Powi?le (region)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Powi?le
Dolne Powi?le, Powi?le Gda?skie
Pa?stwa

  Polska

Stolica

Kwidzyn [1]

Wa?niejsze miejscowo?ci

Elbl?g , Iława , Malbork

Poło?enie na mapie
Mapa Powiśla

      Obszar wła?ciwy Powi?la

      Obszar, ktory zacz?to zalicza? do Powi?la po 1945 r.

Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodro?ach

Powi?le , Dolne Powi?le [2] [3] [4] [5] [6] , rzadziej Powi?le Gda?skie [7] [8] ( niem. Unteres Weichseltal ) ? wspołczesny region etnograficzny i geograficzny [9] , obejmuj?cy obszar nad doln? Wisł? , na jej wschodnim brzegu.

Granice [ edytuj | edytuj kod ]

Obszar ten w ka?dym znaczeniu nie wykracza poza poł?czone terytoria Pomezanii i Pogezanii , si?gaj?ce od dolnej Wisły po Pasł?k? , ktore w po?niejszym okresie podzielono na dwie inne krainy historyczne ? ziemi? malborsk? oraz Prusy Gorne [10] [11] .

W ?cisłym znaczeniu [ edytuj | edytuj kod ]

Powi?le najcz??ciej rozumiane jest jako obszar odpowiadaj?cy w przybli?eniu dawnej rejencji zachodniopruskiej (bez ?uław i Mierzei Wi?lanej , za to poszerzonej o Zalewo ), obejmuj?cej:

  • według pierwotnego podziału:
  • według po?niejszego podziału:
    • ziemi? malborsk? (bez ?uław),
    • zachodni? cz??? okr?gu Prus Gornych (tzw. Pomezani? Ksi???c?).

Obszar ten przed II wojn? ?wiatow? był w istotnym odsetku zamieszkiwany przez ludno?? polsk?, obejmuje dzisiejsz? wschodni? cz??? woj. pomorskiego ? powiaty: kwidzy?ski , sztumski oraz malborski (bez gmin Lichnowy , Miłoradz i Nowy Staw ), a tak?e połnocno-zachodni? cz??? woj. warmi?sko-mazurskiego ? miasto Elbl?g, powiat elbl?ski (bez gmin Pasł?k , Godkowo i Młynary ), powiat iławski (bez gminy Lubawa ), a tak?e dawne miasteczko Biskupiec w powiecie nowomiejskim . S? to obszary poło?one na połnoc od ziemi chełmi?skiej , na południowy zachod od Hockerlandii , na południe od ?uław Wi?lanych oraz na połnocny zachod od granicy Mazur . Wisła oraz Nogat oddzielaj? na zachodzie Powi?le od Pomorza Gda?skiego .

Do miast Powi?la w powy?szym, ?cisłym znaczeniu nale??:

Lp. Miasto Populacja Powierzchnia Wojewodztwo
1. Elbl?g 117 952 79,82 km² warmi?sko-mazurskie
2. Kwidzyn 38 179 21,54 km² pomorskie
3. Malbork 37 898 17,2 km² pomorskie
4. Iława 33 128 21,88 km² warmi?sko-mazurskie
5. Sztum 9746 4,59 km² pomorskie
6. Prabuty 8710 7,29 km² pomorskie
7. Susz 5586 6,67 km² warmi?sko-mazurskie
8. Dzierzgo? 5413 3,90 km² pomorskie
9. Tolkmicko 2731 2,29 km² warmi?sko-mazurskie
10. Zalewo 2165 8,22 km² warmi?sko-mazurskie
11. Kisielice 2109 3,37 km² warmi?sko-mazurskie

Natomiast do le??cych tam miejscowo?ci, ktore z ro?nych przyczyn utraciły status miasta, nale?? rownie?:

Lp. Dawne miasto Populacja Prawa miejskie Degradacja Wojewodztwo
1. Gardeja 2282 1334 r. 1945 r. pomorskie
2. Biskupiec 1927 1331 r. 1946 r. warmi?sko-mazurskie

W poszerzonym znaczeniu [ edytuj | edytuj kod ]

Po 1945 roku znaczenie Powi?la usiłowano rozci?gn?? dodatkowo na wszystkie inne regiony ni? Warmia, Mazury i ?uławy Wi?lane terytoria okr?gu mazurskiego , ktore zostały wł?czone do Polski, a ktore w dwudziestoleciu mi?dzywojennym nie nale?ały do niej ani do Wolnego Miasta Gda?ska .

