” i musz? ?przej?? od słow do czynu”. Lider chadeckiej prawicy, Freia, został przewodnicz?cym Senatu. Chadecy rozpocz?li kampani? ?oskar?e? konstytucyjnych” przeciwko ministrom Jedno?ci Ludowej, oskar?enia skierowano przeciwko ministrowi pracy, Luisowi Figuerore, ministrowi ekonomii, Orlando Millasowi (partia komunistyczna) i szefowi resortu gornictwa, Sergio Bitary (Lewica Chrze?cija?ska). Opozycja zorganizowała strajk kopalni miedzi El Teniente, w ktorej zatrudnionych było 15 tysi?cy osob. Cho? prac? kontynuowało 70% gornikow oraz 25% pracownikow umysłowych, to ka?dego dnia strajk przynosił pa?stwu około miliona dolarow strat, a rz?d musiał zawiesi? dostawy miedzi do Wielkiej Brytanii i Niemiec Zachodnich. Chadecy zorganizowali marsz solidarno?ciowi ze strajkuj?cymi ze stolicy do Rancaguy.

29 czerwca doszło do nieudanego puczu wojskowego w Santiago. W starciach zgin?ły trzy osoby, a 200 zostało rannych. Czołgi probowały zaatakowa? pałac Le Moneda, atakuj?cych ?ołnierzy powstrzymał generał Carlos Prats, ktory osobi?cie przekonał czołgistow do wycofania si? z puczu. Wojsko nie zyskało poparcia mieszka?cow stolicy, a na wezwanie prezydenta Allende wi?kszo?? pracownikow obsadziła najwa?niejsze zakłady przemysłowe miasta. Poparcie dla rz?du i sprzeciw wobec puczu wykazała chadecja, ktora w swoim o?wiadczeniu odci?ła si? od puczystow ^[120] . W lipcu doszło do strajku wła?cicieli ci??arowek. Zwi?zek wła?cicieli ci??arowek na czele z wyrazistym prawicowcem, Leonem Villarinem, kontrolował 73 tysi?ce pojazdow mechanicznych, ktore przewoziły codziennie poł miliona ton towaru. 27 lipca członkowie grupy terrorystycznej zabili adiutanta Allende, kapitana marynarki wojennej Arturo Arya. W obliczu nasilenia si? przemocy doszło do negocjacji mi?dzy Jedno?ci? Ludow? a Parti? Chrze?cija?sk?-Demokratyczn?. Rozmowy zostały skrytykowane przez prawicowych członkow PCh-D i niektorych działaczy Partii Socjalistycznej. W ci?gu dwoch dni (21?22 sierpnia) radykalna prawica dokonała 70 zamachow terrorystycznych. Prawicowa bojowka zaatakowała m.in. budynek KC KPCh, została jednak odparta przez przebywaj?cych wewn?trz działaczy, w starciu zostało rannych o?miu bojowkarzy. 22 sierpnia słu?by zaaresztowały w Santiago grupk? bojowkarzy faszystowskich, ktorym zarekwirowano materiały wybuchowe i bro?, grupa na 23 sierpnia zaplanowała w stolicy przeprowadzenie serii zamachow. Zbrojne starcia doprowadziły do stopnienia rozmow mi?dzy chadekami a lewic?.

Po tym gdy strajk wła?cicieli ci??arowek niemal si? zako?czył, a trzyna?cie z czternastu postulatow strajkuj?cych zostało spełnionych, prawica rozpocz?ła kolejny, 48-godzinny strajk solidarno?ciowy rozpocz?ty 21 sierpnia. Udział wzi?li w nim niemal wył?cznie przedsi?biorcy, natomiast robotnicy nie poparli strajku (w Chilectra z 200 robotnikow zastrajkowało tylko sze?ciu, a w fabryce Gildmeister tylko trzech na 260 pracownikow). Do nieudanego strajku doł?czył te? przewodnicz?cy opanowanej w du?ej mierze przez chadekow CUT prowincji Santiago, Manuel Rodriguez, inaczej wygl?dało poparcie w?rod kierownictwa CUT, 27 działaczy pot?piło udział w strajku, natomiast 16 poparło go. Komisja ds. zwi?zkow zawodowych przy chadekach nie poparła natomiast strajku solidarno?ciowego mimo wcze?niejszego poparcia strajku wła?cicieli ci??arowek. Sytuacja doprowadziła do rozłamu w zwi?zkach, np. w Santiago kierownictwo CUT posiadało dwa kierownictwa z czego jedno nale?ało do Rodrigueza i skrzydła prawicy zwi?zkowej ^[121] . Po zako?czeniu strajku solidarno?ciowego nie obeszło si? bez kolejnych prowokacji, 23 sierpnia jedna z organizacji dzielnicowych Partii Narodowej wydrukowała ulotki wzywaj?ce do ostatecznej walki z marksizmem . Z inicjatywy chadekow parlament uchwalił apel do sił zbrojnych i korpusu karabinierow aby ci zapewnili to aby rz?d ?poszanował prawo”, przez lewice zostało to odczytane jako tzw. zielone ?wiatło do organizacji zamachu stanu. Lewica ogłosiła mobilizacj? przeciwko zamachowi stanu. 23 sierpnia CUT wydał apel do wszystkich pracownikow, w ktorym zaapelował o sprzeciwienie si? probom puczu. CUT powołała si? na maj?c? miejsce w tym samym czasie demonstracj? zwolennikow prawicy pod mieszkaniem dowodcy naczelnego sił l?dowych, Carlosa Pratsa. CUT wezwała do pełnej mobilizacji i utrzymania stałej ł?czno?ci mi?dzy instancjami zwi?zkowymi. Do apelu CUT przył?czyli si? nawet zwi?zkowcy chadeccy.

