Pal Teleki

Pal Teleki
Pełne imi? i nazwisko	Pal Janos Ede Teleki de Szek
Data i miejsce urodzenia	1 listopada 1879 ; Budapeszt
Data i miejsce ?mierci	3 kwietnia 1941 ; Budapeszt
	33. Premier W?gier (4. premier Krolestwa W?gier)
Okres	od 19 lipca 1920 ; do 14 kwietnia 1921
Poprzednik	Sandor Simonyi-Semadam
Nast?pca	Istvan Bethlen
	39. Premier W?gier (10. premier Krolestwa W?gier)
Okres	od 16 lutego 1939 ; do 3 kwietnia 1941
Poprzednik	Bela Imredy
Nast?pca	Laszlo Bardossy
	Minister spraw zagranicznych W?gier
Okres	od 21 grudnia 1940 ; do 4 lutego 1941
Poprzednik	Istvan Csaky
Nast?pca	Laszlo Bardossy
	Odznaczenia
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Cytaty w Wikicytatach

Pal Teleki hrabia Szek , wła?c. Pal Janos Ede Teleki de Szek (ur. 1 listopada 1879 w Budapeszcie , zm. 3 kwietnia 1941 tam?e) ? w?gierski polityk, minister wychowania i dwukrotny premier W?gier w latach 1920?1921 oraz 1939?1941, hrabia. Rownie? delegat na Konferencji pokojowej w Pary?u. ^[1] Z wykształcenia geograf , członek W?gierskiej Akademii Nauk i zało?yciel w?gierskiego skautingu .

Teleki bywa okre?lany mianem polityka kontrowersyjnego. Za jego rz?dow wprowadzone zostały prawa o wyd?wi?ku anty?ydowskim . Jednocze?nie jednak 24 sierpnia 1939 r. Teleki odmowił wzi?cia udziału w przygotowywanym przez Niemcy ataku na Polsk? , powołuj?c si? na wzgl?dy moralne i historyczne. Powiedział, ?e: ?pr?dzej wysadzi swoje własne linie kolejowe, ni? we?mie udział w inwazji na Polsk?”.

Dzieci?stwo i wczesna kariera [ edytuj | edytuj kod ]

Rodzicami Pala Telekiego byli Geza Teleki (1844-1913), w?gierski polityk, i jego ?ona Iren Muraty (Muratisz, 1852-1941). Teleki rozpocz?ł edukacj? w 1885 r. i uko?czył studia na uniwersytecie w 1903 r. Nast?pnie został profesorem i wykładowc? geografii i stosunkow socjoekonomicznych na W?grzech przed I wojn? ?wiatow? ; jednym z jego uczniow był Erik von Kuehnelt-Leddihn .

Gromadz?c dane społeczne i geograficzne, wykonywał mapy o ?wietnej jako?ci, nawet przyjmuj?c kryteria Systemu Informacji Geograficznej .

W 1916 r. Pal Teleki został naczelnikiem W?gierskiego Towarzystwa Tura?skiego .

W 1919 r. Teleki został delegatem na konferencj? pokojow? w Wersalu .

Skauting [ edytuj | edytuj kod ]

Tematem skautingu Pal Teleki zainteresował si? po rozmowie z Fritzem de Molnar , skautmistrzem jego syna. Latem 1927 r. młody Geza Teleki podczas wodniackiego wyjazdu do Helsingør w Danii nie wykonał polecenia de Molnara. Gdy skautmistrz zagroził poinformowaniem ojca, chłopiec odparł: ?Och, taty nie interesuje skauting”. To zmotywowało de Molnara do rozmowy z hrabi? Telekim.

Pal Teleki zainteresował si? ide? skautingu. Wkrotce zaprzyja?nił si? z Robertem Baden-Powellem , został W?gierskim Naczelnikiem Skautowym i członkiem Mi?dzynarodowego Komitetu Skautowego na przestrzeni lat 1929?1939. Był komendantem obozu podczas IV ?wiatowego Skautowego Jamboree w Godoll? , w Lesie Krolewskim na W?grzech. Jego działalno?? i inspiracja wpłyn?ły na kształt i skal? ruchu skautowego na W?grzech oraz w ?wiecie.

