Nazwisko
? nazwa
rodziny
, do ktorej dana osoba nale?y. Wspolnie z
imieniem
(imionami) stanowi podstaw? identyfikacji osoby w wi?kszo?ci
kultur
i ludow.
W staro?ytno?ci jedynym europejskim społecze?stwem, ktore wykształciło konsekwentny system nazwisk, byli Rzymianie. Staro?ytni Grecy nosili tylko imiona dodaj?c ewentualnie miejsce pochodzenia (typowym przykładem jest miano
Tales z Miletu
).
Ukonstytuowanie si? nazwisk rzymskich było wynikiem podziału szczepowego cało?ci społecze?stwa.
Podobny system maj? polscy gorale nosz?cy dwuczłonowe nazwiska typu
Bachleda Curu?
. Człon pierwszy to nazwa ?szczepu” czy te? rodu ?Bachledow”, człon drugi jest specyficznym nazwiskiem rodzinnym
[
potrzebny przypis
]
.
Pierwszym członem miana obywatela rzymskiego (m??czyzny) było
imi?
,
łac.
praen?men
. Było ich w sumie tylko kilkana?cie, w zwi?zku z czym mo?na je było bezpiecznie skraca? do jednej-dwu liter bez mo?liwo?ci pomyłki. Zapocz?tkowany w Rzymie zwyczaj skracania imienia do jego pierwszej litery stosowany bywa i obecnie, jednak z racji znacznego zwi?kszenia liczby imion, nie jest mo?liwe ustalenie imienia osoby tylko na podstawie inicjału.
Oto lista najpopularniejszych imion rzymskich wraz ze skrotami:
- Aulus (A.)
- Decimus (D.)
- Gaius (C.)
- Gnaeus (Cn.)
- Lucius (L.)
- Marcus (M.)
- Manius (M'.)
- Publius (P.)
- Quintus (Q.)
- Sextus (S.)
- Servius (Ser.)
- Titus (T.)
- Tiberius (Ti.)
Oprocz tego istniała pewna liczba imion rzadkich (np. Kaeso) lub zarezerwowanych tylko dla poszczegolnych rodow (Spurius).
Imi? jest nie tylko pierwszym w kolejno?ci, ale te? najstarszym elementem rzymskiego nazwiska. Tak starym, ?e wła?ciwe znaczenie poszczegolnych imion jest nieznane albo mo?na si? go tylko domy?la?. Wyj?tkami s? imiona
Quintus
,
Sextus
oraz
Decimus
, b?d?ce zwykłymi łaci?skimi liczebnikami porz?dkowymi znacz?cymi
pi?ty
,
szosty
oraz
dziesi?ty
. Nie znaczy to jednak, by obdarzano nimi odpowiednie w kolejno?ci dziecko w rodzinie, jakkolwiek mo?na podejrzewa?, ?e w czasach przedhistorycznych istotnie mogło tak by?. Niemniej np. brat
Cycerona
miał na imi?
Quintus
(Pi?ty), mimo ?e braci Cyceronow w ogole było tylko dwoch.
Imiona mieli tylko Rzymianie-m??czy?ni. Wył?cznie imiona mieli za? niewolnicy obu płci, nie pochodziły jednak one z powy?szego zestawu, zarezerwowanego dla wolnych Rzymian.
Osobny artykuł:
Imiona łaci?skie
.
Drugim członem miana obywatela rzymskiego było
nazwisko rodowe
,
łac.
n?men gentilicium
. Była to w istocie nazwa szczepu (
łac.
gens
) bardziej lub mniej (w skrajnych wypadkach ? wcale nie) rozgał?zionego na poszczegolne rodziny. Najwi?ksze szczepy mogły liczy? nawet kilkadziesi?t tysi?cy ludzi, dlatego wnioskowanie o pokrewie?stwie dwoch obywateli na podstawie tego, ?e nosz? oni to samo nazwisko rodowe, jest wielce ryzykowne. Np. pokrewie?stwo pomi?dzy
Gajuszem Waleriuszem Katullusem
a
Markiem Waleriuszem Marcjalisem
było zapewne zerowe, mimo oczywistej przynale?no?ci obydwu do rodu Waleriuszy (
łac.
gens Valeria
).
Liczna grupa nazwisk rzymskich jest w istocie
patronimiczna
. Do nich zalicza si? np.