24 sierpnia po prawicowych demonstracjach ze swojego stanowiska ust?pił Carlos Prats. Decyzja ta bardzo osłabiła Allende, sam generał stwierdził i? W manifestacjach, ktore odbyły si? przed moim domem, uczestniczyły ?ony wielu generałow. Nie wszyscy oni (generałowie) post?powali w sposob wła?ciwy. Nie mogłem dopu?ci? do podziału w armii. Musiałbym bowiem wezwa? ich do podania si? do dymisji, a to tylko przyspieszyłoby zamach stanu . Do ko?ca sierpnia doszło do siedmiu mordow politycznych, 523 aktow terroru, z czego w 15 przypadkach faszy?ci bezpo?rednio zaatakowali zwolennikow prezydenta, doszło do 36 atakow na domy zwolennikow lewicy i 21 atakow na siedziby partii rz?dowych. Bojowkarze zorganizowali 49 akcji sabota?owych, w trakcie ktorych zakłocono prac? sieci elektrycznych czy wodoci?gow. 55 innych sabota?ow zostało przeprowadzonych na liniach kolejowych, a zniszczeniu uległo 18 mostow. Do najwi?kszych sabota?y doszło w Santiago (było ich 36) i Coquimbo (25).

Działalno?? ?Partia y Libertad” [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Front Narodowy Ojczyzna i Wolno?? .

26 sierpnia policja wkroczyła do restauracji Innsbruck i aresztowała Roberto Thieme, przywodc? neofaszystowskiej grupy ?Partia y Libertad”. Thieme przepadł ju? w lutym, gdy rzekomo jego awionetka miała run?? do morza, a jego zwolennicy oskar?yli lewic? o zamach , ju? dwa miesi?ce po?niej okazało si?, ?e Thieme przebywa w Argentynie. W wywiadzie dla argenty?skiej prasy Thieme otwarcie przyznał, ?e jego wypadek był prowokacj? wymierzon? w rz?d Jedno?ci Ludowej, przy czym wezwał on do rozpocz?cia zbrojnej walki przeciwko rz?dowi i proby wywołania wojny domowej, porownuj?c Chile do Hiszpanii z 1936 roku . Thieme stwierdził, i? celem jego grupy jest utworzenie ?rz?du wojskowego[...], jaki istnieje w Brazylii”. Oficjalnie grupa przeszła do podziemia po puczu z 29 czerwca, ktory poparła, a jej przywodcy schronili si? przed aresztowaniem w ambasadzie ekwadorskiej. W czasie pobytu za granic? członkowie grupy nawi?zali kontakt z boliwijskimi, paragwajskimi, brazylijskimi i argenty?skimi grupami skrajnej prawicy, dzi?ki ktorym zdobyli fundusze i zapasy broni co przyczyniło si? do zwi?kszenia przez nich intensyfikacji działa? terrorystycznych, prawdopodobnie to wła?nie ta grupa odpowiadała za morderstwo Artura Araya, adiutanta Allende. Partia y Libertad wsparła i nawi?zała ?cisłe kontakty z organizatorami strajku wła?cicieli ci??arowek, ktory według ekspertow przyczyniał si? do strat si?gaj?cych ka?dego dnia 200 milionow escudos. W ostatnich dniach sierpnia prawicowi radykałowie ostrzelali z karabinow maszynowych prywatn? rezydencj? kardynała Raula Silvy Henriqueza b?d?cego zwolennikiem pojednania lewicy i chadekow ^[122] .

Ostatni miesi?c [ edytuj | edytuj kod ]

29 sierpnia jeden z liderow chadecji, Rodomiro Tomic wysłał list do Carlosa Pratsa, w ktorym wyraził swoj? solidarno?? z Prats? i odci?ł si? od prawicowej nagonki na generała. List spotkał si? z poparciem innych wpływow politykow ugrupowania, m.in. Bernardo Leightona. List skrytykowało kierownictwo partii reprezentowane przez prawic?, ktore podało, i? list Tomica nie wyra?a pogl?dow partii. 30 sierpnia Tomic wydał swoj artykuł, ktory opublikowany został w szeregu dziennikow (w tym w socjalistycznym La Nacion i komunistycznym El Siglo), w ktorym wezwał do osi?gni?cia porozumienia mi?dzy chadecj? a rz?dem, dodał te?, ?e sensem opozycji nie jest uniemo?liwienie rz?dzenia. Jednolitofrontowa deklaracja Tomica i Ernesto Vogela z chadeckich zwi?zkow zawodowych doprowadziły do narastania konfliktu mi?dzy ich ?rodowiskiem a Freiem. Vogel i Tomic jednoznacznie poparli hasła Allende odno?nie do walki ze skrajn? prawic? i reformy socjalne prezydenta. 31 sierpnia przewodnicz?cy PCh-D Patricio Aylwina odrzucił mo?liwo?? dialogu z lewic?.