Sprawa polska [ edytuj | edytuj kod ]

Joachim von Ribbentrop , Pal Teleki i Istvan Csaky podczas wizyty w Monachium

Na uwag? zasługuje jego post?powanie wobec Polski i Polakow. W pocz?tkach lipca 1920 rz?d W?gier premiera Pala Telekiego podj?ł decyzj? o udzieleniu militarnej pomocy Polsce, przekazuj?c nieodpłatnie i dostarczaj?c w krytycznym momencie wojny polsko-bolszewickiej na własny koszt drog? przez Rumuni? zaopatrzenie wojskowe: 48 mln naboi karabinowych do Mausera , 13 mln naboi do Mannlichera , amunicj? artyleryjsk?, 30 tysi?cy karabinow Mauser i kilka milionow cz??ci zapasowych, 440 kuchni polowych, 80 piecow polowych. 12 sierpnia 1920 do Skierniewic dotarł transport m.in. 22 mln naboi do Mausera z fabryki Manfreda Weissa w Czepel ^[2].

Po rozpadzie Czechosłowacji 15 marca 1939 r. W?gry zaatakowały Ru? Zakarpack? i w wyniku tzw. małej wojny zaj?ły obszar wokoł Stak?ina i Sobranec . Odt?d Polska i W?gry miały, jak przez wieki, wspoln? granic?.

Tu? przed atakiem w 1939 roku na zapytanie strony niemieckiej o mo?liwo?? dokonania inwazji z terytorium W?gier, kierowany wielowiekow? tradycj? dobrych stosunkow z Polsk?, Teleki odparł: ?Pr?dzej wysadz? nasze linie kolejowe, ni? wezm? udział w inwazji na Polsk?. Ze strony W?gier jest spraw? honoru narodowego nie bra? udziału w jakiejkolwiek akcji zbrojnej przeciw Polsce”. W depeszy wysłanej do Adolfa Hitlera z 24 lipca 1939 roku Teleki argumentował, ?e W?gry ?nie mog? przedsi?wzi?? ?adnej akcji militarnej przeciw Polsce ze wzgl?dow moralnych”. List ten wywołał w?ciekło?? kanclerza Trzeciej Rzeszy ^[3].

Po polskiej kl?sce wrze?niowej w?gierski rz?d podj?ł decyzj? o otwarciu granic dla polskich uchod?cow oraz zapewnił im wszelk? mo?liw? pomoc ? na W?grzech działały polskie szkoły i organizacje społeczne, a? do momentu wkroczenia na W?gry Niemcow w 1944 roku. Polskie oddziały, m.in. zmotoryzowana 10 Brygada Kawalerii płk. Maczka , uzyskały mo?liwo?? ewakuacji ?ołnierzy do Francji.

Sprawa jugosłowia?ska [ edytuj | edytuj kod ]

Nie chc?c si? ugi?? przed ??daniami Niemiec dotycz?cymi ataku na Jugosławi? (z ktor? W?gry były do tej pory sprzymierzone), 3 kwietnia 1941 r. ? na wie?? o wkroczeniu wojsk niemieckich na terytorium W?gier w drodze do Jugosławii ? popełnił samobojstwo strzałem z pistoletu. Zostawił list po?egnalny, w ktorym napisał: ?Narod czuje, ?e stracili?my nasz honor. Sprzymierzyli?my si? z draniami. Staniemy si? narodem ?mieci. Ja jestem temu winny”.

Winston Churchill , premier Wielkiej Brytanii , komentuj?c to wydarzenie, o?wiadczył, ?e samobojcza ?mier? Telekiego była ?ofiar?, ktora oczy?ciła narod w?gierski z ha?by umo?liwienia niemieckiego ataku na Jugosławi?” ^[4].

Teleki został pochowany na cmentarzu Mariabesny? w Godoll? ^[5]^[6].

Odznaczenia i upami?tnienie [ edytuj | edytuj kod ]

W 1930 otrzymał Ła?cuch Odznaki Korwina ^[7].

W 1938 został uhonorowany Krzy?em Wielkim W?gierskiego Orderu Zasługi ^[8].

26 wrze?nia 1940 został odznaczony Krzy?em Wielkim Orderu ?w. Stefana przez Regenta Krolestwa W?gier admirała Miklosa Horthyego ^[9].

Rok 1991 został na W?grzech ogłoszony rokiem Telekiego ^[10].

W 2001 r. postanowieniem prezydenta RP Aleksandra Kwa?niewskiego został po?miertnie odznaczony Krzy?em Komandorskim z Gwiazd? Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej ^[11].

Jego nazwisko nosi jedna z warszawskich ulic ^[12]. W Krakowie na Woli Duchackiej-Zachod od roku 2018 rownie? jedna z ulic nosi jego imi?.

