Ten artykuł dotyczy staro?ytnego Rzymu . Zobacz te?: Republika Rzymska (XVIII wiek) , Republika Rzymska (XIX wiek) .

Wszystkie daty w tym artykule dotycz? domy?lnie lat przed nasz? er? .

Republika rzymska

Res publica Romana

505 p.n.e. ? 27 p.n.e.
J?zyk urz?dowy	łacina
Stolica	Rzym
Ustroj polityczny	republika
Głowa pa?stwa	konsulowie Caius Iulius Caesar Octavianus i Marcus Vipsanius Agrippa
Obalenie monarchii	505 p.n.e.
Octavianus cesarzem	16 stycznia 27 p.n.e.
Religia dominuj?ca	religia staro?ytnego Rzymu
Multimedia w Wikimedia Commons

Republika rzymska ( łac.   Res publica Romana ) ? okres w historii staro?ytnego Rzymu w ktorym był on republik? , trwaj?cy od upadku krolestwa w 509* ^[a] do pocz?tku cesarstwa w 27.

Wczesna republika [ edytuj | edytuj kod ]

Powstanie republiki i konflikt pomi?dzy plebejuszami a patrycjuszami [ edytuj | edytuj kod ]

Zgodnie z rzymsk? tradycj? historyczn? od momentu swojego powstania Rzym był rz?dzony przez krolow. Ostatnim z nich miał by? Tarquinius Superbus (534* ? 509*), ktorego tyra?skie rz?dy zako?czyły si? wygnaniem z Rzymu. Po obaleniu monarchii Rzym stał si? republik? , co wi?zało si? przede wszystkim z postawieniem na czele pa?stwa dwoch jednorocznych urz?dnikow o rownej władzy, pocz?tkowo prawdopodobnie nazywanych pretorami , a po?niej konsulami . Prawo do sprawowania konsulatu i innych urz?dow przysługiwało jedynie patrycjuszom , ktorzy tworzyli zamkni?ty stan arystokratyczny, poniewa? tylko ich uwa?ano za uprawnionych do dokonywania czynno?ci o charakterze sakralnym (w szczegolno?ci auspicjow ) podtrzymuj?cych wi?zi pomi?dzy Rzymem a bogami. W roku 494* grupa obywateli postanowiła si? zbuntowa? przeciwko nadu?yciom konsulow i opu?ciła Rzym, po czym zawi?zała sprzysi??enie, powołuj?c spo?rod siebie dwoch trybunow , maj?cych chroni? członkow sprzysi??enia przed nadu?yciami urz?dnikow. ?redniozamo?ni plebejusze , bo pod tak? nazw? stali si? znani członkowie sprzysi??enia, stanowili zasadnicz? cz??? rzymskiej armii, st?d patrycjusze nie mogli ich po prostu zignorowa?. Tak rozpocz?ła si? trwaj?ca dwa wieki walka patrycjuszy z plebejuszami. Pierwszym znacz?cym sukcesem plebejuszy była kodyfikacja prawa w postaci tzw. Prawa XII tablic z 449*, ktora ograniczyła samowol? urz?dnikow. W tym samym roku republika uznała tak?e istnienie organizacji plebejskiej i nietykalno?? trybunow. W latach 444* ? 367* zamiast konsulow powoływano 3 lub 6-ciu trybunow konsularnych , przy czym kilkukrotnie stali si? nimi plebejusze. Pozycja organizacji plebejuszy wzrosła w IV w p.n.e., kiedy zacz?ła ona zdobywa? poparcie w?rod rzymskiej biedoty domagaj?c si? rozdziału pomi?dzy obywateli ziemi publicznej ( ager publicus ) oraz uchwalenia ustaw chroni?cych przed niewol? za długi. To w tym okresie do plebejuszy zaliczono wszystkich obywateli rzymskich nie b?d?cych patrycjuszami. W roku 367* plebejuszy dopuszczono do konsulatu, za? w 326* zniesiono niewol? za długi. Za ostateczny koniec konfliktu pomi?dzy plebejuszami a patrycjuszami uwa?a si? uchwalenie w roku 287 lex Hortensia , zgodnie z ktor? uchwały komicjow plebejskich ( plebiscitia ) uzyskały moc ustaw ( leges ) wi???cych całe pa?stwo bez obowi?zkowego dotychczas zatwierdzenia senatu ^{[1] [2]} . Ostatecznie pewna cz??? gornej warstwy plebsu zespoliła si? z patrycjuszami poprzez mieszane mał?e?stwa i wspolne sprawowanie urz?dow, tak ?e ?zacz?ła si? wytwarza? nowa arystokracja senatorska, okre?lana cz?sto mianem nobilitas ^[3] .

Podboj Italii [ edytuj | edytuj kod ]

Kompromis pomi?dzy patrycjuszami a plebejuszami został zawarty w obliczu konieczno?ci wspolnego prowadzenia wojen, ktore doprowadziły Rzym do podboju całej Italii. Po upadku monarchii Rzym od nowa uregulował stosunki z Latynami zawieraj?c z nimi w roku 493* przymierze znane jako foedus Cassianum . Prowadzone w V w. wojny, skierowane przede wszystkim przeciwko Wolskom , Aeuquom i Sabinom , przynosiły korzy?ci wszystkim członkom przymierza. Przełomowym wydarzeniem było zdobycie w roku 396* wielkiego etruskiego miasta Veii . Miasto zostało zniszczone, a jego mieszka?cy wymordowani lub sprzedani w niewol?, tak ?e cała jego ziemia uprawna mogła zosta? rozdzielona. Zanim Rzymianie zdecydowali w jaki sposob tego dokona? padli ofiar? najazdu galijskich Senonow , ktorzy w 390* zniszczyli rzymsk? armi? i zaj?li miasto. Po ust?pieniu naje?d?cow Rzymianie, pomimo wcze?niejszego oporu patrycjuszy, dokonali podziału zdobytej wcze?niej ziemi na sposob skrajnie egalitarny ? działki ziemi otrzymali wszyscy Rzymianie płci m?skiej, nie tylko obywatele, ale tak?e ich synowie. W ten sposob wszyscy obywatele stali si? posiadaczami zobowi?zanymi do słu?by wojskowej i gdy dorosło pokolenie, ktore w czasie najazdu galijskiego było chłopcami, okazało si?, ?e potencjał militarny Rzymu nieporownanie przewy?sza siły jego s?siadow. Pierwszym celem Rzymian było odbudowanie ich przymierza z Latynami, co ostatecznie dokonało si? w 354*, tym razem jednak na zasadzie dominacji Rzymu nad Zwi?zkiem Laty?skim . W 343* zwi?zek miast kampa?skich , z Kapu? na czele, zaproponował Rzymowi sojusz skierowany przeciwko zagra?aj?cym im Samnitom . Rzymianie przystali na t? propozycj? i w rezultacie doszło do wybuchu tzw. I wojny samnickiej (343* ? 341*) W konflikcie z Samnitami wielu sprzymierze?cow Rzymu, na czele z Latynami, dostrzegło szans? na uwolnienie si? od rzymskiej hegemonii, co spowodowało wybuch tzw. wojny laty?skiej (340?338). Po zwyci?stwie w tym konflikcie Rzymianie ostatecznie rozwi?zali Zwi?zek Laty?ski ^{[4] [5]} .

Samnici okazali si? najgro?niejszym przeciwnikiem z jakim Rzymianom przyszło si? zmierzy? w Italii. W trakcie II wojny samnickiej (326* ? 304*) ponie?li oni szereg pora?ek, na czele z upokarzaj?c? kl?sk? w W?wozie Kaudy?skim w 321* Ostatecznie udało im si? jednak pokona? przeciwnika, w du?ej mierze dzi?ki wsparciu ze strony ludow południowej i ?rodkowej Italii, ktore czuły si? zagro?one przez Samnitow, co nie przeszkodziło Rzymianom w po?niejszym bezwzgl?dnym podporz?dkowaniu owczesnych sojusznikow. Zajmuj?c Kampani? i Apuli? Rzymianie odci?li Samnitow od morza i w 304* zgodzili si? oni na pokoj uznaj?cy te zdobycze. Rzym rozpocz?ł teraz operacje przeciwko wielu małym ludom ?rodkowej Italii, odcinaj?c Samnitow od Etruskow , ktorzy wspierali ich w czasie niedawno zako?czonej wojny. Samnici wykorzystali pokoj do utworzenia szerokiej antyrzymskiej koalicji, w skład ktorej oprocz nich samych weszli Lukanowie , Sabinowie, Umbrowie i Senonowie . III wojna samnicka (298?290) została rozstrzygni?ta w 295 w wielkiej bitwie pod Sentinum , w ktorej Rzymianie pokonali armi? Samnitow i Senonow. W jej wyniku z antyrzymskiej koalicji wycofali si? Senonowie, Etruskowie i Umbrowie, tak ?e w 290 osamotnieni Samnici musieli skapitulowa?, zachowuj?c jednak niezale?no??. Kl?ska poniesiona przez Rzymian z r?k Senonow w 284 sprawiła, ?e wyst?piła przeciwko nim wi?kszo?? nadal niezale?nych ludow Italii. W 283 Rzymianie niemal całkowicie eksterminowali Senonow, zajmuj?c ich ziemi?, i pokonali sprzymierzonych z Bojami Etruskow, ktorzy musieli im si? podporz?dkowa?. W 282 Rzym sprowokował wojn? z ostatnim niezale?nym miastem Italii, Tarentem , ktory zwrocił si? o pomoc do krola Epiru Pyrrusa (307?302, 297?272). W trakcie wojny z Pyrrusem (280?275) Rzymianie doznali szeregu pora?ek, jednak w krytycznym momencie udało im si? zawrze? sojusz z Kartagin? . W roku 275 Pyrrus wycofał si? z Italii, za? jego ?mier? w roku 272 stała si? sygnałem do kapitulacji Tarentu i dotychczas nieugi?tych Samnitow. Za ostatni akt podboju Italii uznaje si? zdobycie przez Rzym etruskiego miasta Volsinii w 264 ^{[6] [7]} .