4 wrze?nia, w rocznic? zwyci?stwa wyborczego, w Santiago odbył si? marsz zwolennikow rz?du. Marsz trwał pi?? godzin i zako?czył si? przy pałacu La Moneda, przy ktorym zgromadzonych powitał Allende i jego ministrowie. Manifestacja była na tyle wa?na, ?e wzi?ło w niej udział milion osob, przez co manifestacja była jedn? z najwi?kszych w historii Chile. Celem marszu było poparcie dla prezydenta i powiedzenie ?nie” puczystom i widmu wojny domowej. W tym samym czasie obradowała Narodowa Rada chadecji, ktora powrociła do starej koncepcji oskar?e? konstytucyjnych. Tego samego dnia chadecy wezwali do poparcia strajku przeciwko Allende. 9 wrze?nia na stadionie Estado Chile w stolicy odbyło si? spotkanie Partii Socjalistycznej. Zgromadzeniu przewodził Carlos Altamirano, sekretarz generalny partii. Według danych, ktore przedstawił Altamiro, strajk ci??arowek jest finansowany przez zagranic?, wła?ciciele pojazdow mieli rzekomo dosta? milion i 200 tysi?cy dolarow. Dzie? po?niej strajk zacz?ł powoli parali?owa? sytuacj? w kraju. Wraz z akceptacj? cz??ci ??da? strajkuj?cych wkrotce pojawiały si? nowe, np. strajkuj?cy zwi?zek lekarzy za??dał podwy?ek płac o 100%, co zreszt? zostało zaakceptowane przez rz?d ? był to niew?tpliwie sygnał do zako?czenia strajku, na co jednak strajkuj?ca prawica zareagowała utworzeniem nowego kierownictwa zwi?zku lekarzy, ktory opowiedział si? za kontynuowaniem protestu. W tym samym czasie chadecy za??dali nowych wyborow prezydenckich i parlamentarnych oraz dymisji Allende i wszystkich parlamentarzystow ^[123] .

Zamach stanu [ edytuj | edytuj kod ]

Ten fragment tekstu dotyczy tylko osobistego udziału Allende w puczu. Pełniejszy opis historyczny puczu znajduje si? w ha?le Pucz w Chile .

Zagro?enie zamachem stanu pojawiło si? ju? w 1972 roku. Na tydzie? przed zamachem wi?kszo?? parlamentarna wystosowała odezw? do Armii, aby ta ?przywrociła porz?dek prawny”. Dokument ten, podpisany przez marszałka Senatu, Patricio Aylwina , był po?niej cz?sto przytaczany jako dowod na to, ?e zamach został przeprowadzony legalnie, jednak w czasie gdy go ogłaszano nikt specjalnie nie zwracał ju? uwagi na tego rodzaju ?drobnostki” prawne, a przygotowania do zamachu szły pełn? par?. We wrze?niu 1973 roku cały kraj praktycznie stan?ł w miejscu. Permanentnie strajkowały lub wzywały do strajku zwi?zki zawodowe kierowcow ci??arowek, gornikow, lekarzy, nauczycieli, prawnikow oraz organizacje zrzeszaj?ce drobnych przedsi?biorcow. Ostatni? ostoj? władzy Allende była armia, ktorej głownodowodz?cy, generał Carlos Prats , robił wszystko, aby zapobiec zamachowi. Sytuacja zmieniła si? jednak drastycznie, gdy oficerowie Armii wymogli na Allende zmian? głownodowodz?cego na Augusto Pinocheta , ktory przed nominacj? na to stanowisko obiecał jednak Allende, ?e armia zachowa neutralno?? do ko?ca. W rezultacie ostrej krytyki ze strony zwi?zkow zawodowych i parlamentu, niezmiennie negatywnych wynikow sonda?y opinii publicznej (47% ocen negatywnych i 52% pozytywnych w ostatnim sonda?u przeprowadzonym przez lewicow? gazet?, w sonda?ach gazet prawicowych poparcie dla rz?du oscylowało wokoł bł?du statystycznego) oraz narastaj?cego chaosu gospodarczego i gro?by wybuchu wojny domowej, Allende zdecydował si? przeprowadzi? plebiscyt , w ktorym obywatele mieli si? opowiedzie? za kontynuacj? jego rz?dow albo przeciw. Ogłoszenie terminu plebiscytu miało nast?pi? 11 wrze?nia 1973 roku.

