Literatura angielska ? literatura pi?kna w j?zyku angielskim w samej Anglii . W ramy tego poj?cia wł?cza si? zwykle te? tworczo?? literack? w j?zyku staroangielskim i j?zyku ?rednioangielskim .

Historia [ edytuj | edytuj kod ]

?redniowiecze (ok. 700?1485) [ edytuj | edytuj kod ]

?redniowieczna literatura staroangielska wyrasta z dwoch oddzielnych i ro?nych ?rodeł: tradycji oralnej staronordyckich skaldow i sakso?skich skopow, oraz z łaci?skiej tradycji mnichow działaj?cych na terenie Wysp Brytyjskich . Germa?ska tradycja anglo-sakso?ska i jej nordyckie odpowiedniki charakteryzowała si? wiar? w samego siebie i przekonaniem o mo?liwo?ci osi?gni?cia ka?dego celu. Zwłaszcza tradycja skopow przeciwna była napływaj?cym z Kontynentu pr?dom chrze?cija?skim odznaczaj?cych si? odwag?, ale podporz?dkowanych pokorze i posłusze?stwie wobec władzy duchowej i ?wieckiej. Zdecydowało to o powolnym całkowitym zaniku kultury i tradycji skopow ^[1] . W wyniku oddziaływania kultury oralnej Beda Czcigodny w VIII w. zapisał pierwszy utwor literatury angielskiej ? hymn Cedmona z Whitby .

Działania krola Alfreda Wielkiego i wpływ reformy kluniackiej spowodowały, ?e pod koniec X w. rozkwitło pi?miennictwo w j?zyku staroangielskim. W tym czasie spisano m.in., datowany nawet na VIII w., najwi?kszy epos tych czasow ? Beowulf . Z tych czasow pochodzi te? ?wiadcz?cy o zakorzenianiu si? wiary chrze?cija?skiej na Wyspach Brytyjskich Sen o krzy?u (ang. The Dream of the Rood ). Najdawniejsza poezja angielska była pisana wierszem aliteracyjnym .

Po zdobyciu Anglii w 1066 przez Normanow na j?zyk staroangielski silny wpływ wywarł, nale??cy do grupy j?zykow roma?skich , j?zyk norma?ski. W wyniku mieszania si? tych dwoch j?zykow powstał j?zyk ?rednioangielski. J?zyk ten u?ywany był przez ?rednie warstwy społeczne, do ktorych te? docierał powiew kultury francuskiej. W wyniku tego powstawały romanse rycerskie oparte na lokalnej tradycji germa?skiej, najcz??ciej nawi?zuj?ce do w?tkow arturia?skich . Do najbardziej oryginalnych utworow nale?y tutaj anonimowy Pan Gawen i Zielony Rycerz (ang. Sir Gawayne and the Grene Knight ^[2] ). Ten pr?d znalazł swoje podsumowanie w napisanej przez sir Thomasa Malory schyłkowej ?mierci Artura (fr. Le Morte D'Arthur ^[2] ).

W tym okresie rozwijała si? te? liryka religijna, ktorej najlepszym przykładem jest anonimowy poemat Perła (ang. Pearl ).

Szczytowym osi?gni?ciem norma?skiego ?redniowiecza w Anglii s? przypominaj?ce konstrukcj? Dekameron Boccaccia Opowie?ci kanterberyjskie (ang. The Canterbury Tales ) Geoffreya Chaucera . O znaczeniu dzieła decyduje wielo?? zastosowanych form literackich, oryginalno?? opowie?ci, a tak?e zawarty w nim unikatowy obraz społecze?stwa tamtych czasow. Innym wa?nym dziełem Chaucera jest poemat Troilus i Criseyda .

Rownie wa?nym i skomplikowanym dziełem tego okresu jest Widzenie o Piotrze Oraczu (ang. Piers Plowman ) Williama Langlanda . Alegoryczne wizje tytułowego Piotra w mistycznej formie przekazywały radykalny moralny program ?ycia ludzkiego i społecznego.

Humanizm renesansowy [ edytuj | edytuj kod ]

Po wprowadzeniu w Anglii prasy drukarskiej przez Williama Caxtona w 1476 rozpocz?ł si? rozkwit literatury w j?zyku angielskim. W wyniku reformacji rozprzestrzeniły si? liturgie w j?zykach lokalnych, co w Anglii zaowocowało powstaniem The Book of Common Prayer , modlitewnika, ktory wywarł trwały wpływ na literack? angielszczyzn?.