W 1953 roku pracownicy Instytutu Zachodniego w Poznaniu opisali Powi?le jako obszar obejmuj?cy owczesne powiaty: elbl?ski , malborski , sztumski , kwidzy?ski , suski , mor?ski , pasł?cki [12] . Przy opisywaniu tego obszaru wskazywano, ?e stanowi on trzeci? cz??? (po Warmii i Mazurach) tzw. Pomorza Mazowieckiego [13] . Rajmund Galon zdefiniował wowczas nowe granice regionu: Wschodnia granica Powi?la przebiega wzdłu? rzeki Pasł?ki, nast?pnie wschodnim skrajem Wy?yny Elbl?skiej. Południowa granica Powi?la trzyma si? granicy politycznej sprzed 1939 r. Jednocze?nie wskazywał, ?e Powi?le nie posiada cech odr?bnego regionu geograficznego i wchodzi w skład kilku krain naturalnych rozci?gaj?cych si? pomi?dzy Wisł? a Niemnem , a jedynie skrajne usytuowanie Powi?la w stosunku do pozostałych obszarow Pomorza Mazowieckiego, nizin nadwi?la?skich i ?uław stanowi o jego wyodr?bnieniu [14] .

Miało to w zamy?le umo?liwi? całkowite wyparcie ze ?wiadomo?ci oraz j?zyka potocznego, urz?dowego i naukowego nazwy historycznej Prusy Gorne , postrzeganej jako godz?ce w przynale?no?? tych terenow do Polski. Obawy te nie były owcze?nie całkowicie bezpodstawne, jako ?e negowanie przynale?no?ci tych terenow do Polski stanowiło wowczas zarowno w dyskursie wewn?trznym, jak i na arenie mi?dzynarodowej jeden z nienaruszalnych fundamentow polityki władz Niemiec Zachodnich b?d?cych trzonem odtwarzaj?cej si? pa?stwowo?ci niemieckiej.

W poszerzonym w ten sposob znaczeniu region obejmuje zarowno ziemi? malborsk? bez ?uław, jak i wi?ksz? cz??? Prus Gornych a? po rzek? Pasł?k? , lecz bez ich południowo-wschodniej cz??ci stanowi?cej Mazury , zawieraj?c dodatkowo gminy wiejskie Łukta , Małdyty i Godkowo , a tak?e miasta:

Lp. Miasto Populacja Powierzchnia Wojewodztwo
1. Mor?g 14 042 6,11 km² warmi?sko-mazurskie
2. Pasł?k 12 298 10,63 km² warmi?sko-mazurskie
3. Miłakowo 2609 8,76 km² warmi?sko-mazurskie
4. Młynary 1792 2,76 km² warmi?sko-mazurskie

Okre?lenie Powi?le w tym drugim znaczeniu jest w rzeczywisto?ci nazw? sztuczn?, silnie promowan? przez władze PRL , niemaj?c? uzasadnienia historycznego, jednak?e jest wspołcze?nie u?ywane w celu identyfikacji mieszka?cow i obszaru połnocno-zachodniego woj. warmi?sko-mazurskiego [10] [15] . Jego stosowanie w poszerzonym znaczeniu wzbudza du?o kontrowersji [10] .

Historia [ edytuj | edytuj kod ]

Regiony historyczne i etnograficzne dawnych Prus

Od czasow plemiennych Prusowie zamieszkiwali obszar od Wisły do rzeki Dzierzgo? , ktory nazywano Pomezani? , a pomi?dzy rzekami Dzierzgo? i Pasł?k? ? Pogezani? . W 1226 ksi??? Konrad I mazowiecki sprowadził Krzy?akow na ziemi? chełmi?sk?, co zapocz?tkowało ich ekspansj? w stron? Prus . Przez nast?pne 200 lat Zakon Krzy?acki kolonizował Prusy i zbudował swoje pa?stwo.

Na mocy postanowie? II pokoju toru?skiego Zakon Krzy?acki oddał Polsce Pomorze Gda?skie, ziemi? chełmi?sk?, Warmi?, połnocno-zachodni skrawek Pomezanii oraz zachodni? cz??? Pogezanii, ktore wspolnie stały si? Prusami Krolewskimi . Pozostał? cz??? Pa?stwa Zakonnego przemieniono w Prusy Ksi???ce , ktore zostały lennem Polski. Stolica dawnego pa?stwa zakonnego została wtedy przeniesiona z Malborka do Krolewca .

Zamek w Malborku był pomi?dzy 1457 a 1772 rezydencj? w posiadaniu krolow Polski [16] , mie?cił wowczas w ro?nych okresach m.in. Komisj? Morsk? , mennic? krolewsk? i koszary wojskowe.