Społecze?stwo i ustroj wczesnej republiki [ edytuj | edytuj kod ]

Podboj Italii był mo?liwy, poniewa? Rzymianie stworzyli mechanizmy powoduj?ce, i? ka?de kolejne zwyci?stwo pomna?ało ich pot?g?. Odbywało si? to przede wszystkim poprzez osadzanie na zdobytej ziemi (po uprzedniej eksterminacji lub wygnaniu poprzednich mieszka?cow) własnych obywateli, głownie w ramach tzw. kolonii . Poniewa? armia rzymska miała charakter obywatelski, tj. składała si? z Rzymian zobowi?zanych do ro?nego rodzaju słu?by wojskowej zale?nie od wielko?ci posiadanego maj?tku (najbogatsi tworzyli kawaleri?, najbiedniejsi słu?yli jako procarze) ka?dy taki przydział ziemi oznaczał zwi?kszenie potencjału militarnego pa?stwa. Mieszka?com wielu podbitych miast nadawano rzymskie obywatelstwo (cz?sto było to tzw. civitates sine suffragio , czyli bez praw politycznych), przy zachowaniu poprzedniego. Tego rodzaju nadal autonomiczne osady były nazywane municypiami . Ci nowi obywatele, zdegradowani zarowno politycznie, jak i maj?tkowo, musieli pocz?tkowo odczuwa? wobec zdobywcow ogromny resentyment, jednak nieustanna ekspansja ich nowych władcow dawała im szans? odzyskania dawnego statusu, a nawet jego podwy?szenia, kosztem kolejnych ofiar Rzymu. W ten sposob ?raz skorzystawszy z owocow zaborczo?ci, ktorej sami padli byli ofiar?, nowi obywatele nie mieli ju? wyboru i stawali si? takimi samymi patriotami rzymskimi jak obywatele optimo iure ” ^[8] . Ta polityka rozci?gania własnego obywatelstwa na ludy podbite była by? mo?e najwi?ksz? ro?nic? kultury politycznej Rzymu w stosunku do greckich polis , gdzie obowi?zywała zasada obywatelskiego ekskluzywizmu ^[9] . W okresach przerw pomi?dzy wielkimi wojnami Rzymianie atakowali znacznie słabszych przeciwnikow, cz?sto ich sprzymierze?cow, pod ro?nymi pretekstami traktowanych jak buntownicy, i konfiskowali cz??? ich ziemi. Ta brutalno?? była akceptowana przez wszystkie warstwy społecze?stwa, poniewa? chłopom dawała upragnion? ziemi? i łupy, za? ich wodzom sław? i bogactwo ^[10] .

Najłagodniejsz? form? podporz?dkowania Rzymowi był sojusz ( foedus ), zakładaj?cy udzielanie pomocy wojskowej ( auxilia ). Kontyngenty sprzymierze?cow, ktorzy zachowywali wewn?trzn? autonomi? i poza tym nie płacili daniny, stanowiły ponad połow? rzymskiej armii. Szczegoln? kategori? stanowili Latynowie, ktorym przysługiwało tzw. ius latinum , niepełna forma obywatelstwa rzymskiego, zgodnie z ktor? mogli oni korzysta? z praw politycznych po przeniesieniu si? do Rzymu. Od czasu zwyci?stwa nad Latynami w 338* Rzymianie stosowali zasad? zgodnie z ktor? z ka?dym pokonanym przeciwnikiem zawierali osobny traktat (je?li nie unicestwili go całkowicie) i chocia? sprzymierze?cy byli zwi?zani sojuszem z nimi, to nie mogli zawiera? sojuszy pomi?dzy sob?. W ten sposob Rzymianie mogli wygrywa? animozje pomi?dzy sprzymierze?cami, ro?nicuj?c ich status według swojego upodobania, zgodnie z zasad? divide et impera . Oznaczało to i? Italia ?pozostała lu?n? federacj? silnie uzale?nionych od Rzymu pa?stewek. Sam Rzym zachował formy ustrojowe miasta pa?stwa ( civitas ) i naczelne władze rzymskie pozostały w zasadzie władzami miejskimi” ^[11] .

Szacuje si?, ?e po zako?czeniu podboju Italii Rzymianie dysponowali rezerwami ludzkimi si?gaj?cymi nawet 700 tys. zobowi?zanych do słu?by wojskowej i były to siły wielokrotnie wi?ksze od wojsk jakiegokolwiek innego pa?stwa w basenie Morza ?rodziemnego, pozwalaj?ce na natychmiastowe odtwarzanie rzymskiej armii nawet po najwi?kszych kl?skach, o czym bole?nie przekonał si? Pyrrus czy po?niej Hannibal . Co najmniej od czasow II wojny samnickiej ka?da kolejna para konsulow dostawała z urz?du dwie standardowe dwulegionowe armie (tzw. armie konsularne), ktore wraz z kontyngentami sprzymierze?cow liczyły ł?cznie 40 do ponad 50 tys. ?ołnierzy, co odpowiadało siłom najpot??niejszych pa?stw hellenistycznych, pozbawionych jednak rezerw ludzkich Rzymu. Dawało to rzymskiemu wodzowi mia?d??c? przewag? nad niemal ka?dym przeciwnikiem ^{[12] [13]} . ?Pokolenia nieustannych walk, daj?cych ?ołnierzom namacalne korzy?ci w postaci łupow i ziemi, a ich wodzom maj?tek, sław? i poczesne miejsce w nowej elicie władzy, wyrobiły w Rzymianach nawyk corocznego wojowania, regularnego i nieuniknionego jak pory roku” ^[14] .

W III w. wykształciły si? ostatecznie republika?skie instytucje, z ktorych wi?kszo?? miała istnie? a? do ko?ca funkcjonowania pa?stwa rzymskiego, nawet je?li w okresie cesarstwa przestała si? z nimi wi?za? rzeczywista władza. Suwerenn? władz? w republice sprawował lud rzymski ( populus Romanus ), ktory wypowiadał si? poprzez zgromadzenia. Istniały trzy rodzaje zgromadze?. Komicja centurialne były zorganizowane według podziału obywateli na klasy maj?tkowe, co zapewniało przewag? w głosowaniach najbogatszym. To one wybierały wy?szych magistratow : konsulow , pretorow i cenzorow , zatwierdzały traktaty z obcymi pa?stwami oraz decydowały o wojnie i pokoju. Komicja tribusowe były zorganizowane na podstawie okr?gow, tribus , poprzez ktore głosowano. W III wieku stały si? one głownym organem ustawodawczym (chocia? uprawnienia w tym zakresie posiadały te? komicja centurialne). Wybierano na nich tak?e ni?szych magistratow: edylow kurulnych i kwestorow . Concilia plebis , tak?e oparte na organizacji tribusowej (głosy w ramach tribus liczono tu jednak na zasadach całkowicie egalitarnych), wybierały trybunow ludowych i edylow plebejskich, oraz wydawały wspomniane ju? powy?ej plebiscitia , ktore od 287 miały moc ustaw. Najwy?szymi urz?dnikami byli wybierani na okres jednego roku dwaj konsulowie, ktorych władza ( imperium ), b?d?ca przedłu?eniem dawnej władzy krolewskiej, była teoretycznie nieograniczona. Ich decyzje mogły zosta? podwa?one jedynie przez odwołanie si? obywatela do ludu ( ius provocationis ) oraz veto trybunow ludowych. W praktyce najwa?niejsz? kompetencj? konsulow było dowodzenie armi?. Konsul zazwyczaj przebywał w mie?cie tylko na pocz?tku swojego urz?dowania, po czym wyruszał na wojn?. W tej sytuacji szczegoln? rol? odgrywali pretorzy, ktorzy zast?powali konsulow w mie?cie. Ich głownym zadaniem było utrzymanie porz?dku, z czym wi?zało si? posiadanie jurysdykcji cywilnej i karnej. Edylom podlegały sprawy porz?dkowe miasta, troska o zaopatrzenie i urz?dzanie igrzysk na własny koszt. Kwestorzy byli pomocnikami konsula w sprawach finansowych. Dziesi?ciu trybunow ludowych z zało?enia było obro?cami plebsu, cieszyło si? nietykalno?ci?, miało prawo zablokowania ( intercessio ) ka?dej czynno?ci urz?dowej, ktora ich zdaniem godziła w interesy ludu, oraz prawo zwoływania zgromadze?. Rzymski senat był pocz?tkowo jedynie ciałem doradczym, z racji jednorocznych kadencji najwa?niejszych urz?dnikow oraz przebywania konsulow z reguły poza granicami miasta stał si? symbolem ci?gło?ci pa?stwa oraz organem w ramach ktorego podejmowano najwa?niejsze decyzje o strategicznym znaczeniu. Było to spowodowane tak?e składem senatu, obejmuj?cego byłych magistratow, na czele z dawnymi konsulami i pretorami. Nawet je?li uchwały senatu ( senatus consultum ) formalnie rzecz bior?c były jedynie zaleceniami, to sprawuj?cy swoj urz?d tylko przez rok konsul nie mogł sobie raczej pozwoli? na zlekcewa?enie zdania swoich kolegow. Z biegiem czasu kompetencje senatu coraz bardziej si? rozrastały, przy czym w okresie wczesnej republiki do najwa?niejszych nale?ało zarz?dzanie finansami pa?stwa oraz nadzorowanie spraw kultu religijnego ^{[15] [16]} .