W tym samym dniu chilijskie siły zbrojne przeprowadziły zamach stanu. Wojsko pu?ciło w radiu komunikat o tre?ci Tu sie? radiowa chilijskich sił zbrojnych i korpusu karabinierow... Prezydent republiki natychmiast ma przekaza? swoj? funkcj? siłom zbrojnym i korpusowi karabinierow... Od tej chwili prasa, radio i stacje telewizyjne Unidad Popular winny powstrzymywa? si? o i wszelkiej działalno?ci informacyjnej w przeciwnym razie zostan? zaatakowane z powietrza i ziemi. Podpisano: Wojskowa Junta Rz?dowa . Decyzja o przeprowadzeniu puczu zapadła 9 wrze?nia a decyzj? t? podj?ł Pinochet, szef lotnictwa Gustavo Leigh i admirał Jose Toribio Merino . 10 wrze?nia grono spiskowcow zostało powi?kszone o kolejnych oficerow. Kilka godzin po?niej, aby odwroci? od siebie uwag?, Pinochet spotkał si? z ministrem Orlando Letelierem i w rozmowie z nim opowiedział si? za wysłaniem grupki oficerow na przeszkolenie w ZSRR oraz przeniesienie do rezerwy generałow zwi?zanych z prawic?. Pinochet do zamachu przygotowywał si? prawdopodobnie od maja, gdy polecił Akademii Wojskowej przygotowanie planu działa? ofensywnych na wypadek zagro?enia bezpiecze?stwa wewn?trznego . Wyznaczeni przez Pinocheta piloci my?liwcow bombarduj?cych Hawker-Hunter codziennie ?wiczyli w ci?gu lata na pustyni Atacama przyszły atak na pałac prezydencki. Aby pozby? si? z wojska lewicowych wojskowych Pinochet uknuł spisek, w wyniku ktorego pod koniec sierpnia do dymisji podali si? generał Prats i Pickering, a ich nast?pc? został Pinochet (ktory jeszcze 7 wrze?nia w li?cie do Pratsa deklarował rzekom? solidarno?? z nim).

Na chwil? przed atakiem na pałac prezydencki, Allende polecił ministrowi obrony, Orlandowi Letelierowi, wyja?nienie sprawy komunikatu. Letelier skontaktował si? z generałem Brad?, dowodc? garnizonu stolicy, ktory obiecał wyja?ni? spraw?. Brada w odpowiedzi oznajmił ministrowi, ?e do stolicy nie zmierza ?adne wojsko, a w Los Andes wprowadzono zakaz opuszczania koszar, co zwi?zane jest z przygotowaniem do defilady wojskowej w dzie? ?wi?ta narodowego, 19 wrze?nia. Letelier chciał jeszcze potwierdzi? rozwoj sytuacji u Pinocheta, przed czym zwiodł go jednak Allende słowami Daj spokoj Pinochetowi ? mamy tyle fałszywych alarmow, ?e gdyby Pinochet chciał ka?dy z nich osobi?cie wyja?nia?, nie spałby zupełnie od kilku miesi?cy . Jak si? miało okaza? rownie? i Brady był uczestnikiem puczu. O godzinie 6.30 do Allende doszła wiadomo?? o buncie w Valparaiso, gdzie tamtejsi marynarze zaj?li miasto. Allende probował nawi?za? kontakt z dowodcami sił l?dowych, lotnictwa i marynarki, wszyscy trzej nie odbierali jednak telefonow. Po kwadransie minister obrony zostaje aresztowany przed budynkiem ministerstwa. O godzinie 7.20 Allende przeniosł si? do pałacu La Moneda, sk?d chciał dowodzi? obron?, tym samym poprosił garnizon stolicy o wzmocnienie ochrony budynku. O 8.00 Allende za po?rednictwem Radio Corporacion poinformował, i? Wiarygodne informacje zdaj? si? sugerowa?, ?e cz??? marynarki wojennej odci?ła Valparaiso od reszty kraju i okupuje miasto, co oznacza powstanie przeciwko rz?dowi... Do tej chwili, jak mnie poinformował dowodca garnizonu generał Brady, w Santiago nie miały miejsca ?adne nadzwyczajne ruchy wojsk... W ka?dym razie jestem tutaj, w La Moneda, broni?c rz?du, ktory reprezentuj? z woli ludu... Szczegolnie prosiłbym, aby ludzie pracy pozostali czujni, baczni i unikali prowokacji... w swoich miejscach pracy oczekuj?c na wezwanie, ktore mog? do nich skierowa? ^[124] .

Po apelu prezydenta do pałacu przybyli najwa?niejsi działacze Jedno?ci Ludowej, w tym ministrowie, a tak?e corki prezydenta. O wpoł do dziewi?tej, Radio Agricultura prowadzone przez latyfundystow nadaje komunikat dowodcow sił l?dowych, morskich, lotnictwa i dyrektora korpusu karabinierow. Chwil? po?niej admirał Carvajal, szef sztabu puczystow, dzwoni do Allende i proponuje mu dymisj? w zamian za zapewnienie mu ochrony i zgod? na wyjazd z kraju jego, jego rodziny i wspołpracownikow. Prezydent odmawia. W tym samym czasie przed pałacem zbiera si? około setka zwolennikow rz?du, na ktorych z okna rezydencji spogl?da prezydent. Ochraniaj?cy budynek oddział karabinierow niespodziewanie dostał rozkaz opuszczenia pałacu, rozkaz ten wydał sztab opanowany ju? przez zwolennikow zamachu. Ju? po chwili okolice pałacu opuszczaj? tankietki. Aby uniemo?liwi? komunikacj? mi?dzy przeciwnikami puczu, wojsko zbombardowało Radio Corporacion, a Radio Portales wysadziło w powietrze.