Wybitnym humanist? był Thomas More (1478?1535), tworca Utopii . More, zwany te? Morusem, jako ?e pisał rownie? po łacinie, był parlamentarzyst? i krolewskim kanclerzem. Wierno?? Ko?ciołowi katolickiemu przypłacił ?yciem, poniewa? sprzeciwił si? oderwaniu Anglii od Rzymu. Został ?ci?ty na rozkaz krola Henryka VIII , ktory nie tolerował opozycji. Przez papie?a More został uznany za m?czennika i ?wi?tego.

Z nadej?ciem renesansu zmianie uległy kanony pi?kna oraz estetyka prozy i poezji angielskiej. Poezja renesansowa stan?ła niejako w opozycji do ?redniowiecznej, pomału odchodz?c od alegorii i tematow religijnych. W pierwszych latach epoki humanizmu poeci angielscy cz?sto na?ladowali wzorce włoskie, na przykład dwaj znacz?cy tworcy tego okresu Thomas Wyatt i Henry Howard , hrabia Surrey, ktorzy wprowadzili jako pierwsi w poezji angielskiej schemat metryczny sonetu . Surrey zapisał si? w dziejach literatury angielskiej jako wynalazca blank verse'u , czyli nierymowanego pentametru jambicznego, u?ywanego po?niej przez wi?kszo?? poetow pisz?cych po angielsku ^[3] . Rownie? Wyatt i Surrey byli ofiarami terroru Henryka VIII. Wyatt był wi?ziony w Tower jako podejrzany o romans z krolow? Ann? Boleyn, natomiast Surrey, sk?din?d krewny dwoch ?on władcy, wspomnianej Anny Boleyn i Katarzyny Howard, został stracony za domniemany udział w spisku na ?ycie krola. Ojciec poety unikn?ł egzekucji tylko dlatego, ?e krol zmarł ^[4] .

Czasy el?bieta?skie [ edytuj | edytuj kod ]

Do najwa?niejszych autorow tego okresu nale??: William Szekspir , Thomas Kyd , Christopher Marlowe , Thomas Campion , Edmund Spenser i Philip Sidney .

Oprocz Szekspira do najwa?niejszych postaci teatru el?bieta?skiego nale?eli Thomas Kyd , Christopher Marlowe , Thomas Dekker , John Fletcher i Francis Beaumont . Jak twierdzi Anthony Burgess , gdyby Marlowe nie został w wieku 29 lat ugodzony sztyletem podczas burdy tawernianej , mogłby zapewne rywalizowa? z samym Szekspirem lub nawet go przewy?szy? talentem poetyckim. Warto wspomnie?, ?e był on rowie?nikiem Szekspira (urodził si? par? tygodni po nim) i prawdopodobnie dobrze go znał. Jednak?e tematyka poruszana przez Marlowe’a ro?ni si? znacznie od szekspirowskiej, skupiaj?c si? najbardziej na moralnym dramacie człowieka epoki renesansu. Marlowe był zafascynowany nowymi mo?liwo?ciami, jakie stwarzała nowoczesna nauka, ale i obawiał si? ich. Si?gn?wszy do niemieckiej tradycji, dał Anglii posta? Doktora Faustusa , naukowca i czarnoksi??nika trawionego obsesj? na punkcie zdobywania wiedzy i pragnieniem wykorzystania pot?gi ludzkiej do samych jej granic. Otrzymuje on nadprzyrodzone dary, ktore pozwalaj? mu nawet cofn?? si? w czasie i po?lubi? Helen? Troja?sk? , lecz u kresu swego 24-letniego paktu z diabłem musi odda? mu w zamian swoj? dusz? ^[5] . Mroczni bohaterowie Marlowe’a maj? nieco wspolnego z postaci? samego dramaturga, ktorego przedwczesna ?mier? pozostaje niewyja?niona. Marlowe znany był z ateizmu , prowadził raczej niepraworz?dne ?ycie, utrzymywał wiele kochanek, miał kontakty z londy?skim ?wiatem przest?pczym. Istniej? teorie, ?e mogło to jedynie stanowi? przykrywk? dla jego działalno?ci szpiegowskiej na rzecz El?biety I , sugeruj?ce i? owo ?przypadkowe ugodzenie sztyletem” mogło by? zaplanowanym zabojstwem dokonanym przez wrogow korony angielskiej. Natomiast Kyd był autorem Tragedii hiszpa?skiej , najpopularniejszego i zarazem najbardziej wpływowego dramatu epoki ^[6] , ktory zapocz?tkował gatunek tragedii zemsty i pierwszej scenicznej wersji Hamleta , na ktorej swoj? sztuk? oparł Szekspir.