Republika w okresie wielkich podbojow [ edytuj | edytuj kod ]

Wojny punickie [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Wojny punickie .

Polityka Rzymu była nastawiona na nieustanne podboje, poniewa? tylko one mogły zapewni? pokoj społeczny poprzez stałe zaspokajanie materialnych oczekiwa? obywateli. St?d gdy w 264 jeden konsul zako?czył podboj Italii zdobywaj?c Volsinii ?drugi przeprawił si? przez Cie?nin? Mesy?sk? , wszczynaj?c konflikt z Kartagin? , a tym samym inauguruj?c pozaitalski etap ekspansji republiki” ^[17] . Pomimo ogromnej przewagi I wojna punicka (264?241) okazała si? dla Rzymian sporym wyzwaniem, poniewa? po raz pierwszy na wielk? skal? musieli toczy? wojn? na morzu. Ich zasoby pozwoliły na szybkie stworzenie floty liczebnie dorownuj?cej Kartagi?czykom, lecz pomimo kilku zwyci?stw ponosili ogromne straty, głownie wskutek sztormow. W 256 Rzymianie zwyci??yli w bitwie morskiej pod Eknomos , co umo?liwiło im przeprawienie wojska do Afryki. Pomimo pocz?tkowych sukcesow armia konsula Regulusa została jednak rozbita. Po bitwie pod Drepanum (249) Kartagina odzyskała panowanie na morzu i w tej sytuacji Rzymianie nie byli w stanie zdoby? twierdz przeciwnika na zachodzie wyspy, pomimo tego ?e opanowali jej pozostał? cz???. W ostatnim akcie wojny zdesperowani Rzymianie w sytuacji wyczerpania ?rodkow ze skarbu pa?stwa raz jeszcze zbudowali od podstaw flot? ze ?rodkow prywatnych i udało im si? odnie?? zwyci?stwo koło Wysp Egadzkich (241). Niezdolni do wystawienia nowych sił morskich Kartagi?czycy musieli zawrze? pokoj, ktory oddawał w r?ce Rzymu Sycyli?. Swoje zdobycze Rzymianie powi?kszyli jeszcze w 238, wykorzystuj?c problemy Kartaginy do wymuszenia oddania im Sardynii i Korsyki ^{[18] [19]} .

W tym czasie Kartagina, chc?c zrownowa?y? straty poniesione na rzecz Rzymu, rozpocz?ła podboj Połwyspu Iberyjskiego . Rzymianie zdecydowali jednak nie dopu?ci? do odbudowy jej pot?gi i doprowadzili do wybuchu II wojny punickiej (218?201). Ku ich zaskoczeniu kartagi?ski dowodca w Iberii, Hannibal , zdecydował si? na przemarsz przez Alpy i atak na Itali? od strony l?du. W latach 218?216 zadał on Rzymianom trzy ci??kie kl?ski: pod Trebi? , nad Jeziorem Trazyme?skim oraz pod Kannami , i na jego stron? przeszło wiele plemion i miast południowej Italii, b?d?cych dotychczas sprzymierze?cami Rzymu. Inne jednak pozostały mu wierne i staraj?c si? odt?d unika? otwartej bitwy z Hannibalem Rzymianie, wykorzystuj?c swoje nadal ogromne rezerwy, zacz?li prowadzi? z nim wojn? na wyczerpanie. Jednocze?nie przez cały czas prowadzili wojn? w Iberii, d???c do zaj?cia tamtejszych posiadło?ci Kartaginy oraz odcinaj?c Hannibala od zaopatrzenia i posiłkow. Jego jedyn? szans? było przybycie nowej armii z Iberii, jednak kiedy jego brat Hazdrubal w 207 przeprawił si? przez Alpy został rozbity przez rzymskie wojska nad rzek? Metaurus . Do 206 Rzymianie zaj?li Iberi? i niedługo potem przenie?li walk? do Afryki, gdzie w 202 najwybitniejszy rzymski wodz tej wojny, Cornelius Scipio , pokonał Hannibala pod Zam? . Po przegranej wojnie Kartagina faktycznie przestała by? niezale?nym pa?stwem, gdy? traktat pokojowy z 201 obok ogromnej kontrybucji przewidywał utrat? jej wszystkich posiadło?ci poza Afryk?, wydanie floty i zakaz prowadzenia wojen bez zgody Rzymu. Niedługo potem jak w 152 Kartagina spłaciła kontrybucj? Rzymianie wszcz?li przeciwko niej kolejn? wojn? (149?146) i ostatecznie zniszczyli miasto ^{[21] [22]} .

Wojny z pa?stwami hellenistycznymi [ edytuj | edytuj kod ]

W latach 229?228 Rzymianie zaj?li cz??? Illiri , tym samym inauguruj?c swoj? ekspansj? na Bałkanach . Oznaczało to jednak ingerencj? w stref? wpływow Macedonii i w 215 krol Filip V (221?179) zawarł z Hannibalem układ przewiduj?cy i? po zwyci?stwie tego ostatniego rzymskie posiadło?ci w Illirii przejd? na jego rzecz. W odpowiedzi Rzym zawarł sojusz z Etolami i doprowadził do wybuchu nierozstrzygni?tej tzw. I wojny macedo?skiej (215?205). Po pokonaniu Kartaginy Rzymianie niezwłocznie przyst?pili do ostatecznej rozprawy z Filipem, ktory został całkowicie pokonany w trakcie II wojny macedo?skiej (200?196). Rzymianie ogłosili miasta greckie wolnymi, niezadowoleni z takiego stanu rzeczy byli jednak Etolowie, ktorzy tym samym nie uzyskali oczekiwanych zdobyczy. Zach?cany do tego przez Etolow, w roku 192 przeciwko Rzymowi wyst?pił Seleukida Antioch III (223?187), rychło jednak okazało si?, ?e pozostali Grecy s? mu niech?tni i w obliczu rzymskiej przewagi musiał on opu?ci? Europ?. O losach wojny z Seleukidami zdecydowało rzymskie zwyci?stwo pod Magnezj? , po ktorym w 188 Antioch zgodził si? wycofa? z Azji Mniejszej a? po gory Taurus , zapłaci? gigantyczn? kontrybucj? i zrezygnowa? z posiadania floty. Etolowie stali si? pa?stwem klienckim Rzymu, ktorego hegemonia nad ?wiatem hellenistycznym nie ulegała odt?d w?tpliwo?ci. Kolejna wojna z Macedoni? w latach 171?167 doprowadziła do zagłady tego pa?stwa, ktore zostało podzielone na cztery podlegaj?ce Rzymowi republiki. Do ostatecznego podporz?dkowania terenow Grecji doszło w latach 148?146, kiedy po stłumieniu rebelii w dawnej Macedonii i pokonaniu zbyt niezale?nego z rzymskiego punktu widzenia Zwi?zku Achajskiego utworzono w tym regionie prowincj? , ko?cz?c tym samym definitywnie z fikcj? greckiej wolno?ci z łaski Rzymu ^{[25] [26]} .

Podboj Galii Cisalpejskiej i Iberii [ edytuj | edytuj kod ]

Znacznie bardziej wymagaj?cymi ni? hellenistyczne pa?stwa przeciwnikami okazali si? mieszka?cy Galii Cisalpejskiej i Iberii. Po zako?czeniu I wojny punickiej najgro?niejszym wrogiem Rzymu byli Galowie zamieszkuj?cy Gali? Cisalpejsk?. W latach 238?236 Rzym toczył nierozstrzygni?t? wojn? z Bojami , by w roku 225 sta? si? ofiar? wielkiego najazdu Bojow, Insubrow i zaalpejskich gaesates . Po spustoszeniu Etrurii Galowie zostali pokonani w decyduj?cej bitwie pod Telamonem i do 222 Rzymianie zaj?li Nizin? Pada?sk? . Prawdziwe znaczenie tej wojny objawiło si? podczas najazdu Hannibala, ktory przywrocił Galom wolno??, ci jednak ze wzgl?du na wcze?niejsze straty ludzkie w wojnie z Rzymem byli w stanie udzieli? wodzowi Kartagi?czykow jedynie bardzo ograniczonej pomocy. Po zako?czeniu II wojny punickiej Rzymianie przyst?pili do systematycznego podbijania Gali Cisalpejskiej. Do roku 196 pokonano Kenomanow i Insubrow, jednak Bojowie skapitulowali dopiero po 11 latach nieprzerwanych walk (201?191), podczas ktorych Rzymianie przegrali przynajmniej trzy walne bitwy. W latach 187?180 podbito Ligurow , jednak walki z pomniejszymi ludami Galii Cisalpejskiej miały si? toczy? a? do 155 ^[27] .