Pucz w stolicy rozpocz?ł si? od zbombardowania przez lotnictwo pałacu prezydenckiego La Moneda , a nast?pnie jego zaj?cia przez siły l?dowe. W chwili gdy rozległy si? pierwsze strzały, prezydent wło?ył na głow? hełm i uzbrojony w karabin maszynowy organizował obron? budynku. Puczy?ci ze szturmowej oficerskiej szkoły piechoty otoczyli pałac ze strony hotelu Hiltom, szkoła podoficerska natomiast rozlokowała si? na wschod od pałacu, a oddział pułku Tacna od strony Plaza Bulsnes, na południe od La Moneda. Na Plaza de la Constitucion wjechały czołgi II Pułku Pancernego (ta sama jednostka w czerwcu wzi?ła udział w pierwszej probie zamachu stanu) ^[124] . Czołgi?ci ostrzelali biuro prezydenta, a piechota ruszyła ku wej?ciom do pałacu. Obro?cy w sile czterdziestu osob odpowiedzieli ogniem z rusznic przeciwpancernych, karabinow maszynowych i pistoletow. W obronie uczestniczyli głownie członkowie ochrony osobistej Allende. Po pewnym czasie na pomoc prezydentowi przybyli zwolennicy rz?du, ktorzy zaj?li pozycje na dachach i w oknach pobliskich budynkow, m.in. w zarz?dzie miasta, Banku Pa?stwowym, Centralnym Banku Chile, redakcji La Nacion, Zakładzie Ubezpiecze? Społecznych i w Centralnym Banku Chile. W rezultacie pierwszy atak został odparty, cho? walka nie ustała. O 10:30 stacje radiowe zaj?te przez puczystow nadały komunikat ? Do godziny 11.00 pałac La Moneda musi by? ewakuowany. W przeciwnym razie zaatakuje go lotnictwo wojskowe. Pracownicy maj? pozosta? na swych miejscach pracy, ktore zabrania si? im absolutnie opuszcza?. W przeciwnym razie zostan? zaatakowane przez siły l?dowe i powietrzne. Powtarza si? zarz?dzenie zawarte w komunikacie numer jeden, ?e wszelkie akty sabota?u zostan? ukarane od razu, na miejscu i to w formie najbardziej drastycznej . Generał Baez uczestnicz?cy w ataku na pałac nadaje rozkaz ? Z tych w La Moneda nie powinno pozosta? ?ladu. Trzeba ich wytłuc jak robaki, obiekt musi by? zniszczony z powietrza i ziemi .

Po wysłuchaniu rozkazu Allende zebrał wszystkich i poprosił nieuzbrojonych o ucieczk? z pałacu argumentuj?c, ?e do przyszłej walki z puczystami potrzebni b?d? przywodcy, a dalsze ich przebywanie w pałacu zwi?kszy tylko liczb? zabitych w bitwie. Wszyscy zgromadzeni zdecydowali jednak bez wyj?tku o pozostaniu w pałacu i obronie go przed zamachowcami. Opanowane przez puczystow ministerstwo obrony o godzinie jedenastej przekazuje komunikat o tym, ?e ultimatum zostało przedłu?one o godzin?, od tamtego czasu powoli wojsko zacz?ło opuszcza? plac, co stało si? jedynie przykrywk? ? po momencie pałac został zaatakowany przez lotnictwo i zbombardowany. Na chwil? przed atakiem Allende ponownie rozkazuje opuszczenie pałacu przez kobiety i nieuzbrojonych m??czyzn, grupka kilkunastu osob (głownie kobiet) na czele z corkami prezydenta opuszcza pałac. W?rod obro?cow pozostaj? jedynie członkowie jego ochrony, czterech ministrow, dwoch dziennikarzy, czterech lekarzy i trzech najbli?szych doradcow oraz wspołpracownikow. Po szturmie puczy?ci przewo?? tych obro?cow ktorzy prze?yli do koszar Tacna, gdzie w ci?gu dwoch dni połowa z obro?cow zostaje zam?czona na ?mier? ^[124] .