Czasy jakobi?skie [ edytuj | edytuj kod ]

Po ?mierci Szekspira głown? postaci? ?wiata literackiego stał si? poeta i dramaturg Ben Jonson . Jego estetyka jednak si?ga wzorcami raczej do ?redniowiecza ni? do wspołczesnych mu pr?dow ? swoje postacie buduje on na bazie teorii humorow. Zgodnie z t? owczesn? koncepcj? medyczn? ro?nice w zachowaniu wynikały z dominacji jednego z czterech ? humorow ” ciała ( krwi , flegmy , czarnej ?ołci i ?ołtej ?ołci ) nad pozostałymi. Humory te były wi?zane z czterema pierwiastkami ?wiata: powietrzem, wod?, ogniem i ziemi?. Jonson korzystał z niej do kreowania typow lub wzorcow zachowania, cho? ju? Szekspir porzucił j? na korzy?? nowoczesnej psychologizacji. Jednak Jonson był mistrzem stylu i doskonałym satyrykiem. W swojej sztuce Volpone pokazuje jak grupa łakomych na posag osob zostaje oszukana przez bogatego artyst?, by w ko?cu podło?? mogła zosta? ukarana, a cnota nagrodzona.

W stylu Jonsona były tak?e utwory pisane przez duet Beaumont i Fletcher , ktorzy, cho? nie tak utalentowani jak Shakespeare, napisali doskonał? komedi? Rycerz Ognistego Pieprzu. Komedia w pi?ciu aktach (ang. The Knight of the Burning Pestle ), naigrawaj?c? si? z wła?nie powstaj?cej klasy ?redniej, a szczegolnie z tych nowobogackich, ktorzy usiłowali okre?la? smak literacki bez specjalnej znajomo?ci literatury. W sztuce tej para sklepikarzy wchodzi w zatarg z zawodowymi aktorami, usiłuj?c zmusi? ich, aby ich niepi?mienny syn zagrał głown? rol? w sztuce. Zostaje on bł?dnym rycerzem, ktory jako głown? cz??? swojego rynsztunku ma tłuczek. Wykonywanie zada?, maj?cych na celu zdobycie serca ukochanej, ustawia młodzie?ca w komicznych sytuacjach bardzo podobnych do opisanych w Don Kichocie (wowczas jeszcze nienapisany). Jednym z głownych osi?gni?? tej pary dramaturgow było wskazanie, jak bardzo feudalizm i rycersko?? przeszły w snobizm i udawanie, oraz zwrocenie uwagi na powstanie nowych klas społecznych.

Innym popularnym gatunkiem dramatu ery jakobi?skiej był spopularyzowany przez Johna Webstera i Thomasa Kyda dramat zemsty . Kilka wyrafinowanych dramatow zemsty napisał tak?e George Chapman , jednak jest on głownie pami?tany ze wzgl?du na swoje tłumaczenie Homera , ktore miało gł?boki wpływ na cał? literatur? angielsk? i było nawet inspiracj? dla cenionych utworow poetyckich Johna Keatsa .

Wydana wowczas Biblia krola Jakuba jest po dzi? dzie? uwa?ana za jedno z najwi?kszych przedsi?wzi?? translatorskich w historii j?zyka angielskiego. Rozpocz?te w roku 1604, a zako?czone w 1611, stanowi ono uwie?czenie wysiłkow adaptacyjnych rozpocz?tych jeszcze przez Williama Tyndale’a . Stało si? ono standardowym tekstem Biblii w ko?ciele anglika?skim , a niektorzy uwa?aj? je za najwi?ksze dzieło literackie wszech czasow. Projekt ten był prowadzony przez samego krola Jakuba I , ktory nadzorował prace czterdziestu siedmiu uczonych. Chocia? pojawiło si? wiele innych tłumacze? Biblii na angielski, a niektore s? powszechnie uwa?ane za wierniejsze oryginałowi, to wiele osob ze wzgl?dow estetycznych woli Bibli? Krola Jakuba, ktorej fraza miała przypomina? melodi? hebrajskiego oryginału.