Wielko?? Połwyspu Iberyjskiego oraz siła zamieszkuj?cych go ludow sprawiła, ?e okazał si? on najtrudniejsz? do ujarzmienia zdobycz? Rzymian. Rzymska obecno?? w Iberii była zwi?zana z zaj?ciem tamtejszych posiadło?ci Kartaginy w czasie II wojny punickiej, została za? uregulowana w 197 utworzeniem dwoch prowincji, Hiszpanii Dalszej i Bli?szej . Przez nast?pne niemal dwadzie?cia lat Rzymianie prowadzili walki z Celtyberami (w Hiszpanii Bli?szej) i Luzytanami (w Hiszpanii Dalszej), jednak pomimo zwyci?stw nie byli w stanie ich ujarzmi?. Sytuacja zmieniła si? dopiero za spraw? namiestnika Hiszpanii Bli?szej Tiberiusa Gracchusa (180?178), ktory zacz?ł zawiera? z miejscowymi ludami układy reguluj?ce ich powinno?ci wobec republiki. Ta polityka, kontynuowana przez jego nast?pcow, dała Iberii ?wier? wieku pokoju. Około 155 Rzymianie wznowili polityk? agresji, co w pierwszym rz?dzie doprowadziło do wybuchu wojny z Luzytanami . Ich najwa?niejszy przywodca, Wiriatus , zadał Rzymowi cały szereg kl?sk w latach 147 do 139, dopoki nie został skrytobojczo zamordowany. W Hiszpanii Bli?szej głownym przeciwnikiem byli Arewakowie i Rzymianie ponie?li cał? seri? pora?ek probuj?c zdoby? ich głowne miasto, Numancj? . W 137 cała rzymska armia konsularna została otoczona i konsul Mancinus był zmuszony zaprzysi?c pokoj, nie zatwierdzony jednak po?niej przez senat. Dopiero w 133 ogromna armia pod wodz? zdobywcy Kartaginy, Scipio Aemilianusa , pokonała Numanty?czykow i zrownała miasto z ziemi?. Po zako?czeniu tej wojny w r?kach Rzymian znalazła si? cała Iberia z wyj?tkiem regionu Gor Kantabryjskich ^[28] .

Powstanie systemu prowincjalnego [ edytuj | edytuj kod ]

Po zdobyciu Sycylii Rzymianie potraktowali jej mieszka?cow inaczej, ni? wcze?niej podbijane ludy Italii ? nie otrzymali oni statusu sprzymierze?cow, lecz zostali uznani za poddanych i obci??eni danin? ( vectigal ) i cłami. Wi?zało si? to ze stopniowo coraz bardziej obecnym w rzymskiej umysłowo?ci poj?ciem terra Italia , ?przekonania o odr?bno?ci i wyj?tkowo?ci kraju, ktory zamieszkiwali, wyj?tkowo?ci, w ktorej partycypowali pozostali mieszka?cy Italii, niezale?nie od przynale?no?ci etnicznej” ^[29] , a ktorej istot? był przywilej słu?by w wojskach republiki, odmowiony Sycylijczykom i nast?pnym pozaitalskim poddanym Rzymu. W zwi?zku z powy?szym Rzymianie musieli zorganizowa? rz?dy na terenach zamorskich inaczej ni? w Italii, do czego wst?pem było ustanowienie w roku 227 dwoch dodatkowych pretorow, ktorzy mieli sprawowa? swoj? władz? ( imperium ) wył?cznie na Sycylii i Sardynii (z Korsyk?) . Takie okre?lenie zakresu władzy Rzymianie nazywali provincia (np. prowincje konsulow były niemal zawsze obszarami wyznaczonymi im dla toczenia wojen) teraz jednak ten termin, dot?d przywi?zany do osob, ?został po raz pierwszy zwi?zany na stałe z pewnymi terytoriami: w czas wojny i w czas pokoju, Sycylia i Sardynia były odt?d rok po roku obszarami sprawowania władzy przez rzymskich urz?dnikow” ^[30] .

Niemal do ko?ca republiki tak rozumiane prowincje zasadniczo nie straciły swojego charakteru ? były one obszarami działa? wojskowych rzymskich magistratow (nawet je?li polegały one tylko na bezkrwawej okupacji), ktorzy stoj?c na czele swych oddziałow rz?dzili danym regionem na zasadzie stanu wojennego, posiadaj?c nieograniczon? władz? wojskowego dowodcy. Oznaczało to tak?e, ?e ?ci?gane z prowincji podatki przez długi czas były traktowane jak wła?ciwie przedłu?enie wojskowych kontrybucji, a namiestnicy uwa?ali podlegaj?ce im tereny za podlegaj?ce rabunkowi jak kraje podbite. Pomimo to stopniowo na pierwsze miejsce zacz?ły si? wysuwa? administracyjne i s?downicze funkcje namiestnikow. Jednocze?nie rabunkom w prowincjach zacz?to przeciwdziała? wytaczaj?c byłym namiestnikom procesy o tzw. ?zdzierstwa” ( repetundis ), co zostało usankcjonowane przez powołanie na podstawie ustawy ze 149 specjalnego trybunału. Był on jednak obsadzony przez senatorow, czyli kolegow oskar?onych, i znamy wiele przypadkow uwolnienia jawnych złodziei, przy braku wiadomo?ci o jakimkolwiek skazaniu ^[31] . W odczuciu Rzymian ich imperium si?gało ?tak daleko, jak daleko słuchano rozkazow znad Tybru; w perspektywie tej nie miało wi?kszego znaczenia, kto dogl?dał wypełniania tych?e rozkazow, rzymski namiestnik, czy krol-klient” ^[32] . Ze wzgl?du na problemy z utrzymywaniem obywatelskiej armii poza Itali? Rzymianie byli niech?tni bezpo?redniej aneksji, preferuj?c inne formy podległo?ci. Mimo to stopniowo poszerzali liczb? prowincji, poniewa? ostatecznie to wła?nie one były najpewniejsz? form? egzekwowania rzymskiej władzy ^[33] .

Wzrost pozycji senatu [ edytuj | edytuj kod ]

W tym okresie doszło do dalszego wzrostu pozycji senatu. Wiemy, ?e jeszcze w roku 295 to lud decydował o zadaniach ( provincia ) konsulow, lecz ju? w czasie II wojny punickiej obowi?zywała zasada, i? decyduje o tym senat. To zatem senat wyznaczał prowincje pretorskie i konsularne (o ich przydziale konkretnej osobie decydowało losowanie), decydował o wielko?ci poboru, a w razie potrzeby przedłu?ał władz? namiestnika ( prorogatio imperii ) ? kompetencja kiedy? tak?e nale??ca do zgromadze?. W mentalno?ci owczesnych Rzymian nie mie?ciło si? ju? prowadzenie polityki zagranicznej na zasadach rowno?ci ? st?d wła?ciwie przestali oni zawiera? formalne sojusze ( foedus ) oraz traktaty pokojowe, ktore musiałyby zosta? zatwierdzone przez komicja centurialne. Sojusze zostały zast?pione przez nieformalne porozumienia, zazwyczaj poł?czone z uznaniem partnera za ?przyjaciela ludu rzymskiego” ( amicus populi Romani ), zawierane przez senat. Z kolei w II w. stopniowo za jedyn? godn? Rzymu form? zako?czenia wojny uznano bezwarunkow? kapitulacj? ( deditio ), co oznaczało, ?e nikt nie mogł zgłasza? zastrze?e? co do tego i? warunki pokoju s? z jakich? powodow niekorzystne dla republiki i ich ratyfikacja przez lud stała si? zb?dna. Nawet je?li w praktyce deditio towarzyszyło po?niej zawieranie jakiego? rodzaju nieformalnego porozumienia, to znowu, dochodziło do niego za po?rednictwem senatu. Wszystko to sprawiło, ?e w r?kach senatu znalazła si? cało?? polityki zagranicznej republiki, za? ?im wi?ksz? Rzym był pot?g?, tym wi?cej petentow tłoczyło si? przed drzwiami kurii , szukaj?c sankcji dla prowadzonej przez siebie polityki, a zwłaszcza poparcia przeciw rywalom i wrogom, wewn?trznym i zewn?trznym” co oznaczało i? ?praktycznie cała polityka ?wiata ?rodziemnomorskiego przechodziła teraz przez senat, i to wskutek inicjatywy samych cudzoziemcow” ^[34] .