Bombardowanie rozpocz?ło si? o dwunastej. W pałac uderzyło około dwadzie?cia rakiet, a budynek zacz?ł płon??. Do drugiego ataku lotnictwa doszło w dzielnicy w ktorej znajdowała si? rezydencja Allende, Tomas Moro. Po bombardowaniu wojsko ponownie przypuszcza szturm i ponownie zostaje odparte. Atakuj?cy ponownie prosz? o pomoc lotnictwo. Trzeci atak trwa 20 minut. W mi?dzyczasie kierowcy Allende, Carlosowi Tello, udało si? uratowa? ?on? prezydenta, przeprowadzaj?c j? przez teren klasztoru do ambasady Meksyku . Po bombardowaniu, pałac ponownie ostrzeliwuj? czołgi, a piechota przeprowadza kolejny szturm. W dalszym ci?gu prezydent bierze osobisty udział w bitwie. Gdy pierwsza z grup szturmuj?cych wdarła si? na parter pałacu, Allende wraz z pozostałymi obro?cami przedziera si? do kontrnatarcia, a napastnicy ust?puj?. O godzinie 13.30 Allende zdecydował si? na pertraktacje z zamachowcami. Prezydent wydelegowuje do ministerstwa obrony trzech parlamentarzystow ? wiceministra MSW, Daniela Vergera, sekretarza szefa pa?stwa, Osvaldo Puccio, i sekretarza generalnego Urz?du Rady Ministrow, Fernardo Floresa. Delegacja w pierwszej kolejno?ci chce wynegocjowa? przerwanie ostrzeliwania dzielnic robotniczych stolicy. Puczy?ci odmawiaj? negocjacji, ??daj? jedynie bezwarunkowej kapitulacji pałacu. Wszyscy parlamentarzy?ci z delegacji zostali aresztowani, na co Allende wydał rozkaz obrony do ko?ca. Generał Palacios wydał rozkaz o wybiciu wszystkich zwolennikow rz?du stawiaj?cych opor w budynkach s?siaduj?cych z La Moneda. W bitwie o zarz?d miasta zgin?ło dziewi?ciu wojskowych. O drugiej po południu rozpocz?ł si? decyduj?cy szturm na pałac. Prezydent zgin?ł o 14.15.

Istnieje kilka wersji ?mierci Allende. Pewne jest jedynie to, ?e Allende zgin?ł z broni? w r?ku ^[124] . Osamotniony Allende prawdopodobnie popełnił samobojstwo, u?ywaj?c do tego celu karabinu AK . Zwolennicy Allende uwa?aj?, ?e został on zastrzelony przez wkraczaj?cych do pałacu ?ołnierzy, jednak ekshumacja zwłok dokonana w latach dziewi??dziesi?tych XX wieku potwierdziła tez? o samobojstwie. Potwierdziła j? rownie? relacja ochroniarza Allende, Pablo Zepedy ^[125] , jak te? orzeczenie chilijskiego s?du wydane 11 wrze?nia 2012 roku ^[126] . Według innej wersji prezydent zgin?ł w bezpo?redniej wymianie ognia z puczystami. Według Gabriela Garcii Marqueza, pisarza, ktory dotarł do relacji obro?cow pałacu, ktorym udało si? prze?y?, puczy?ci zbezcze?cili zwłoki prezydenta ? zmia?d?yli kolb? karabinu jego twarz, a nast?pnie ostrzelali jego zwłoki. Według S. Landaua, dyrektora Transnational Institute w Waszyngtonie, ci??ko rannego Allende dobi? mieli Mosquero i Riveros. Według jeszcze innych ?rodeł, Allende miał zosta? ranny w brzuch, po czym miał spa?? na fotel i kontynuowa? ostrzał do czasu, gdy jeden z pociskow nie trafił go w okolice serca ^[127] .

Ostatni obro?cy zgin?li lub zostali pojmani koło 15:00. Radio wydało wtedy komunikat: Ostrzega si? inteligencj?, pracownikow najemnych i robotnikow, ?e powinni zachowa? absolutny spokoj i powstrzyma? si? od wszelkich prowokacji wobec sił zbrojnych oraz policji. Jakakolwiek działalno?? podj?ta w tym sensie, podobnie jak akty sabota?u, przemocy fizycznej czy proby stawiania oporu zostan? bez chwili wahania złamane w drodze działa? wojskowych z powietrza i ziemi, podobnych do tych, jakie zastosowano wobec La Momeda oraz prezydenckiej rezydencji Tomas Moro ^[124] . W swoim ostatnim przemowieniu prezydent wezwał do przeciwstawienia si? militarystom, jako zdrajcow okre?lił tych, ktorzy wyst?pili po stronie puczystow. Jednocze?nie wezwał, aby jego zwolennicy nie dali si? sprowokowa? wojskowej juncie. Swoje przemowienie zako?czył słowami ? Niech ?yje Chile, niech ?yje lud, niech ?yj? ludzie pracy! To moje ostatnie słowa. Jestem pewien, ?e moja ofiara nie pojdzie na marne i stanie si? przynajmniej moraln? kar? dla podło?ci i zdrady ^[128] .

Szacuje si?, ?e 11 wrze?nia zamordowanych zostało co najmniej 3 tys. ludzi, mi?dzy 11 a 15 wrze?nia walki pochłon?ły kolejne 5 tys. ofiar, liczba zabitych i porwanych mi?dzy 12 a 13 wrze?nia wynosiła około 6 tys. osob. W ci?gu pierwszych 18 dni od obalenia prezydenta Allende liczba cywilnych ofiar wyniosła 15 tys. ^[129] Jeszcze tego samego dnia ?ołnierze zaatakowali Politechnik? stolicy, gdzie pojmali 600 studentow i profesorow, budynek zrownano z ziemi?, w ci?gu kilku dni co pi?ty z 600 aresztowanych został zabity. Na chwil? po zamachu najwi?kszego stadiony kraju, Estadio Chile i Estadio Nacional zmieniono w obozy koncentracyjne . W pierwszych dniach po zamachu ?ołnierze zabijaj? 3200 gornikow w kopalniach w Pedro de Valdivia i Maria Elena. Do 13 wrze?nia aresztowano minimum sto tysi?cy ludzi, dla ktorych utworzono kolejne obozy koncentracyjne, na wyspie Quiriquina, wyspie Dawson i jednej z wysp archipelagu Juan Fernardez. W wi?zienia zmieniono okr?t marynarki ?Maipo” i fregat? ?Esmeralda”. Wojsko pacyfikuje te? w Lota i Coronel. 15 wrze?nia wojsko bombarduje dzielnice La Hermida, La Legua i Nueva Habana ^[130] . Krotko po zamachu stanu niektore regiony znalazły si? w r?kach partyzanckich (np. Neltume gdzie z wojskiem starł si? 80 osobowy oddział opozycji ^[131] ) ^[132]