Obok Shakespeare’a, ktorego posta? dominuje nad pocz?tkowymi latami XVII wieku, do głownych ruchow poetyckich tego okresu zalicza si? poezj? metafizyczn? , ktorej głownym przedstawicielem był John Donne . Nurt ten działał pod wpływem kontynentalnego baroku i tre?? wierszy opierał z jednej strony na chrze?cija?skim mistycyzmie, a z drugiej na tematach erotycznych. W sferze metaforyki pojawiały si? takie niekonwencjonalne i ?niepoetyczne” słowa jak ?kompas” czy ?komar”, dzi?ki czemu uzyskiwano efekt zaskoczenia. Na przykład w jednym z wierszy Donne'a ( Valediction: Forbidding Mourning ) dwa punkty igły kompasu s? przyrownane do dwojga kochankow ? kobieta, ktora czeka w domu, powi?zana jest z centrum instrumentu, za? jej kochanek, wyruszaj?cy w dalek? drog? od niej, z dalekim i ruchliwym ko?cem igły. W poezji tej wci?? przewija si? paradoks i oksymoron jako wyraz strachu i niepokoju b?d?cych wynikiem odkry? naukowych i geograficznych, ktore wstrz?sn?ły dotychczas stabilnym ?wiatem duchowych pewnikow, wytr?caj?c człowieka z pozycji w centrum wszech?wiata. Oprocz metafizycznej poezji Donne'a ceniona jest te? ^{[ przez kogo? ]} czysto barokowa poezja tego okresu. Poezja ta słu?yła tym samym celom, co inne sztuki pi?kne baroku. Jej wysoki, oczyszczaj?cy, epicki i religijny styl miał przekonywa? nowo powstaj?ce grupy protestanckie do powrotu do rzymskiego ko?cioła. Poeci tego nurtu (np. Richard Crashaw ) prezentowali siln? katolick? wra?liwo?? i pisali poezj? w duchu kontrreformacji , ł?cz?c odpowiednio mistycyzm z poczuciem wy?szo?ci wiary katolickiej.

Czasy karoli?skie [ edytuj | edytuj kod ]

W okresie tym wyro?niali si? poeci Cavalier . Byli to rojali?ci, wierni Karolowi I Stuartowi ^[7] . Do grona Cavalierow zalicza si? Richarda Lovelace’a , Thomasa Carewa , Johna Sucklinga , Edmunda Wallera i Roberta Herricka ^[8] . Najwi?ksze znaczenie ma tworczo?? tego ostatniego, niezwykle płodnego poety, wypowiadaj?cego si? przewa?nie w formie epigramatu . Zbior Hesperides wydany w 1648, zawiera około 1400 utworow, w tym cykl poezji religijnej Noble Numbers ^[9] . Herrick, mimo ?e był duchownym anglika?skim, pisał w du?ej mierze wiersze miłosne, a nawet frywolne. Jego najbardziej znanym utworem s? ?wie?e wi?nie .

Czasy republiki i protektoratu [ edytuj | edytuj kod ]

W czasach republiki do głosu doszli purytanie. ?ycie społeczne znalazło si? pod surow? kontrol? nowej władzy, ktora post?powała zgodnie z własnymi pogl?dami na moralno??, pa?stwo i prawo. Zakazano rozrywek, w tym rownie? wystawiania sztuk, tak bardzo popularnych w poprzedniej epoce. Zamkni?cie teatrow spowodowało niemal zupełny zanik tworczo?ci dramatycznej ^[10] . Rozkwitła za to literatura religijna, kaznodziejska. Utrwaliła si? tradycja prywatnego lub rodzinnego czytania Biblii. Purytanizm ukształtował w du?ym stopniu mentalno?? Anglikow jako pruderyjnych konserwatystow, ktora przetrwała do ko?ca epoki wiktoria?skiej. Najwa?niejsi autorzy tego okresu to: John Milton i Andrew Marvell . Najwi?kszym osi?gni?ciem epoki jest Raj utracony Miltona, zawieraj?cy poetyckie reminiscencje wojny domowej. Ten obszerny poemat epicki, zaliczaj?cy si? do grupy najwybitniejszych dzieł literatury ?wiatowej, czerpie obficie z Biblii i tradycji chrze?cija?skiej. Wyra?a on gł?bok? wiar? autora w miłosierdzie Bo?e mimo niemałych ludzkich win. U?ycie przez Miltona wiersza białego zapocz?tkowało dług? tradycj? pisania wielkich utworow epickich bez rymu, ktor? tworzyli mi?dzy innymi John Keats (Hyperion), Edwin Atherstone (Upadek Niniwy) i Robert Browning (Pier?cie? i ksi?ga). Oprocz Raju utraconego Milton stworzył mniejszy epos Raj odzyskany i tragedi? Samson walcz?cy.