Marcius
(?syn
Marka
”), a tak?e inne utworzone przy pomocy
przyrostka
-io-
(ktory tworzył formy odojcowskie tak?e w cz??ci dialektow greckich i w celtyckim) od
Aulus
?
Aulius
, z
Sextus
?
Sextius
, z
Postumus
?
Postumius
. Mniej liczne s? nazwiska odmiejscowe utworzone przy pomocy przyrostkow
-anus
i
-inus
, np. od
Abella
?
Abellanus
; od
Aricia
?
Aricinus
. Niemało nazwisk było pochodzenia obcego, w tym np.
pelignijskie
na
-avus
(
Atavus
,
Accavus
),
etruskie
na
-na
,
-enna
,
-inna
,
-erna
(
Porsina
,
Porsenna
,
Vibenna
,
Spurinna
,
Perperna
,
Mastarna
). Nazwiska odmiejscowe i obcoj?zyczne ulegały wpływom rdzennych nazwisk patronimicznych na
-ius
i wynikiem tego jest powstawanie nazwisk odmiejscowych takich jak
Tusculanius
od
Tusculum
czy
Patavinius
od
Patavium
lub nazwisk pochodzenia etruskiego w rodzaju
Tarquinius
(od etrus.
Tarcna
) lub
Larcius
(od etrus.
Larce
).
Nazwisko jest młodsze ni? imi?, st?d sporo z nich, zwłaszcza tych oznaczaj?cych zawody, daje si? etymologicznie powi?za? z normalnymi wyrazami
j?zyka łaci?skiego
. Np. nazwisko
Vitruvius
jest powi?zane z rzeczownikiem
vitrum
(szkło), nazwisko
Porcius
z rzeczownikiem
porcus
(wieprzek), nazwisko
Ovidius
z
ovis
(owca) itd.
Jak wspomniano powy?ej, imiona mieli tylko m??czy?ni, kobiety natomiast nosiły nazwiska b?d?ce ?e?sk? form? nazwiska rodowego ojca. To imi?-nazwisko było pierwszym członem miana kobiety, a bardzo długo, a? do ko?ca republiki, w zasadzie jedynym. Gdy ojciec rodziny miał wi?cej corek, młodszej dorzucano przydomek
Minor
(łac. młodsza), nast?pnej
Tertia
(trzecia) i tak dalej kolejnymi liczebnikami.
I tak pierwsza ?ona
Cycerona
nazywała si? Terencja (
Terentia
), co oznacza, ?e pochodziła z rodu Terencjuszow. Drug? była Publilia, z rodu Publiliuszow. Corka Cycerona (rod Tulliuszow) nazywała si? Tullia, corka
Cezara
(rod Juliuszow) Julia, corka obywatela nazwiskiem Klaudiusz ? Klaudia itd. Dla unikni?cia pomyłek uzupełniano nazwisko kobiety o przydomek m??a w dopełniaczu, np.
Terentia Ciceronis
= ?Terencja (?ona) Cycerona”.
Mniej wi?cej od zarania cesarstwa rozpowszechnia si? nadawanie ?e?skiemu potomstwu przydomka, patrz ni?ej.
Przydomek (
łac.
cogn?men
) pełnił w ?yciu Rzymianina rol? zale?n? od przyzwyczaje? rodziny i tradycji rodu, czy te? szczepu. W wi?kszo?ci wypadkow stanowił on wła?ciwe nazwisko, ktore wyodr?bniało rodzin? spo?rod ewentualnych innych gał?zi szczepu. Tak si? sprawa ma np. w przypadku
Tulliuszy Cyceronow
. Taki przydomek przechodził ? jak nasze nazwisko ? z ojca na syna, ale te?, wobec niezbyt wyro?niaj?cej funkcji wła?ciwych imion, ktorych liczba była najwyra?niej zbyt szczupła, pełnił te? rol? imienia czy te? przezwiska, ktorym na co dzie? nazywany był najstarszy syn.
Istniały rody, zapewne niezbyt rozgał?zione, w ktorych tradycyjnie nie było przydomka. Rzymianami nosz?cymi dwuczłonowe nazwiska byli np.
Q. Ennius
albo
A. Gellius
.
W innych przypadkach przydomek mogł by? nadawany dziecku indywidualnie. Wiemy na przykład, ?e ojciec
Waleriusza Marcjalisa
nazwał syna tak od dnia urodzin ?