Udział USA [ edytuj | edytuj kod ]

Historycy zgadzaj? si? do?? powszechnie, ?e USA odgrywały znacz?c? rol? w polityce chilijskiej ju? przed zamachem, ale charakter i stopie? zaanga?owania w przygotowania do zamachu jest spraw? licznych kontrowersji. CIA wiedziała o planach zamachu na co najmniej dwa dni przed jego rozpocz?ciem. Po doj?ciu do władzy Pinocheta sekretarz stanu USA, Henry Kissinger , odpowiedział na publicznie zadane pytanie prezydenta Nixona, ?e ?słu?by specjalne i dyplomatyczne USA nie uczestniczyły bezpo?rednio w przygotowywaniu zamachu, lecz uczestniczyły w przygotowywaniu warunkow, aby zamach mogł nast?pi? i sko?czy? si? sukcesem”. Niedawno ujawnione dokumenty dowodz?, ?e tajne słu?by USA wiedziały o przygotowywaniu zamachu stanu i starały si? za wszelk? cen? ułatwi? armii chilijskiej jego przeprowadzenie. CIA była w ten zamach po?rednio zaanga?owana. Wiele dokumentow CIA na temat zamachu w Chile pozostaje jednak nadal utajnionych. Warto wspomnie?, i? ju? w 1970 roku w ramach tajnej operacji o kryptonimie ?FUBELT”, CIA planowała zamach na ?ycie szefa sztabu armii chilijskiej generała Rene Schneidera, ktory sprzeciwiał si? pozbawieniu władzy Allende w drodze przewrotu wojskowego. Generał został zamordowany przez ultraprawicowych spiskowcow z kr?gow wojskowych nale??cych do organizacji Front Narodowy Ojczyzna i Wolno??. Jeszcze dzie? przed zamachem w ramach sonda?u , ambasador Nataniel Davis zadzwonił do Orlando Leeliera w celu załatwienia sobie alibi (telefon nast?pił par? godzin po tym gdy Davis wrocił z wizyty u Kissingera w Waszyngtonie). Rywalizacja rz?du USA i lewicy chilijskiej ma dłu?sz? histori?. W 1965 roku sytuacj? wywołało ujawnienie celow tzw. ?Planu Camelot” w ktorym rz?d USA badał potencjał społeczno-polityczny miejscowej lewicy. Amerykanie infiltrowali siły zbrojne chc?c narzuci? im profil antykomunistyczny ? od 1950 do 1968 ponad dwa tysi?ce oficerow przeszło specjalne szkolenia w USA, a kolejnych 549 w bazach USA w strefie Kanału Panamskiego. Od lipca 1969 placowki CIA w stolicy Chile na polecenie rz?du rozpocz?ły rozbudowanie siatki wywiadowczej w trzech rodzajach sił zbrojnych. W 1975 roku ukazał si? raport senatora Franka Churcha, zawierał on informacje odno?nie do zaanga?owania CIA w Chile. W 1964 roku gdy Allende po raz pierwszy zmierzył si? w wyborczych szrankach z Freiem, CIA wsparło finansowo kandydata prawicy. Gwałtowna eskalacja działa? CIA rozpocz?ła si? w połowie 1970. CIA przekupiło parlamentarzystow sum? 350 tysi?cy dolarow aby ci nie poparli Allende w głosowaniu parlamentarnym. Po tym gdy prezydentem ostatecznie wybrany zostanie Allende, USA przeznacza na kampani? prawicy w wyborach samorz?dowych z kwietnia 1971 roku a? połtora miliona dolarow (mimo to partie Frontu Jedno?ci zdobyły 50% poparcia). W lipcu 1973 roku Partia Narodowa zdobyła od CIA 200 tysi?cy dolarow a dziennik prawicy ?El Mercurio” dostał połtora miliona dolarow. Pieni?dze trafiły te? do organizatorow strajkow ^[133] .

Pogrzeb prezydenta [ edytuj | edytuj kod ]

W południe 12 wrze?nia, dzie? po puczu, na cmentarzu Santa Ines w rodzinnym mie?cie Allende, Valparaiso, odbył si? pogrzeb Salvadora Allende. W ceremonii pogrzebowej wzi?ło udział kilka osob, wdowa, Hortensia Bussi de Allende, siostra prezydenta, Laura Allende, dwoch siostrze?cow i major Sanchez, były adiutant lotniczy. Na czas trwania pogrzebu junta wprowadziła w mie?cie godzin? policyjn? a okolice cmentarza zostały obsadzone ?ołnierzami ^[130] .