Czasy restauracji [ edytuj | edytuj kod ]

Najwa?niejsi autorzy tego okresu to: John Dryden , Aphra Behn i John Bunyan . John Dryden był dramatopisarzem i poet?, a tak?e pracowitym tłumaczem ^[11] . Jego tworczo?? w najwi?kszym stopniu wpłyn?ła na dalszy rozwoj literatury angielskiej, odmienny od jej ewolucji w epoce el?bieta?skiej ^[12] . Aphra Behn , tajemnicza dama wczesnego o?wiecenia, była mi?dzy innymi autork? powie?ci Oroonoko: or, the Royal Slave ( Oroonoko, albo niewolnik z krolewskiego rodu ), w ktorej jako pierwsza, na długo przed Chat? wuja Toma Harriet Beecher Stowe , zwrociła uwag? na karygodny proceder handlu niewolnikami. John Bunyan jest na dobr? spraw? autorem jednej,niezwykle istotnej kulturowo ksi??ki, W?drowki pielgrzyma , drugiej po Biblii najbardziej rozpowszechnionej pozycji na ?wiecie. W?drowka pielgrzyma, b?d?ca alegoryczn? wizj? drogi chrze?cijanina przez ?ycie, stanowiła ulubion? lektur? wszystkich ewangelikow.

Czasy augustia?skie [ edytuj | edytuj kod ]

Najwa?niejsi autorzy tego okresu to: Alexander Pope , Daniel Defoe , Henry Fielding , Laurence Sterne i Samuel Richardson . Najwybitniejszym poet? angielskiego o?wiecenia był Alexander Pope. Jest on przede wszystkim autorem poematu heroikomicznego The Rape of the Lock ( Porwany lok ).

Czasy epoki wra?liwo?ci [ edytuj | edytuj kod ]

Do najwa?niejszych autorow tych czasow nale?eli: Samuel Johnson , Ann Radcliffe , Henry Mackenzie , Laurence Sterne , William Collins , Thomas Gray , Edward Young i George Crabbe .

Romantyzm [ edytuj | edytuj kod ]