1 marca
, sam za? nazywał si?
Waleriusz Fronto
. Niewykluczone jednak, ?e przydomek
Fronto
odziedziczył w tym przypadku syn pierworodny, ktorym
Marcjalis
prawdopodobnie nie był.
Przydomki ?ywo przypominaj? nasze nieoficjalne przezwiska, gdy? nagminnie nawi?zuj? a to do przywar charakteru (
Celsus
? buc,
Tacitus
? milczek,
Brutus
? głupek), a to do defektow urody (
Cicero
? grochal, od brodawki tego kształtu,
Naso
? nochal), a to pochodzenia (
Afer
? Afryka?czyk), a to zawodu ojca (
Pollio
? folusznik), a to powikła? rodzinnych (
Caesar
? obdarzony bujn? czupryn?, Postumus ? urodzony po ?mierci ojca, pierwotnie
praenomen
,
Agrippa
, pierwotnie
praenomen
? urodzony no?kami do przodu) i tak dalej. Znaczenia niektorych przydomkow, wyra?nie obcych lub bardzo starych (np.
Varro
) nie poznano.
Jak wspomniano, mniej wi?cej od pocz?tku cesarstwa rozpowszechnia si? zwyczaj nadawania przydomkow kobietom. Przydomki te stanowi? ?e?sk? form? przydomka noszonego przez ojca. I tak:
- Liwia Druzylla to corka Liwiusza Druzusa (Livius Drusus)
- Wipsania Agryppina to corka Wipsaniusza Agryppy (Vipsanius Agrippa)
- Waleria Messalina to corka Waleriusza Messali (Valerius Messala)
- Poppea Sabina to corka Poppeusza Sabina (Poppaeus Sabinus).
I tak dalej. Przydomki te funkcjonowały jako wła?ciwe, indywidualne nazwiska, dlatego nie jest znane niekiedy nawet nazwisko rodowe kobiety, gdy? nie było u?ywane przez jej wspołczesnych ani przez ni? sam?. Matka
Marcjalisa
nazywała si?
Flaccilla
, czyli była cork? kogo? o przydomku
Flaccus
, ale jej nazwisko rodowe jest nieznane.
Dodatkowy przydomek (agnomen)
[
edytuj
|
edytuj kod
]
Oprocz przydomkow nabywanych w drodze dziedziczenia, obywatel rzymski mogł dosta? dodatkowy przydomek (
łac.
agn?men
) na dwa sposoby:
- w drodze adopcji; adoptowany syn przyjmował wtedy imi?, nazwisko rodowe i przydomek przybranego ojca, a jako przydomek dodatkowy zachowywał swoje dawne nazwisko w lekko zmodyfikowanej postaci. Np.
Gaius Octavius
po adopcji dokonanej przez obywatela mianem
Gaius Iulius Caesar
nazywał si?
Gaius Iulius Caesar Octavianus
;
- przez uznanie specjalnych zasług dla pa?stwa; przydomek ten wi?zał si? wtedy tre?ciowo z zasług?. Np. zwyci?zca
Hannibala
spod
Zamy
uzyskał od senatu przydomek
Afryka?ski
.
W wypadku wyzwolonych niewolnikow, indywidualne imi? stawało si? przydomkiem, natomiast imi? i nazwisko dziedziczyło si? po dotychczasowym panu. I tak niewolnik imieniem
Afer
wyzwolony przez obywatela nazwiskiem
Publius Terentius Lucanus
nazywał si? w konsekwencji
Publius Terentius Afer
.
Ten ostatni mechanizm, to jest mechanizm przenoszenia imienia i nazwiska z pana na wyzwalanego niewolnika, oraz z patrona na uzyskuj?cego obywatelstwo klienta, spowodował ruin? całego systemu z chwil? wyj?cia
edyktu Karakalli
w
212
roku n.e. Cesarz nazywał si?
Marcus Aurelius Severus Antoninus
, a edyktem swym nadał obywatelstwo rzymskie dziesi?tkom milionow ludzi, dla ktorych w tym momencie stał si? patronem. Odziedziczyli oni wi?c po nim imi? i nazwisko, a tym samym przygniataj?ca wi?kszo?? zamieszkuj?cych imperium m??czyzn nagle zacz?ła si? nazywa?