W latach 1466?1772 cztery owczesne powiaty Prus Krolewskich: sztumski, kiszporski (dzierzgo?ski), elbl?ski, malborski tworzyły wojewodztwo malborskie , jak i historyczny region zwany ziemi? malborsk?. Wojewodztwo stanowiło jedn? z czterech cz??ci Prus Krolewskich. Zamek w Malborku był do rozbiorow Polski rezydencj? krolewsk?, a od 1568 był tak?e siedzib? Komisji Morskiej ? pierwszej polskiej admiralicji . Elbl?g był jednym z najwi?kszych miast portowych Korony Polskiej , a tak?e jednym z dziesi?ciu miast Rzeczypospolitej , ktore miały prawo czynnego uczestnictwa w akcie wyboru krola Polski [17] . Ponadto w Elbl?gu skonstruowano i w 1571 zwodowano pierwszy okr?t przeznaczony dla polskiej floty ? galeon ?Smok” . Po I rozbiorze Polski cały region znalazł si? pod panowaniem Prus .

W czasach istnienia Prus Ksi???cych teren na zachod i południowy zachod od ziemi malborskiej, obejmuj?cy takie miasta, jak Kwidzyn, Prabuty, Susz, Iława i Biskupiec zaliczano do obszaru okre?lanego niemieck? nazw? Oberland ? co mo?emy wprost tłumaczy? jako Pogorze . Polacy o tej cz??ci Prus mowili Prusy Gorne .

J?zyki ojczyste oraz wyniki Plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powi?lu w 1920 roku.

Powi?le jako nazwa regionu po raz pierwszy pojawiło si? w okresie kampanii przed plebiscytem 1920 r. dla okre?lenia obszaru plebiscytowego obejmuj?cego owczesne powiaty Prowincji Prus Zachodnich poło?one na wschod od Wisły: malborski , sztumski , kwidzy?ski i suski , zamieszkiwane przez istotny odsetek ludno?ci polskiej.

W dwudziestoleciu mi?dzywojennym w Polsce nadal te? u?ywano okre?lenia ziemia malborska , jednak obejmuj?cego rownie? ?uławy Wielkie i Elbl?skie . Nazwa Pomezania tak?e bywała u?ywana [18] . Władysław Ł?ga opisał ziemi? malborsk? jako obszar mi?dzy rzek? Wisł?, Nogat , Dzierzgo? , Liwn? a lini? Malborka , zamieszkiwan? przez ludno?? polsk? i mowi?c? narzeczem malborskim . Region kulturowy stanowił okrojone dawne wojewodztwo malborskie . W wi?kszo?ci obszar był wł?czony do Prus Wschodnich . Mniejsza cz??? ziemi malborskiej nale?ała do Wolnego Miasta Gda?ska (powiat Wielkie ?uławy) oraz do Polski ? w?ski pas powiatu gniewskiego po wschodniej stronie Wisły [19] .

11 lipca 1920 na Powi?lu odbył si? plebiscyt , ktory miał zadecydowa? o jego przynale?no?ci pa?stwowej. Owczesny powiat elbl?ski i miasto Elbl?g nie zostały natomiast obj?te plebiscytem ze wzgl?du na niebudz?c? w?tpliwo?ci przewag? liczebn? ludno?ci niemieckoj?zycznej, pomimo ich historycznej przynale?no?ci do ziemi malborskiej. Plebiscyt był nadzorowany przez komisj? z siedzib? w Kwidzynie . Wi?kszo?? ludno?ci Powi?la zagłosowała za pozostaniem w granicach Niemiec .

Wspołcze?nie Powi?le obejmuje wschodni? cz??? wojewodztwa pomorskiego oraz połnocno-zachodni? cz??? wojewodztwa warmi?sko-mazurskiego i bywa cz?sto uto?samiane z s?siednimi regionami, szczegolnie z ?uławami [20] .

Władze samorz?dowe wojewodztwa pomorskiego chc?c przeprowadzi? działania promocyjne tego regionu i podkre?li? wielokulturowo?? Pomorza ustanowiły rok 2007 Rokiem Powi?la , co zwi?zane było z wi?ksz? liczb? imprez kulturalnych na obszarze powiatu sztumskiego i kwidzy?skiego [21] [15] [22] .

Wybitne osoby zwi?zane z Powi?lem [ edytuj | edytuj kod ]

Pomnik Stefana ?eromskiego w Iławie
  • Helena Sierakowska ? działaczka społeczna i o?wiatowa na Warmii i Powi?lu. Po 1920, gdy w efekcie niekorzystnego dla Polski plebiscytu Powi?le pozostało w prowincji wschodniopruskiej, dzi?ki jej staraniom, w 40 niemieckich szkołach na Powi?lu wprowadzono lekcje polskiego. Z pomoc? innych osob zorganizowała te? 15 polskich przedszkoli

Zobacz te? [ edytuj | edytuj kod ]