Najwa?niejsi autorzy okresu Romantyzmu to: William Blake , Walter Scott , William Wordsworth , Samuel Taylor Coleridge , Lord Byron , Percy Bysshe Shelley , Mary Shelley , John Keats , John Clare i Jane Austen W dziejach angielskiego romantyzmu mo?na wyro?ni? dwa pokolenia. Pierwsze to generacja poetow jezior . Rownocze?nie z ni?, ale osobno, działał William Blake ^[13] , artysta plastyk i wielki mistyk, autor Pie?ni niewinno?ci , Pie?ni do?wiadczenia i poematow proz? stylizowanych na ksi?gi biblijne, ale zawieraj?cych zupełnie indywidualn? mitologi?. Niepowtarzalnym zjawiskiem tego okresu była popularno?? Byrona najpierw w Wielkiej Brytanii, a potem na całym kontynencie, ktora wywołała fal? na?ladownictw. Byron zapocz?tkował nowe gatunki, poemat dygresyjny (Don Juan) i powie?? poetyck? (Giaur). Były one imitowane tak?e w Polsce przez Juliusza Słowackiego (Beniowski) i Adama Mickiewicza (Konrad Wallenrod). Byron sam był najlepszym przykładem bohatera bajronicznego przez swoje skłocenie z konserwatywnymi angielskimi elitami i pełn? po?wi?cenia walk? o niepodległo?? Grecji. Bliskim znajomym Byrona był Percy Bysshe Shelley, subtelny liryk, autor mi?dzy innymi typowo romantycznego dramatu Prometeusz wyzwolony , cyklu Oda do wiatru zachodniego i wielu innych dzieł lirycznych i scenicznych. Trzecim wa?nym przedstawicielem drugiej generacji romantykow był klasycyzuj?cy John Keats, autor poematow Endymion , Hyperion , jak rownie? od i sonetow. W ich cieniu przez długie lata pozostawał John Clare , poeta wiejski, nieust?puj?cy kunsztowno?ci? formy poetyckiej swoim sławniejszym kolegom. Wa?nym nurtem preromantyzmu i romantyzmu była powie?? gotycka , ktorej pierwszym przykładem było Zamczysko w Otranto Horacego Walpole’a . Powie?? ta zapocz?tkowała gatunek fantastyki grozy, rozwijany po?niej mi?dzy innymi przez Edgara Allana Poego, a obecny rownie? w balladach Mickiewicza. Z tej tradycji wyrosł Frankenstein Mary Shelley , o?ywiaj?cy dawny motyw Golema ? sztucznego człowieka. Elementy powie?ci gotyckiej pojawiaj? si? te? w po?niejszych Wichrowych wzgorzach Emily Bronte. Do powie?ci gotyckiej odwołuj? si? wspołcze?ni autorzy opowiada? fantastycznych. ?ywym fenomenem pozostaje powie?ciopisarstwo Jane Austen , ktorej utwory Duma i uprzedzenie oraz Rozwa?na i romantyczna s? nadal najbardziej poczytnymi angielskimi ksi??kami. Austen otworzyła drog? licznym pisarkom angielskim, w pierwszej kolejno?ci siostrom Bronte.

Czasy wiktoria?skie [ edytuj | edytuj kod ]

Najwa?niejsi autorzy tego okresu to: Charles Dickens , siostry Bronte , William Makepeace Thackeray , George Eliot , Alfred Tennyson , Robert Browning , Elizabeth Barrett Browning , Lewis Carroll , Edward Lear , Dante Gabriel Rossetti , Algernon Charles Swinburne , William Morris i Gerard Manley Hopkins , jak rownie? Oscar Wilde i Arthur Conan Doyle . Epoka wiktoria?ska to przede wszystkim czas dynamicznego rozwoju powie?ci. Poezja i dramat usun?ły si? nieco w cie? w porownaniu z romantyzmem. Wtedy powstały ksi??ki nadal wznawiane i czytane, formuj?ce zr?b angloj?zycznej klasyki. Najwi?kszym prozatorskim osi?gni?ciem były zapewne Wichrowe Wzgorza Emily Bronte ^[14] . Do najwa?niejszych powie?ci zalicza si? te? Jane Eyre , Charlotty Bronte. Pozycj? pomnikowego pisarza osi?gn?ł Charles Dickens ^[15] , autor Davida Copperfielda i Olivera Twista , jak rownie? zdecydowanie teraz najpopularniejszej Opowie?ci wigilijnej . Pozycjami, ktore nie nale?? do literatury pi?knej, ale odbiły si? szerokim echem w społecze?stwie i do tej pory s? ko?ci? niezgody, były prace Charlesa Darwina , ktory swoj? teori? ewolucji, a zwłaszcza tez?, ?e człowiek pochodzi od małpy, wzburzył religijnych tradycjonalistow, odczytuj?cych Bibli? w dosłowny sposob. Gatunkiem, ktory bardzo si? rozwin?ł w drugiej połowie dziewi?tnastego wieku był monolog dramatyczny , czyli odmiana wiersza lirycznego, b?d?ca wypowiedzi? okre?lonej osoby w konkretnej, daj?cej si? zrekonstruowa? sytuacji. Gatunek ten, wyst?puj?cy ju? w tworczo?ci Johna Donne'a wydał w epoce wiktoria?skiej wspaniałe owoce, przede wszystkim w poezji Roberta Browninga i Alfreda Tennysona. Tennyson posłu?ył si? omawian? technik? w wierszach Ulisses i ?wi?ty Szymon Słupnik , natomiast Browning zbudował na niej mi?dzy innymi tom M??czy?ni i kobiety i powie?? wierszem Pier?cie? i ksi?ga , w ktorej jako jeden z pierwszych zastosował metod? narracji rownoległej. Monolog dramatyczny przyj?ł si? w poezji wieku dwudziestego, czego najlepszym przejawem jest tworczo?? T.S. Eliota, jako autora Ziemi jałowej ( The Waste Land ) i poematu Podro? trzech kroli ( Journey of the Magi ). Monologi dramatyczne były pisane najcz??ciej wierszem białym (blank verse), cho? zdarzały si? utwory tego typu uj?te w form? stroficzn?, jak Monolog w hiszpa?skim klasztorze Browninga. Wa?nym nurtem był prerafaelityzm ^[16] ? kierunek w literaturze i sztukach plastycznych, ktory wypracował oryginaln? estetyk? i zastosował j? w praktyce we wzornictwie przemysłowym, b?d?cej now? dziedzin? sztuki u?ytkowej. Do najwa?niejszych przedstawicieli prerafaelityzmu zaliczali si? znakomity sonetysta Dante Gabriel Rossetti, jego siostra Christina Georgina Rossetti, malarz i poeta, jak rownie? tłumacz, edytor i filozof William Morris, autor ogromnego poematu Raj ziemski , nawi?zuj?cego kompozycyjnie i formalnie do Opowie?ci kanterberyjskich ^[17] Chaucera i uwa?any powszechnie za najwi?kszego mistrza wersyfikacji angielskiej Algernon Charles Swinburne, tworca dramatu Atalanta w Kalidonie ^[18] i cyklu Setka rondeli . Osobne miejsce w poezji wiktoria?skiej miał Gerard Manley Hopkins , poeta religijny, ktory przeszedł na katolicyzm, przyj?ł ?wi?cenia kapła?skie i wst?pił do Zakonu Jezuitow ^[19] . Hopkins za ?ycia pozostawał nieznany, a jego wiersze wydał po ?mierci autora jego przyjaciel Robert Bridges. Obecnie uwa?a si? go za najwi?kszego liryka religijnego dziewi?tnastowiecznej Anglii. Poeta ten reaktywował w swojej tworczo?ci dawny wiersz aliteracyjny , pisz?c nim mi?dzy innymi swoje najwi?ksze dzieło, poemat Katastrofa statku Deutschland ^[20] .