Marcus Aurelius
. St?d prawdopodobnie nazwisko to nosił
?wi?ty Augustyn
.
Ten wstrz?s spowodował stopniowy zanik tradycyjnego systemu nazwisk rzymskich. Od tamtej pory zaczyna si? upowszechnia? system nowy, gdzie nazwisko i liczba jego członow jest ustalana arbitralnie i stosownie do fantazji rodzicow.
Nazwiska w poszczegolnych krajach i kr?gach kulturowych
[
edytuj
|
edytuj kod
]
Hiszpania i kraje hiszpa?skoj?zyczne
[
edytuj
|
edytuj kod
]
Obecnie Hiszpanie i mieszka?cy wi?kszo?ci krajow
Ameryki Łaci?skiej
posiadaj? dwa nazwiska (cho? najcz??ciej korzysta si? z jednego): pierwsze dziedziczone jest po ojcu (tzn. dziedziczy si? pierwsze nazwisko ojca, czyli pierwsze nazwisko dziadka po stronie ojca itd.), drugie ? po matce (tzn. pierwsze nazwisko matki, czyli pierwsze nazwisko dziadka po stronie matki). Je?eli rodzice nie ustal? kolejno?ci, obowi?zuje kolejno?? ustawowa (nazwisko ojca na pierwszym miejscu). Je?li pochodzenie uznane jest tylko przez jednego rodzica, ten okre?la człony i kolejno?? nazwisk. W obydwu przypadkach wybor dokonany dla pierwszego dziecka obowi?zuje przy nast?pnych dzieciach tych samych rodzicow. Wprowadzone w
Hiszpanii
w
1999
r. prawo pozwala osobie pełnoletniej zmieni? kolejno?? nazwisk.
Kobieta zam??na nosi swoje własne nazwiska, nawet wowczas, gdy zazwyczaj u?ywa nazwisk m??a. Przy u?ywaniu nazwisk m??a, kobieta doł?cza je do swoich obu nazwisk lub do pierwszego z nich, stawiaj?c przed nimi
de
. W stosunku do administracji i w obrocie prawnym musi ona zawsze u?ywa? swojego własnego nazwiska (USC i obcokrajowcy ? zbior wybranych norm prawnych. Autorzy Rupert Brandhuber, Walter Zeyringer).
W krajach hiszpa?skoj?zycznych oba nazwiska mog? by? rownie? poł?czone spojnikiem:
y
(w
Katalonii
:
i
) Na wniosek zainteresowanego, zło?ony w urz?dzie stanu cywilnego, przed pierwszym nazwiskiem stawia si?
de
? pierwsze nazwisko jest wtedy zwykle nazwiskiem własnym (
de la
je?li poprzedza nazw? w rodzaju ?e?skim).
Osobny artykuł:
Polskie nazwiska
.
W
Polsce
zwyczajowo nazwisko bierze si? zwykle po
ojcu
, natomiast
?ona
na
?lubie
przyjmuje najcz??ciej nazwisko m??a, cho? obecnie wiele kobiet zachowuje swe nazwisko, zwłaszcza te, ktore pod swym
panie?skim nazwiskiem
maj? osi?gni?cia zawodowe, naukowe lub artystyczne. Cz?sto mał?onkowie przyjmuj? nazwiska podwojne; polskie prawo dopuszcza tak?e przyj?cie przez m??a nazwiska ?ony, co jest rzadko praktykowane, ale w ostatnich latach bardziej zauwa?alne.
W niektorych j?zykach (np.
japo?ski
,
chi?ski
,
wietnamski
,
w?gierski
) nazwisko jest pisane jako pierwsze, w pozostałych (w tym w
j?zyku polskim
) jako ostatnie
[
potrzebny przypis
]
.
Nazwiska pochodz? od
przezwisk
nadawanych osobom, ktore po?niej przechodziły na wszystkich jego potomkow. St?d tak popularne w Polsce nazwiska pochodz?ce od nazw zawodow, miejsca zamieszkania czy cech wygl?du.