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

  1. ↑ Kwidzyn ? Informacje ogolne . Kwidzyn Moje Miasto. Oficjalny Portal Miasta Kwidzyna. [dost?p 2023-05-05]. ( pol. ) .
  2. ↑ Dolne Powi?le z lotu ptaka . Dolne Powi?le z lotu ptaka. [dost?p 2015-01-09]. ( pol. ) .
  3. ↑ M. W: Odkrywamy Dolne Powi?le . SZKOŁA PODSTAWOWA W DZIERZGONIU. [dost?p 2015-01-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-09)]. ( pol. ) .
  4. ↑ NGO: Kraina Dolnego Powi?la . Kraina Dolnego Powi?la. [dost?p 2015-01-09]. ( pol. ) .
  5. ↑ zbiorowy: Materiały ze słowem kluczowym ?Dolne Powi?le” w mie?cie Sztum . naszemiasto.pl. [dost?p 2015-01-09]. ( pol. ) .
  6. ↑ Arkadiusz Kosi?ski: We? udział w drugiej edycji konkursu ?OBIEKTYWnym okiem na Dolne Powi?le” . naszemiasto.pl. [dost?p 2015-01-09]. ( pol. ) .
  7. ↑ Hubert Gornowicz: Toponimia Powi?la Gda?skiego . Gda?sk: Zakład Narodowy im. Ossoli?skich, 1980, s. 22, 216. ISBN  83-04-00179-9 .
  8. ↑ Koncept , Pomorskie Powi?le i zamek w Malborku ? historia [online], Magazyn Koncept, 2 lutego 2021 [dost?p 2023-05-05] ( ang. ) .
  9. ↑ Polska. Ludno??. Regiony i grupy etnograficzne , [w:] Encyklopedia PWN [dost?p 2022-08-09] .
  10. ↑ a b c Dziedzictwo kulturowe Warmii ? Mazur ? Powi?la. Stan zachowania, potencjały i problemy . Olsztyn: Warmi?sko-Mazurskie Biuro Planowania Przestrzennego, 2009, s. 9. ISBN  83-915022-2-8 .
  11. ↑ Radosław Biskup, Krzysztof Kwiatkowski, Słownik historyczno-geograficzny Prus w ?redniowieczu , Roczniki Historyczne, Toru?, Rocznik LXXXVII ? 2021, s. 189?190.
  12. ↑ (red.) Stanisława Zajchowska, Maria Kiełczewska-Zalewska: Warmia i Mazury: praca zbiorowa . Pozna?: Instytut Zachodni, 1953, s. 196, seria: Ziemie Staropolski.
  13. ↑ (red.) Stanisława Zajchowska, Maria Kiełczewska-Zalewska: Warmia i Mazury: praca zbiorowa . Pozna?: Instytut Zachodni, 1953, s. 7, seria: Ziemie Staropolski.
  14. ↑ Rajmund Galon: Powi?le. W: (red.) Stanisława Zajchowska, Maria Kiełczewska-Zalewska: Warmia i Mazury: praca zbiorowa . Pozna?: Instytut Zachodni, 1953, s. 282, seria: Ziemie Staropolski.
  15. ↑ a b Uzasadnienie do Uchwały Nr 1097/LII/06 Sejmiku Wojewodztwa Pomorskiego z dnia 23 pa?dziernika 2006 r. ws. ustanowienia roku 2007 Rokiem Powi?la.
  16. ↑ Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski , Społka Wydawnicza Polska, Krakow 1903, s. 156.
  17. ↑ Polska Encyklopedia Szlachecka , t. I, Warszawa 1935, s. 42.
  18. ↑ H.   Gornowicz , Toponimia Powi?la Gda?skiego , Gda?sk: Zakład Narodowy im. Ossoli?skich, 1980, s. 22, 216 .
  19. ↑ Władysław Jan Ł?ga: Ziemia malborska. Kultura ludowa . Toru?: Wydawnictwa Instytutu Bałtyckiego, 1933, s. 1, 3.
  20. ↑ Powi?le ? Kwidzynopedia ? encyklopedia e-kwidzyn [online], kwidzynopedia.pl [dost?p 2022-08-10] .
  21. ↑ Ustanowienie Roku Powi?la . Starostwo Powiatowe w Kwidzynie, Starostwo Powiatowe w Sztumie. [dost?p 2012-03-03].
  22. ↑ Uchwała Nr 1097/LII/06 Sejmiku Wojewodztwa Pomorskiego z dnia 23 pa?dziernika 2006 r. ws. ustanowienia roku 2007 Rokiem Powi?la.
  23. ↑ Maria , Ostatni z wielkich wajdelotow cz.1 [online], Gda?sk Strefa Presti?u, 17 listopada 2022 [dost?p 2023-08-11] ( pol. ) .
  24. ↑ Michał   Młotek , Tajemnice pogranicza , Krakow 2013 ( pol. ) .
  25. ↑ Wydawnictwo Warmia .
Regiony etnograficzne Polski
?rodło: ? https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Powi?le_(region)&oldid=73847256 ”