3 kwietnia 2004 r. w miejscowo?ci Balatonboglar odbyła si? uroczysto?? odsłoni?cia pomnika Pala Telekiego.

14 sierpnia 2021 w Krakowie został odsłoni?ty pomnik Pala Telekiego ^[13].

Teleki ma te? swoj pomnik w Skierniewicach przy dworcu kolejowym (wraz z pomnikami Piłsudskiego , Petlury i de Gaulle'a ). Pomnik został odsłoni?ty w listopadzie 2020 i jest to jedyny w Polsce pomnik po?wi?cony stuleciu Bitwy Warszawskiej . Politykom towarzysz? skrzynie maj?ce przypomina? o w?gierskim transporcie amunicji, jaki 12 sierpnia sto lat wcze?niej, wjechał na skierniewicki dworzec. Upami?tnienie uosabia narody Europy, ktore solidarnie pomogły Polsce walcz?cej z bolszewick? Rosj?.

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

↑ Pal, Count Teleki , [w:] Encyclopædia Britannica [dost?p 2022-10-06] ( ang. ) .
↑ Tablica upami?tniaj?ca w?giersk? pomoc dla Polski .
↑ Zenon Chocimski. Sprzymierze?cy z ducha . ?Fronda”. 21?22. ISSN 1231-6474 . [zarchiwizowane z adresu 2014-09-29].
↑ Stanisław Kania, Jak premier W?gier odmowił Hitlerowi. ?To sprawa honoru” , ?Wprost” 1.09.2013.
↑ Mariabesny? . maradjitthon.hu. [dost?p 2015-11-02]. ( w?g. ) .
↑ Grof Teleki Pal sirja . godollo.hu. [dost?p 2015-11-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-18)]. ( w?g. ) .
↑ Milliokert kerestek Orban aranylancosait . origo.hu. [dost?p 2017-09-04]. ( w?g. ) .
↑ A Magyar Erdemkereszt Nagykeresztjenek (1924-1935) . hungarianarmedforces.com. [dost?p 2017-09-04].
↑ Magyar nemzetisegi politika . theka.hu. [dost?p 2017-09-04]. ( w?g. ) .
↑ Jerzy Giza. Pal Teleki (1879-1941) . ?Gazeta Wyborcza Krakow”, s. 10, 2004-04-13. ( pol. ) .
↑ M.P. z 2001 r. nr 17, poz. 288 .
↑ Pala Telekiego, Warszawa, Poland ? Google Maps .
↑ Zapewnił nieocenione wsparcie w wojnie 1920. Pomnik w?gierskiego m??a stanu odsłon?ty w Krakowie [online], niezalezna.pl [dost?p 2021-08-14] .

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

Jozsef Antall : Uchod?cy polscy na W?grzech w czasie wojny . Budapeszt: Athenaeum, 1946.
Istvan Lagzi: Uchod?cy polscy na W?grzech w latach drugiej wojny ?wiatowej . Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1980. ISBN 83-11-06490-3 .
Balazs Albonczy: Pal Teleki (1879-1941): The Life of a Controversial Hungarian Politician . 2007. ISBN 978-0-88033-595-9 . ( ang. ) .
Benczedi B. Laszlo Benczedi B. , Gunst G. Peter Gunst G. (red.), Magyar tortenelmi kronologia az ostortenettol 1966-ig; segedkonyv a magyar tortenelem tanulmanyozasahoz , wyd. 2, Budapest: Tankonyvkiado, 1970, OCLC 32232307 ( w?g. ) .

Linki zewn?trzne [ edytuj | edytuj kod ]

Grzegorz Łubczyk. Balatonboglar ? polscy uchod?cy wojenni i ich w?gierski Przyjaciel . ?Wspolnota Polska”. 3/2004 (126). [dost?p 2009-05-10].
Teleki Pal, grof . [w:] Magyar Eletrajzi Lexikon 1000-1990 [on-line]. mek.oszk.hu. [dost?p 2015-11-02]. ( w?g. ) .

[1] Pal, Count Teleki , [w:] Encyclopædia Britannica [dost?p 2022-10-06] ( ang. ) .

[2] Tablica upami?tniaj?ca w?giersk? pomoc dla Polski .

[3] Zenon Chocimski. Sprzymierze?cy z ducha . ?Fronda”. 21?22. ISSN 1231-6474 . [zarchiwizowane z adresu 2014-09-29].

[4] Stanisław Kania, Jak premier W?gier odmowił Hitlerowi. ?To sprawa honoru” , ?Wprost” 1.09.2013.