Przemiany społeczne [ edytuj | edytuj kod ]

Zamorska ekspansja Rzymu dramatycznie zmieniła jego społecze?stwo i pozwoliła na zniesienie podatku od maj?tku ( tributum ) w Italii po zwyci?stwie w wojnie z Macedoni? w 167. W najwi?kszym stopniu korzystali jednak na niej członkowie nobilitas i ludzie z nimi zwi?zani. Po konfiskacie cz??ci ziemi pokonanego przeciwnika Rzymianie wł?czali j? do areału ziemi publicznej ( ager publicus ). Jej cz??? była potem rozdzielana pomi?dzy obywateli, a cz??? sprzedawana lub u?ytkowana na zasadzie faktycznego zajmowania, bez tytułu własno?ci ( possessio ). Teoretycznie mo?na było u?ytkowa? jedynie do 500 iugera ziemi (125 hektarow ), w praktyce jednak zamo?ni Rzymianie bezustannie przekraczali ten limit. Wielka własno?? ziemska zacz?ła powstawa? ju? podczas podboju Italii, a rozrosła si? ogromnie gdy po II wojnie punickiej do ager publicus wł?czono tereny południowej Italii skonfiskowane sprzymierze?com, ktorzy zdradzili Rzym podczas wojny z Hannibalem . Podczas gdy wi?kszo?? ziemi skonfiskowanej w Galii Cisalpejskiej została rozdzielona pomi?dzy rzymskich obywateli, ziemia publiczna południowej Italii stała si? obszarem na ktorym na zasadzie possessio istniały wielkie maj?tki ziemskie. Ich istnienie było mo?liwe tak?e dlatego, ?e w wyniku podbojow do Rzymu napłyn?ło tysi?ce niewolnikow, ktorzy stali si? pracownikami latyfundiow , i to od tego momentu niewolna siła robocza zaczyna odgrywa? istotn? rol? w gospodarce Italii. Zgodnie z zasad? terra Italia przyjmowano i? mieszka?cy Italii nie powinni mieszka? poza ni?, co w praktyce oznaczało, ?e nie przydzielano im ziemi w zdobytych prowincjach. Akcja kolonizacyjna w Gali Cisalpejskiej wła?ciwie ustała pod koniec lat siedemdziesi?tych II w. i od tego momentu obywatele nie mogli si? ju? spodziewa?, ?e ich wysiłek zbrojny zostanie wynagrodzony ziemi?. Było to tym bardziej dotkliwe, ?e wojny toczyły si? teraz nie w Italii, a w odległych zamorskich regionach, przy czym ?ołnierze cz?sto pozostawali poza domem przez wiele lat, co powodowało upadek ich gospodarstw. W rezultacie w II w. armia rzymska zacz?ła mie? problemy z poborem, zwłaszcza na wojn? w Iberii, ktora nie oferowała perspektywy zdobycia wielkich łupow, a kojarzyła si? z długoletni? słu?b? z dala od domu i du?? szans? na ?mier?, ran? lub niewol?. Ponadto działki przyznawane kolonistom nadal pozwalały jedynie na skromne utrzymanie, podczas gdy w owczesnej Italii zacz?ła powstawa? rozwini?ta gospodarka towarowo-pieni??na, oferuj?ca całkiem inne perspektywy ?yciowe. Weterani wracali do podupadłych gospodarstw i musieli konkurowa? z gospodarstwami u?ywaj?cymi niewolnikow. Alternatyw? dla ?ycia na ubogiej wsi było sprzedanie nobilitas ziemi, czasami wymuszone, i emigracja do Rzymu, gdzie obywatele mogli ?y? pełni?c jedynie rol? klienta rzymskiej elity władzy, b?d? osiedlenie si? w prowincji, gdzie Rzymianin natychmiast stawał si? członkiem miejscowej warstwy wy?szej. W tym samym czasie przedstawiciele nobilitas tworzyli ogromne fortuny dzi?ki łupom, darom od obcych pa?stw, udziałowi w rozwijaj?cym si? handlu mi?dzynarodowym i korzystaniu z ager publicus . Rosło zatem społeczne rozwarstwienie i wi???ce si? z nim niezadowolenie klas ni?szych ^{[35] [36]} .

Kryzys i upadek republiki [ edytuj | edytuj kod ]

Reformy Gracchow i epoka Mariusa [ edytuj | edytuj kod ]

Konflikt interesow pomi?dzy nobilitas a ni?szymi warstwami rzymskiego społecze?stwa w pełni ujawnił si? w 133, kiedy trybun ludowy Tiberius Gracchus przedstawił projekt ustawy przewiduj?cej rozdzielenie ziemi wchodz?cej w skład ager publicus po?rod biedniejszych obywateli. Pomimo ?e jego propozycje były podobne do wielu inicjatyw tego rodzaju we wcze?niejszej historii Rzymu spotkały si? one z gwałtownym oporem wielkich wła?cicieli ziemskich, ktorzy, czasami dzier??c ziemi? publiczn? przez okres dwoch pokole?, od dawna uwa?ali j? za swoj? własno?? i nie zamierzali si? ni? z kimkolwiek dzieli?. Inicjatyw? Gracchusa zawetował inny trybun, Marcus Octavius , co było wydarzeniem bez precedensu ? dotychczas nigdy trybun nie wyst?pował przeciwko innemu trybunowi ? i doprowadziło do dyskusji czy trybun mo?e działa? wbrew woli plebsu. Ostatecznie concilium plebis odwołało Octaviusa, co jednak sprowadziło na Gracchusa zarzuty naruszenia nietykalno?ci trybunatu. Pomimo prob senatu uniemo?liwienia wykonania ustawy została ona przeprowadzona, jednak Gracchus zgin?ł zabity przez swoich politycznych przeciwnikow. W 129 zdobywca Kartaginy i Numancji Scipio Aemilianus wykorzystał swoj autorytet do faktycznego zablokowania wykonania ustawy. W 124 plebejusze wybrali na trybuna młodszego brata Tiberiusa Gracchusa, Caiusa , ktory natychmiast zacz?ł realizowa? ambitny program reform. W trakcie jego trybunatu uchwalono m.in. ustaw? wprowadzaj?c? sprzeda? zbo?a po niskiej cenie ubogim obywatelom na koszt skarbu pa?stwa, ustaw? roln? powtarzaj?c? postanowienia ustawy jego brata oraz ustawy wykluczaj?ce senatorow z centurii ekwickich , co doprowadziło do powstania odr?bnego od senatorskiego stanu ekwitow, ktorym nast?pnie oddano s?dzenie senatorow za zdzierstwa w prowincjach. Te posuni?cia Caiusa były nie do przyj?cia dla senatorow i w sytuacji narastaj?cego napi?cia w 121 wydali oni nadzwyczajn? uchwał? ( senatus consultum ultimum ), upowa?niaj?c? konsula do u?ycia wszelkich ?rodkow dla obrony republiki, ten za? zmasakrował Caiusa i jego zwolennikow przy pomocy najemnikow. Jak pisze Adam Ziołkowski : ?Rzym nie miał ustawy zasadniczej reguluj?cej kompetencje instytucji politycznych, miał natomiast tradycj? concordii (≪zgody≫), czyli wspołdziałania zasadniczo nieprzystaj?cych elementow ustrojowych” ^[38] . Wydarzenia czasow Gracchow doprowadziły jednak do tego i? ta zgoda pomi?dzy ro?nymi instytucjami, reprezentuj?cymi ro?ne elementy społecze?stwa, została bezpowrotnie utracona, a rozdzieraj?cy odt?d republik? konflikt ostatecznie doprowadził do jej upadku. Jego oznak? było powstanie dwoch stronnictw, ktore miały zdominowa? ostatnie lata istnienia republiki ? popularow , b?d?cych duchowymi spadkobiercami Gracchow, oraz optymatow , broni?cych republiki przed ich zdaniem niszcz?cymi dla niej probami zmian ^{[39] [40]} .

Okazj? do naruszenia wpływow triumfuj?cych po pokonaniu Gracchow optymatow stała si? wojna z krolem Numidii Iugurth? (ok. 117?105), ktora wybuchła w 111. W jej trakcie Iugurtha odwołał si? do przekupstwa, na ktore rzymscy dowodcy okazali si? nader podatni. Niewytłumaczalnie łagodne post?powanie republika?skich dygnitarzy wobec Iugurthy szybko doprowadziło jednak do wybuchu skandalu, ktory popularzy wykorzystali do os?dzenia ?winnych” takiej polityki, w rzeczywisto?ci głownie wywieraj?c zemst? na ludziach odpowiedzialnych za ?mier? Gracchow. Jednocze?nie w 107 na konsula wybrano syna ekwity Caiusa Mariusa , ktory do roku 105 pokonał Iugurth?. W tym czasie Rzymianie byli zagro?eni przez najazdy celtyckich lub germa?skich Cymbrow i Teutonow . Cymbrowie w 113 pokonali Rzymian pod Norei? , za? Teutoni w 105 doszcz?tnie zniszczyli dwie rzymskie armie pod Arausio . Po tej katastrofie uznano ?e jedynie Marius jest w stanie stawi? czoła nowemu przeciwnikowi i był on wybierany na konsula pi?ciokrotnie w latach 104?99. Marius zreformował rzymsk? armi? i zniszczył Teutonow w bitwie pod Aquae Sextiae (102), za? Cymbrow pod Vercellae (101) Po swoich zwyci?stwach Marius d??ył do uchwalenia ustawy przydzielaj?cej ziemi? weteranom jego armii, jednak oprocz optymatow była jej wroga nawet cz??? plebsu, ktor? oburzał fakt ?e dotyczyła ona tylko byłych ?ołnierzy. Post?powanie Mariusa istotnie tworzyło gro?ny precedens, oto bowiem wodz wyst?pował wobec swoich ?ołnierzy w roli patrona i ci ostatni bardziej ni? z republik? stawali si? zwi?zani z nim osobi?cie. Tego rodzaju relacja pomi?dzy armi? a jej dowodc? zapowiadała nadej?cie epoki wojen domowych. Ustawa Mariusa została uchwalona dzi?ki trybunowi Saturninusowi , ktory w poprzednich latach przeprowadził wiele dotkliwych dla optymatow reform. By uniemo?liwi? powszechne teraz wetowanie inicjatyw ustawodawczych przez innych trybunow (działaj?cych z podpuszczenia senatu) Saturninus nie wahał si? u?ywa? przeciw nim uzbrojonego w kamienie plebsu. Przemoc stała si? tym samym nieodł?czn? cz??ci? ?ycia politycznego Rzymu. Wkrotce potem polityczny sojusznik Saturninusa, Glaucia , zgłosił swoj? kandydatur? do konsulatu przeciwko popieranym przez Mariusa kandydatom. Zagro?ony utrat? swojej klienteli Marius porozumiał si? z optymatami i gdy podczas zamieszek zgin?ł kontrkandydat Glauciusa senat wydał senatus consultum ultimum , na podstawie ktorego Marius u?ył armii przeciwko przywodcom popularow. Marius odmowił dokonania na nich egzekucji, jednak Saturninus i Glaucus zgin?li ukamienowani przez fanatycznych optymatow ^{[41] [42] [43]} .