Debaty wokoł osoby Allende [ edytuj | edytuj kod ]

Ocena osoby Salvadora Allende, mimo upływu dziesi?tek lat od jego ?mierci, nadal pozostaje spraw? bardzo kontrowersyjn?. Ze wzgl?du na to, ?e jego ?mier? nast?piła w połowie jego kadencji, istnieje wiele rozwa?a? na temat jak wygl?dałoby obecnie Chile, gdyby pozostał on w 1973 roku u władzy. Stopie? i natura zaanga?owania USA w zamach stanu, ktory sko?czył si? ?mierci? Allende, pozostaje wci?? tematem wielu debat na całym ?wiecie. Spo?rod wielu zamachow stanu w Ameryce Południowej i ?rodkowej, w ktorych USA prawdopodobnie w ten czy inny sposob były zaanga?owane, upadek Allende pozostaje ci?gle jednym z najbardziej kontrowersyjnych tematow. Według Christophera Andrew pieni?dze przekazane przez KGB na kampani? wyborcz? były kluczowe dla zwyci?stwa Allende ze wzgl?du na bardzo mał? przewag? w liczbie głosow, ktore przewa?yły o wyniku wyborow ^{[134] [135]} . W po?niejszych latach ZSRR Allende został nagrodzony Leninowsk? Nagrod? Pokoju , otrzymał tak?e od ZSRR transport artylerii i czołgow, ktory nie dotarł ostatecznie do Chile ze wzgl?du na zamach stanu ^[136] . W ocenie Rosjan podstawowym bł?dem Allende była niech?? do stosowania ?usprawiedliwionej” przemocy w celu skutecznego rozprawienia si? z opozycj? ^[134] .

Allende bywa przedstawiany jako lewicowy bohater, ktory po?wi?cił swoje ?ycie w imi? obrony demokracji i idei sprawiedliwo?ci społecznej. Jego twarz stylizowano na sposob podobny do Che Guevary . Bywa te? on przedstawiany przez lewic? jako ofiara ameryka?skiego imperializmu, ktory w osobach Henry’ego Kissingera i pracownikow CIA miał by? bezpo?rednio zaanga?owany w zamach stanu. W 2009 w telewizyjnym rankingu wybrano Allende na ?najwi?kszego Chilijczyka”. W internetowym głosowaniu, zorganizowanym przez kanał telewizji publicznej, w ci?gu dziesi?ciu tygodni Allende uzyskał 38,81% głosow ^[137] . Dla zwolennikow prawicy Allende jest przykładem ?wilka w owczej skorze”, ktory najpierw mamił wyborcow obietnicami bez pokrycia, a nast?pnie probował przekształci? Chile w kolejne pa?stwo komunistyczne, maj?ce si? znale?? w orbicie wpływow ZSRR i by? zarz?dzane dyktatorsko na wzor Kuby. Koronnym dowodem na to miała by? przyja?? z Fidelem Castro, jak i zgoda na otwarcie kraju dla uchod?cow politycznych z krajow latynoameryka?skich i sympatykow lewicowych ze ?wiata zachodniego, ktorych prawicowa propaganda finansowana przez CIA przedstawiała jako ?komunistyczn? agentur? w sile dywizji kierowan? przez agentow wywiadu kuba?skiego”. W przeszło?ci Allende był ofiar? wielu fałszywych oskar?e?. Jego przeciwnicy sfałszowali dowody przeciwko niemu oskar?aj?c go o to, ?e przed II wojn? ?wiatow?, b?d?c jeszcze ministrem zdrowia, miał wyda? prac? na temat genetyki, w ktorej dowodził wy?szo?ci rasy białej nad pozostałymi z ras ludzkich, oraz chwali? dokonania nazistowskiej genetyki. Zarzuty te zostały obalone wraz z odtajnieniem oryginalnych prac Allende ? jak si? okazało, fragmenty ktorymi posługiwali si? jego przeciwnicy zostały wyci?gni?te z kontekstu, a w rzeczywisto?ci Allende zacytował jednego z teoretykow faszyzmu włoskiego (i to od niego pochodziły cytaty), z ktorym wdał si? w polemik? i skrytykował jego rasistowskie pogl?dy ^[138] .

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

• Rodney Castleden: Morderstwa polityczne, spiski, tajne zmowy , Bellona, Warszawa, 2007 ISBN  978-83-11-11443-2 .
• Alan Palmer: Kto jest kim w polityce. ?wiat od roku 1860 . Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Magnum, 1998. ISBN  83-85852-28-X .
• Robert Zaj?c: Lekarze i polityka na przestrzeni dziejow . Wyd. 1. Białystok: Robert Zaj?c, 2014. ISBN  978-83-928268-0-4 .

Linki zewn?trzne [ edytuj | edytuj kod ]

• Raport senatora Churcha (komisji Kongresu USA) o zamachu na rz?d Allende . foia.state.gov. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-09-11)].
• Salvador Allende and his government (esej w j?z. angielskim)
• Ostatnie przemowienie radiowe Allende w 1973 r. (tłumaczenie)