[5] Mariabesny? . maradjitthon.hu. [dost?p 2015-11-02]. ( w?g. ) .

[6] Grof Teleki Pal sirja . godollo.hu. [dost?p 2015-11-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-18)]. ( w?g. ) .

[7] Milliokert kerestek Orban aranylancosait . origo.hu. [dost?p 2017-09-04]. ( w?g. ) .

[8] A Magyar Erdemkereszt Nagykeresztjenek (1924-1935) . hungarianarmedforces.com. [dost?p 2017-09-04].

[9] Magyar nemzetisegi politika . theka.hu. [dost?p 2017-09-04]. ( w?g. ) .

[10] Jerzy Giza. Pal Teleki (1879-1941) . ?Gazeta Wyborcza Krakow”, s. 10, 2004-04-13. ( pol. ) .

[11] M.P. z 2001 r. nr 17, poz. 288 .

[12] Pala Telekiego, Warszawa, Poland ? Google Maps .

[13] Zapewnił nieocenione wsparcie w wojnie 1920. Pomnik w?gierskiego m??a stanu odsłon?ty w Krakowie [online], niezalezna.pl [dost?p 2021-08-14] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

Rz?d Rewolucyjny (1848-1849)	Lajos Batthyany (1848) Lajos Kossuth (1848?1849) Bertalan Szemere (1849)
Krolestwo W?gier (1867-1918)	Gyula Andrassy (1867?1871) Menyhert Lonyay (1871?1872) Jozsef Szlavy (1872?1874) Istvan Bitto (1874?1875) Bela Wenckheim (1875) Kalman Tisza (1875?1890) Gyula Szapary (1890?1892) Sandor Wekerle (1892?1895) Dezs? Banffy (1895?1899) Kalman Szell (1899?1903) Karoly Khuen-Hedervary (1903) Istvan Tisza (1903?1905) Geza Fejervary (1905?1906) Sandor Wekerle (1906?1910) Karoly Khuen-Hedervary (1910?1912) Laszlo Lukacs (1912?1913) Istvan Tisza (1913?1917) Moric Esterhazy (1917) Sandor Wekerle (1917?1918) Janos Hadik (1918) Mihaly Karolyi (1918)
W?gierska Republika Ludowa (1918-1919) W?gierska Republika Rad (1919) Rz?dy kontrrewolucyjne (1919)	Mihaly Karolyi (1918?1919) Denes Berinkey (1919) Sandor Garbai (1919) Gyula Karolyi (1919) Dezs? Pattanyus-Abraham (1919)
W?gierska Republika Ludowa (1919-1920)	Gyula Peidl (1919) Istvan Friedrich (1919) Karoly Huszar (1919?1920)
Krolestwo W?gier (1920-1946)	Sandor Simonyi-Semadam (1920) Pal Teleki (1920?1921) Istvan Bethlen (1921?1931) Gyula Karolyi (1931?1932) Gyula Gombos (1932?1936) Kalman Daranyi (1936?1938) Bela Imredy (1938?1939) Pal Teleki (1939?1941) Laszlo Bardossy (1941?1942) Miklos Kallay (1942?1944) Dome Sztojay (1944) Geza Lakatos (1944) Ferenc Szalasi (1944?1945) Bela Miklos (1944?1945) Zoltan Tildy (1945?1946)
Republika W?gierska (1946-1949)	Ferenc Nagy (1946?1947) Lajos Dinnyes (1947?1948) Istvan Dobi (1948?1949)
W?gierska Republika Ludowa (1949-1989)	Istvan Dobi (1949?1952) Matyas Rakosi (1952?1953) Imre Nagy (1953?1955) Andras Hegedus (1955?1956) Imre Nagy (1956) Janos Kadar (1956?1958) Ferenc Munnich (1958?1961) Janos Kadar (1961?1965) Gyula Kallai (1965?1967) Jen? Fock (1967?1975) Gyorgy Lazar (1975?1987) Karoly Grosz (1987?1988) Miklos Nemeth (1988?1989)
Republika W?gierska (1989-2012) W?gry (od 2012)	Miklos Nemeth (1989?1990) Jozsef Antall (1990?1993) Peter Boross (1993?1994) Gyula Horn (1994?1998) Viktor Orban (1998?2002) Peter Medgyessy (2002?2004) Ferenc Gyurcsany (2004?2009) Gordon Bajnai (2009?2010) Viktor Orban (od 2010)