Od wojny ze sprzymierze?cami do dyktatury Sulli [ edytuj | edytuj kod ]

Pozostało?ci Sanktuarium Fortuny w Praeneste z ok. 80 p.n.e. i jego zrekonstruowany model w Narodowym Muzeum Archeologicznym w Palestrinie . Przy budowie sanktuarium całe wzgorze zostało przekształcone w architektoniczn? przestrze? o zunifikowanej kompozycji ze ?cisł? osiow? symetri?, co przy skali przedsi?wzi?cia i ?miało?ci koncepcji pozwala uzna? Praeneste za jeden z pierwszych przykładow specyficznie rzymskiej architektury ^[44]

Prob? wyj?cia z politycznego impasu w jakim republika znalazła si? w wyniku zaostrzaj?cego si? konfliktu pomi?dzy popularami a optymatami podj?ł zwi?zany z tymi ostatnimi trybun roku 91 Marcus Drusus . Zaproponowany przez niego pakiet czterech ustaw wzmacniał pozycj? senatu, lecz jednocze?nie zakładał rozdzielenie całej ziemi publicznej w Italii, rozszerzenie przywilejow zbo?owych biednego plebsu oraz nadanie praw obywatelskich sprzymierze?com. Jego propozycja miała zatem charakter kompromisowy i pomimo pocz?tkowego poparcia wpływowych optymatow upadła poniewa? ci ostatni ostatecznie okazali si? niezdolni do jego zawarcia. Szczegolnie zawiedzeni takim obrotem sprawy okazali si? licz?cy na obywatelstwo sprzymierze?cy i ?mier? Drususa zamordowanego przez nieznanych sprawcow okazała si? kropl? przepełniaj?c? czar? goryczy. Arogancja Rzymian, ktorzy zamiast uspokaja? nastroje potrafili jedynie miota? kolejne gro?by doprowadziła pod koniec 91 do wybuchu wojny ze sprzymierze?cami . Sprzymierze?cy pocz?tkowo odnosili liczne sukcesy, lecz ju? w 89 wynik wojny zacz?ł wyra?nie przechyla? si? na korzy?? Rzymu. Decyduj?ce okazały si? jednak nie działania wojskowe, ale polityczne, ktore do 88 doprowadziły do nadania pełnego obywatelstwa lub ius latinium wszystkim mieszka?com Italii, wł?cznie z niedawnymi buntownikami. W ten sposob zako?czyła si? ?najkrwawsza, a zarazem najbardziej bezsensowna wojna republiki” ^[45] .

W tym samym czasie w Rzymie o?ywion? działalno?? polityczn? prowadził trybun Publius Sulpicius Rufus , ktory by przeprowadzi? swoje sprzyjaj?ce popularom ustawy sprzymierzył si? z Mariusem. W zamian za poparcie ten ostatni za??dał jednak dowodztwa we wła?nie rozpocz?tej wojnie z krolem Pontu Mithradatesem VI (120?63), pomimo ?e wcze?niej otrzymał je stoj?cy na czele jednej z armii walcz?cych ze sprzymierze?cami Sulla . Sulla nie uznał odebrania mu dowodztwa i na czele swej armii wyruszył zbrojnie na Rzym ? opu?cili go wszyscy procz jednego oficerowie, jednak ?pro?ci ?ołnierze poparli go entuzjastycznie” poniewa? ?kampania na wschodzie zapowiadała si? jako okazja niewidzianej od pokole? grabie?y” ^[46] . W ten oto sposob wybuchła pierwsza w historii Rzymu wojna domowa. Sulla zdobył Rzym, zabił Sulpiciusa (Marius uciekł) i odwołał jego ustawy, ustanawiaj?c re?im bliski optymatom. Niemniej po jego odej?ciu na wschod wiosn? 87 p.n.e. popularzy pod przywodztwem Cinny i Mariusa na powrot opanowali Itali? ^{[47] [48]} .

Rzymska obecno?? w Azji miała swoje ?rodło w testamencie krola Pergamonu Attalosa III (139?133), ktory przekazał w nim swoje pa?stwo republice. Po stłumieniu tzw. powstania Aristonikosa (133?129) Rzymianie ustanowili na terenie Pergamonu prowincj? Azj? , ktora natychmiast stała si? przedmiotem wyzysku rzymskich namiestnikow i towarzysz?cych im dzier?awcow podatkow, publikanow . Pont za panowania Mithradatesa stał si? regionalnym mocarstwem, jednak jego dalsze sukcesy były niweczone przez rzymsk? dyplomacj?. Kiedy z poduszczenia rzymskiego legata krol Bityni Nikomedes IV (94?91, 90?88, 85?74) dokonał najazdu na Pont, Mithradates zwrocił si? ze skarg? do Rzymu. Kiedy jednak ta okazała si? nieskuteczna, zaatakował, bez trudu pokonuj?c Nikomedesa i zajmuj?c rzymsk? prowincj?. Nienawi?? do Rzymian eksplodowała w dokonanej na rozkaz Mithradatesa rzezi podobno 80 tys. Italikow. Krol Pontu przeniosł teraz wojn? do Grecji, sk?d jednak po ci??kich walkach w 86 został wyparty przez Sull?. Poniewa? jednocze?nie w Azji przeciwko Mithradatesowi działała armia popularow, ten w 85 zgodził si? na zawarcie z Sull? pokoju przywracaj?cego status quo . Sulla nie d??ył do ostatecznej rozprawy z Mithradatesem, poniewa? ?pieszyło mu si? do Italii. Gdy na pocz?tku 83 wyl?dował w Brundisium , nie ?yli ju? ani Marius, ani Cinna, i udało mu si? pokona? pozbawionych silnego przywodztwa popularow. W 82 Sulla kazał si? mianowa? pierwszym od 120 lat dyktatorem , w dodatku wbrew wszelkim zasadom na czas nieograniczony, i przyst?pił do przebudowy republiki w pa?stwo optymatow. Jednym z jego pierwszych posuni?? było wyj?cie spod prawa wszystkich, ktorzy w ostatniej wojnie stali po przeciwnej stronie, co było kontynuacj? jego praktyki mordowania je?cow. Poniewa? stwarzało to pole do prywatnej zemsty i rabunku, uporz?dkowano ten rodzaj terroru ogłaszaj?c listy proskrybowanych , ktorych liczba si?gała 4700, senatorow, ekwitow i innych najbogatszych i najbardziej wpływowych ludzi Italii. Skonfiskowane maj?tki proskrybowanych były nast?pnie skupowane za bezcen bezpo?rednio od Sulli, ich cz??? została tak?e rozdana pomi?dzy jego weteranow ? w ten sposob Sulla obsadził Itali? wiernymi w stosunku do siebie garnizonami. Sulla powi?kszył liczb? senatorow do 600, kwestorow do 20, a pretorow do 8, oraz wprowadził zasad? automatycznego wchodzenia magistratow do senatu, co sprawiło, ?e stał si? on ciałem samoodnawialnym, a cenzor zacz?ł by? zb?dny. Odt?d zarowno konsulowie, jak i pretorzy mieli sprawowa? urz?d w Rzymie, a do prowincji, ktor? przydzielał im senat, udawa? si? jako promagistraci. S?dzenie za zdzierstwa w prowincjach oddano z powrotem w r?ce senatorow, zniesiono sprzedawanie zbo?a przez pa?stwo rzymskiemu plebsowi oraz wprowadzono zasad? zgodnie z ktor? trybuni mogli zgłasza? projekty ustaw tylko po ich wcze?niejszej akceptacji przez senat. Ponadto bardzo ograniczono trybu?skie weto i przyj?to ?e fakt sprawowania trybunatu uniemo?liwia po?niejsze ubieganie si? o jak?kolwiek magistratur? ^{[49] [50] [51]} .