Aby dokładnie ustali? etymologi? nazwiska, trzeba mie? mo?liwo?? prze?ledzenia zapisow historycznych oraz dokumentow archiwalnych aby ustali?, jak nazwisko było zapisywane i od kiedy te zapisy si? pojawiaj?. Wiele dzisiejszych nazwisk wyst?puj?cych np. na ?l?sku i Małopolsce zwi?zanych jest z kolejnymi fazami kolonizacji na
prawie niemieckim
oraz
wołoskim
. Nazwiska takie zostały nast?pnie poprzez wieki na gruncie miejscowym spolszczone fonetycznie, na zasadzie prostej substytucji: Schmidt>Szmyd, Schneider>Sznajder itd. Na tworzenie podstawy nazwisk miały na tych ziemiach rownie? wpływy w?gierskie oraz czeskie. Niejednokrotnie pierwszymi udokumentowanymi mieszka?cami b?d? tu poczynaj?c od XIII wieku, kmiecie oraz mieszczanie o nazwiskach niemieckich.
Na terenach polskich b?d?cych pod
zaborami
austriackim i pruskim nakazano
?ydom
przyjmowanie nazwisk. W zaborze pruskim regulował to
General-Juden Reglement
z
1797
, a w zaborze austriackim (tzw.
Galicja
) obowi?zek posiadania stałych nazwisk wprowadził cesarz
Jozef II
w roku 1782. W roku
1787
przez zało?enie ?
Izraelickich Ksi?g Metrykalnych
” obowi?zkiem posiadania nazwisk obj?to mieszka?cow wyznania moj?eszowego. Nadawali je w imieniu lokalnego
starosty
urz?dnicy. Władze austriackie i pruskie d???c do germanizacji ?ydow, preferowały przy nadawaniu nazwisk nazwy osobowe o niemieckim brzmieniu, pocz?tkowo od imienia ojca np.
Mozehson (Syn Moj?esza), Dawidsohn (Syn Dawida)
. Autorstwo bardziej poetycznych nazwisk, takich jak np.
Goldstein, Stern, Wassermann
przypisuje si?
Ernstowi Theodorowi Amadeusowi Hoffmannowi
[1]
, przy czym za nazwiska ?ładniejsze” uznawano te, ktore pochodziły od nazw metali lub kamieni szlachetnych oraz kwiatow; do nazwisk mało presti?owych zaliczano nazwiska pochodzenia odzwierz?cego np.
Hutstein
. W konsekwencji o nadaniu nazwiska decydowa? mogła cz?sto
łapowka
wr?czona lokalnemu urz?dnikowi.
W
Brazylii
i
Portugalii
nazwisko dziedziczy si? podobnie jak w Hiszpanii, z tym ?e to pierwsze pochodzi od matki, za? drugie ? od ojca (i to drugie jest wa?niejsze). Czasami zdarza si?, ?e osoba mo?e mie? a? cztery nazwiska (dwa odziedziczone po matce oraz dwa po ojcu). Ponadto panuje zwyczaj, zgodnie z ktorym rzadko u?ywa si? nazwisk nawet osob publicznych (u?ywa si? jedynie 2 imion). Nawet gdy u?ywa si? tytułow, tytuł nie mo?e sta? przed samym nazwiskiem ? poprzedza on cało??, na ktor? składa si? imi? i nazwisko.
Islandia
wyro?nia si? tym, ?e nie ma tam nazwisk
sensu stricto
. Wyst?puj? tam prawie wył?cznie (poza nielicznymi wyj?tkami pochodzenia obcego)
nazwiska patronimiczne
. Nazwisko tworzy si? poprzez poł?czenie imienia ojca oraz ko?cowki oznaczaj?cej płe?:
-son
(syn) lub
-dottir
(corka). W ten sposob syn
Hjalmar
m??czyzny o imieniu i nazwisku
Jon Stefansson
, b?dzie si? nazywał
Hjalmar Jonsson
(co znaczy
Hjalmar, syn Jona
). Corka
Kata
tego m??czyzny nazywałaby si?
Kata Jonsdottir
(co znaczy
Kata, corka Jona
).
Nale?y pami?ta?, ?e w
Islandii
(podobnie jak w
Rosji
) tytułuj?c osob? nie mo?na u?y? tylko
nazwiska patronimicznego
(np. premier
Halldor Asgrimsson
nie mo?e by? tytułowany premier Asgrimsson).
- ↑
Dr hab. Jarosław Czubaty,
?ydzi niepokoj? zaborczych cesarzy, ?ydzi polscy
, dodatek do ?Rzeczpospolitej” z 10 czerwca 2008