Wzrost pozycji Pompeiusa i pierwszy triumwirat [ edytuj | edytuj kod ]

Sulla zmarł w 78 a ustanowiony przez niego porz?dek okazał si? nietrwały głownie dlatego, ?e odt?d nad republik? wisiało ?widmo Sulli” ? zagro?enie i? zwyci?ski wodz pogwałci wszelkie prawa i u?yje swojej armii do zaprowadzenia rz?dow dyktatorskich. Jeszcze w tym samym roku konsul Marcus Emilius Lepidus usiłował obali? istniej?cy re?im rzucaj?c hasło restytucji zagrabionych maj?tkow. Jego pokonanie wymagało przyznania nadzwyczajnego dowodztwa (bo nie sprawował ?adnej magistratury) Cnaeusowi Pompeiusowi , ktory wyro?nił si? we wcze?niejszych walkach z popularami. Po pokonaniu Lepidusa w 77 Pompeius wymusił kolejne dowodztwo, tym razem w Iberii, gdzie od 80 rz?dził zwi?zany z popularami Sertorius . Pompeius pokonał go po ci??kich walkach dopiero w 72. Tymczasem w Italii w 73 wybuchło najwi?ksze w historii Rzymu powstanie niewolnikow , ktorego stłumienie powierzono kolejnemu wodzowi powołanemu poza zwyczajnym porz?dkiem, Marcusowi Liciniusowi Crassusowi . Latem 71 pod Rzymem stały dwie zwyci?skie armie, ktorych wodzowie, Pompeius i Crassus, domagali si? od senatu zgody na ubieganie si? o konsulat, chocia? obaj formalnie nie mieli do tego prawa (Pompeius nie był nawet senatorem). Silni poparciem swoich ?ołnierzy uzyskali oni jednak to co chcieli, a opor senatu sprawił jedynie, i? zawarli sojusz z popularami. W rezultacie w trakcie konsulatu Pompeiusa i Crassusa sulla?ska oligarchia została zdemontowana, tzn. senat stracił kontrol? nad republik?, poniewa? przywrocono trybunom pełni? władzy, sporz?dzono rejestr obywateli Italii, co sprawiło, ?e dawni sprzymierze?cy nareszcie uzyskali pełni? praw politycznych, oraz odebrano senatorom monopol na zasiadanie w trybunałach. Po konsulacie roku 70 Pompeius zdobył w?rod ludu now? popularno??, czego skutki objawiły si? w 67, kiedy ten na mocy uchwalonej przez siebie ustawy przyznał mu nadzwyczajne dowodztwo ( imperium infinitum ) na obszarze całego Morza ?rodziemnego do walki z piratami , z prawem praktycznie nieograniczonego korzystania z zasobow pa?stwa. Pompeius rozprawił si? z piratami w trzy miesi?ce i w rezultacie wkrotce potem bez trudu uzyskał rozci?gni?cie swojego imperium na prowincje azjatyckie, gdzie trwała wła?nie III wojna mithradatejska (74?63 p.n.e.), bez ograniczenia w czasie i z prawem stanowienia o wojnie i pokoju. Wojn? przeciwko Mithradatesowi do tej pory prowadził dawny podwładny Sulli, Lucullus , ktoremu udało si? zdoby? Pont i pokona? zi?cia Mithradatesa, krola Armenii Tigranesa II (95?56). Lucullus musiał jednak wycofa? si? z posiadło?ci tego ostatniego w wyniku buntu swoich ?ołnierzy. W mi?dzyczasie Mithradates powrocił do swojego krolestwa i rozbił okupuj?c? go rzymsk? armi?. W tym momencie na wschod przybył Pompeius, ktory ostatecznie pokonał Mithradetesa, zmusił Tigranesa do poddania si?, po czym w 65 wkroczył do Syrii i zamienił j? w rzymsk? prowincj?, usuwaj?c ostatniego Seleukid? Antiocha XIII (69?64). Ostatnim aktem kampanii Pompeiusa na wschodzie był podboj Judei w 63 ? w tym samym roku Mithradates zgin?ł ?mierci? samobojcz?. Po 25 latach od wybuchu pierwszej wojny z Mithradatesem pod panowanie republiki dostała si? cała Azja Mniejsza i Syropalestyna ^{[53] [54]} .

Zdobycie jakiejkolwiek magistratury wi?zało si? z ogromnymi kosztami zwi?zanymi z kampani? i po prostu kupowaniem wyborcow, a uchwalane w latach 67?52 ustawy karz?ce przekupstwo ( ambitu ) tylko powi?kszyły koszty kariery politycznej, faworyzuj?c najwi?kszych bogaczy. Zgodnie z owczesnym powiedzeniem, namiestnik prowincji musiał z niej wroci? z trzema maj?tkami: jednym dla zwrocenia kosztow wyboru na urz?d, po ktorym uzyskał prowincj?, drugim dla przekupienia s?dziow z trybunału s?dz?cego za zdzierstwa ( de repetundis ) i trzecim by mie? z czego ?y? po?niej. Pora?ka na ktorym? etapie politycznej kariery groziła nie tylko jej ko?cem, ale tak?e osobist? ruin?. W 64 grupa takich zrujnowanych nobilow zawi?zała sprzysi??enie maj?ce na celu wyniesienie jednego z nich, Catiliny , na urz?d konsula, a w razie niepowodzenia dokonanie przewrotu sił?. Gdy Catilina przegrał wybory przyst?pił do tworzenia oddziałow z ubogich mieszka?cow Etrurii , a tak?e Kampanii i Apulii , przyci?gaj?c ich hasłami zniesienia długow i innych reform społecznych. Sprzysi??enie zostało jednak zniszczone dzi?ki energicznym działaniom konsula Cicerona ? w 62 Catilina zgin?ł w bitwie z siłami republiki ^{[55] [56]} .

Wracaj?c do Italii Pompeius ?miał wszelkie prawo spodziewa? si?, ?e sława najwi?kszego zdobywcy w dziejach republiki, zdobycie maj?tku rownego rocznym dochodom pa?stwa oraz uczynienie wszystkich władcow Wschodu po Armeni? własnymi klientami (i dłu?nikami), dodane do posiadanych ju? wpływow, wystarcz? dla zapewnienia mu przewodniej pozycji w ?yciu politycznym Rzymu” ^[57] i ku ogolnej uldze nie poszedł w ?lady Sulli, lecz po wyl?dowaniu w 62 w Brundisium rozpu?cił swoj? armi?. Gdy rozwiał si? strach przed jego ?ołnierzami okazało si?, ?e Pompeius znalazł si? w politycznej izolacji i z powodu oporu senatu oraz wrogiego mu od czasow wspolnego konsulatu Crassusa nie mo?e uzyska? ani zatwierdzenia swoich zarz?dze? na Wschodzie ani ziemi dla swoich weteranow. Izolacj? Pompeiusa przerwał Caius Iulius Caesar ?dzi?ki wujowi Mariusowi i te?ciowi Cinnie oczywisty lider popularow, przyjaciel Crassusa”, ktory w 60 ?zdołał pogodzi? obu potentatow i zawarł z nimi tajne porozumienie, w historiografii nowo?ytnej zwane ≪ pierwszym triumwiratem ≫: oni mieli dopomoc mu zdoby? konsulat, on jako konsul miał przeprowadzi? nadanie ziemi weteranom Pompeiusa i uznanie jego wschodnich rozporz?dze?, oraz rewizj? w doł kontraktow dzier?awy w Azji, ktorej domagał si? Crassus” ^[58] .

Ustawa rolna Caesara przewidywała rozdział ziemi po jej uprzednim odkupieniu przez pa?stwo i obejmowała nie tylko weteranow Pompeiusa, ale i wielu zwykłych obywateli. Pomimo to senat i drugi konsul, Marcus Calpurnius Bibulus gwałtownie jej si? sprzeciwiali, lecz z powodu poparcia ludu ich opor zdał si? na nic. Ceasar dotrzymał tak?e pozostałych zobowi?za? wobec Pompeiusa i Crassusa i uzyskał dla siebie pi?cioletnie namiestnictwo Galii Cisalpejskiej i Transalpejskiej (utworzonej w 121 po podbiciu Alloborgow i Wolskow ), po czym w 58 przyst?pił do podboju pozostałej cz??ci Galii . Zaj?ło mu to ponad sze?? lat ? nowa prowincja została ostatecznie spacyfikowana dopiero po stłumieniu ogolnego powstania pod wodz? Wercyngetoryksa (53?51). Porozumienie triumwirow trwało nadal i dzi?ki ich wspolnym wpływom namiestnictwo Caesara zostało przedłu?one o kolejne 5 lat, podczas gdy Pompeius i Crassus zagwarantowali sobie władz? odpowiednio w Iberii i Syrii. Triumwirat przestał istnie? gdy w 53 Crassus zgin?ł w bitwie z Partami pod Carrhae . W wyniku tej druzgoc?cej kl?ski ?presti? pa?stwa rzymskiego doznał wielkiego uszczerbku, a jego granice były odt?d nara?one na ataki Partow” ^[59] .

Dyktatura Caesara, drugi triumwirat i upadek republiki [ edytuj | edytuj kod ]

?mier? Crassusa sprawiła, ?e tak?e porozumienie pomi?dzy Caesarem i Pompeiusem zacz?ło si? rozpada?. Tymczasem w Rzymie post?powała anarchizacja ?ycia politycznego. Zgromadzenie wyborcze mogło by? przeprowadzone jedynie przy zapewnieniu mu zbrojnej ochrony i miasto stało si? aren? walk bojowek plebsu zorganizowanych przez zbli?onego do popularow Clodiusa i oddziałow gladiatorow optymaty Milona . W 54 nie udało si? przeprowadzi? wyborow magistratow, a w 52 parali? si?gn?ł jeszcze dalej ? nie wybrano nawet interrexa . Prawdziwa anarchia dotkn?ła jednak Rzym po zamordowaniu Clodiusa przez Milona 18 stycznia 52 ? rozw?cieczeni zwolennicy zabitego spalili siedzib? senatu i kilka gmachow na Forum , za? miasto ogarn?ła fala zamieszek, walk pomi?dzy zbrojnymi bandami, mordow i rabunkow. W akcie desperacji senat doprowadził do mianowania Pompeiusa konsulem bez kolegi, oferuj?c mu władz? niemal dyktatorsk? jako jedynemu człowiekowi zdolnemu przywroci? porz?dek. Ten zapanował natychmiast i po uchwaleniu surowych, działaj?cych wstecz ustaw, przeprowadzono szereg procesow o gwałt i korupcj?. Pocz?tkiem ko?ca przymierza pomi?dzy Pompeiusem i Caesarem była ustawa zgodnie z ktor? o konsulat nale?ało si? ubiega? osobi?cie. W sytuacji zbli?aj?cego si? ko?ca imperium Caesara w Galii oznaczało to i? musiałby on przyby? do Rzymu rz?dzonego przez nienawidz?cych go optymatow, gdzie czekałaby go ?pewna zguba, zapewne nie w postaci mordu, ale w majestacie pompeja?skiego prawa: rozprawy o przemoc i pogwałcenie prawa auguralnego za konsulatu, toczonej przed trybunałem mianowanym przez jego ?miertelnych wrogow i otoczonym wojskiem” ^[58] .

Wi?kszo?? Rzymian chciała unikn?? zbli?aj?cej si? wojny domowej i w senacie przegłosowano wniosek by w interesie publicznym obaj potentaci zło?yli władz?. Pompeius szybko jednak przywołał senat do porz?dku i ten niemal jednomy?lnie odwołał Caesara z Galii. W odpowiedzi 10 stycznia 49 roku Caesar wkroczył do Italii. Teoretycznie miał on niewielkie szanse na zwyci?stwo, bowiem dysponował jedynie zasobami Galii przeciwko reszcie imperium, jednak t? niedogodno?? zniweczyła jego szybko?? działania. Wobec błyskawicznej ofensywy przeciwnika Pompeius wraz z wi?kszo?ci? senatorow opu?cił Itali? i rozpocz?ł formowanie armii na Bałkanach. Caesar jeszcze w tym samym roku pokonał siły przeciwnika w Iberii po czym powrocił do Italii i mimo zaczynaj?cej si? zimy przeprawił si? na drug? stron? Adriatyku , by latem 48 pokona? swojego rywala w decyduj?cej bitwie pod Pharsalos . Pompeius uciekł do Egiptu, został tam jednak zamordowany przez Ptolemeusza XIII (51?47). By zako?czy? wojn? Caesar musiał jeszcze pokona? siły pompeja?czykow w Numidii w 46 i ponownie w Iberii w 45 ^{[61] [62]} .

Od 49 Caesar sprawował urz?d dyktatora, przy czym osobliwo?ci? jego post?powania było ?konsekwentne d??enie do zminimalizowania kosztow społecznych bratobojczego konfliktu. [...] jego zwyci?stwu nie towarzyszyły masowe mordy, proskrypcje ani grabie?. Eliminowanie wrogow politycznych, z ktorych wi?kszo?? i tak zgin?ła podczas wojny, ograniczył do kilku osob; konfiskaty maj?tkow dotkn?ły tylko nielicznych” ^[64] . Przy okazji nadawania ziemi swoim ?ołnierzom Caesar zadbał te? o to, by otrzymało j? rownie? wielu zwykłych obywateli, przy czym osadzał kolonistow przede wszystkim poza Itali?, unikaj?c wywłaszcze?. Pomimo tego umiarkowania dla cz??ci nobilitas rz?dy Caesara były nie do przyj?cia po prostu, dlatego ?e sprawował on de facto monarchiczn? władz?, obracaj?c wniwecz ide? republiki, a nawet zmierzaj?c do przyj?cia tytułu krolewskiego. To z tego powodu 15 marca 44 Caesar został zamordowany przez spiskowcow działaj?cych pod przywodztwem Marcusa Iuniusa Brutusa i Caiusa Cassiusa Longinusa . Plebs i weterani Caesara pałali ??dz? zemsty, urz?duj?cy konsul, Marcus Antonius , dla unikni?cia rozlewu krwi doprowadził jednak do kompromisu: zarz?dzenia dyktatora uznano za nadal obowi?zuj?ce, a jednocze?nie postanowiono nie ?ciga? jego zabojcow. Pomimo to spiskowcy musieli ucieka? z Rzymu przed gniewem ludu. Po otwarciu testamentu Caesara okazało si?, ?e uczynił on swoim głownym spadkobierc? i przybranym synem wnuka swojej młodszej siostry, Caiusa Octaviusa . Ten przyj?ł nazwisko Caesara, z własnych i po?yczonych pieni?dzy wypłacił zapisy testamentowe dyktatora dla miejskiego plebsu i pod hasłem zemsty rozpocz?ł zbieranie wokoł siebie jego weteranow. Wkrotce Caesar Octavianus na czele prywatnej armii wyst?pił przeciwko konsulowi jako temu, kto wyrzekaj?c si? zemsty na cezarobojcach zdradził przyja?? Caesara, a wsparło go w tym wielu nieprzejednanych republikanow za?lepionych nienawi?ci? do Antoniusa. Kiedy podczas walk z Antoniusem Octavianus za??dał dla siebie konsulatu spotkał si? jednak z odmow? senatu i w odpowiedzi ruszył na Rzym. Po tej akcji zdobycia konsulatu gwałtem doszło do porozumienia pomi?dzy cezarianami: w listopadzie 43 roku Antonius, Octavianus i Marcus Emilius Lepidus zostali ogłoszeni przez lud i senat triumwirami rei publicae constituende z nieograniczon? władz? na 5 lat. Zabojcy Caesara ustanowili swoj? władz? na Wschodzie i w 42 triumwirowie pokonali ich w dwoch bitwach pod Philippi . Po?niejsze przydzielanie weteranom ziemi w Italli przez Octavianusa doprowadziło do powstania jej ludno?ci przeciwko triumwirom, lecz ostateczne zwyci?stwo w tej tzw. wojnie peruzy?skiej (41) dało spadkobiercy Caesara panowanie nad rzymskim Zachodem, podczas gdy Antonius miał panowa? na Wschodzie. Pokonanie w 36 panuj?cego dot?d na morzu Sextusa Pompeiusa nie tylko pozwoliło Octavianusowi zagarn?? Sycyli?, ale i rz?dzon? przez Lepidusa Afryk?, kiedy armia tego ostatniego przeszła na jego stron?. Przymierze pomi?dzy Octavianusem a Antoniusem było wzmocnione mał?e?stwem tego ostatniego z siostr? pierwszego, Octavi? . Gdy Antonius oddalił Octavi?, wi???c si? z krolow? Egiptu Kleopatr? (51?30), relacje pomi?dzy dwoma triumwirami uległy wła?ciwie zerwaniu. Z powodu zwi?zku z Kleopatr?, ktory był powszechnie postrzegany jako zdrada Rzymu, Antonius zacz?ł traci? popularno?? nawet w?rod własnych ?ołnierzy. W 31 Octavianus pokonał Antoniusa pod Akcjum , a rok po?niej zaj?ł Egipt, podczas gdy Antonius i Kleopatra popełnili samobojstwo. Tym samym cały ?wiat rzymski znalazł si? w r?kach Octavianusa. W 27 w starannie wyre?yserowanym ge?cie zrzekł si? on wszystkich nadzwyczajnych uprawnie?, w odpowiedzi na co senat nadał mu zaszczytny tytuł Augustus i przyznał olbrzymi? prowincj? obejmuj?c? Iberi?, Gali?, Syri? i Egipt. Ten akt uznaje si? za koniec republiki i pocz?tek kształtowania si? nowego ustroju staro?ytnego Rzymu, cesarstwa ^{[65] [66]} .

Uwagi [ edytuj | edytuj kod ]

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

• Klaus Bringmann: Historia Republiki Rzymskiej . Pozna?: Wydawnictwo Pozna?skie, 2010. ISBN  978-83-7177-700-4 .
• Hugh Honour, John Fleming: A World History of Art. Revised Seventh Edition . London: Laurence King Publishing, 2009. ISBN  978-1-85669-584-8 .
• Maria Jaczynowska , Marcin Pawlak : Staro?ytny Rzym . Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2011. ISBN  978-83-7436-264-1 .
• Steven L. Tuck: A History of Roman Art . Wiley-Blackwell, 2015. ISBN  978-1-4443-3026-7 .
• Nancy L. Thompson: Roman Art. A Resource for Educators . New York: The Metropolitan Museum of Art, 2007. ISBN  978-1-58839-222-0 .
• F.W. Walbank et al. (red.) : The Cambridge Ancient History. Second Edition. Volume VII. Part II. The Rise of Rome to 220 B.C . Cambridge: Cambridge University Press, 1989. ISBN  0-521-23446-8 . brak strony w ksi??ce
• Adam Ziołkowski . Mummius' Temple of Hercules Victor and the Round Temple on the Tiber . ?Phoenix”. 1988. 42. s. 309-333. ISSN   0031-8299 . ( ang. ) .  
• Adam Ziołkowski: Historia Rzymu . Pozna?: Pozna?skie Towarzystwo Przyjacioł Nauk, 2008. ISBN  83-7063-412-5 .