Czasy edwardia?skie [ edytuj | edytuj kod ]

Najbardziej znanymi autorami tych czasow byli Edward Morgan Forster i Rudyard Kipling , jak rownie? Joseph Conrad . W tym czasie rozwin?ł swoj? tworczo?? noblista John Galsworthy . Autor ten, bardziej popularny za granic? ^[21] , do ko?ca trzymał si? tradycyjnych wzorcow narracji powie?ciowej, co zreszt? było uzasadnione tematyk? jego utworow, i był za to atakowany przez modernistow, zwłaszcza Jamesa Joyce’a i Virgini? Woolf. Najwa?niejszym dziełem Galsworthiego pozostaje Saga rodu Forsythow . Pisarz ukazał w niej ?wiat wy?szych sfer angielskiego społecze?stwa, przedstawiaj?c destrukcyjn? sił? bogactwa, ktore skutecznie leczy człowieka z młodzie?czych ideałow.

Czasy Jerzego V i VI [ edytuj | edytuj kod ]

Najbardziej znanymi autorami tych czasow byli poeci okresu wojny: Rupert Brooke , Ivor Gurney , Isaac Rosenberg , Edmund Blunden , Wilfred Owen i Siegfried Sassoon . Pierwsza wojna ?wiatowa była wydarzeniem przełomowym nie tylko w polityce, ale rownie? w literaturze angielskiej.

Modernizm [ edytuj | edytuj kod ]

Do najbardziej znanych autorow okresu modernizmu nale??: D.H. Lawrence , James Joyce , Virginia Woolf , Herbert George Wells , George Orwell , Aldous Huxley , J.G. Ballard , T.S. Eliot , W.H. Auden , Stephen Spender , Ted Hughes , Philip Larkin , Muriel Spark , Daphne du Maurier , Margaret Drabble , Iris Murdoch , Kingsley Amis , Graham Greene , G.K. Chesterton , P.G. Wodehouse , Vita Sackville-West i Agatha Christie . Przełomowym wydarzeniem w rozwoju poezji angielskiej było opublikowanie w 1922 przez T.S. Eliota Ziemi jałowej , najbardziej wpływowego poematu angloj?zycznego dwudziestego wieku ^[22] . Swoim niewielkim obj?to?ciowo (dwadzie?cia stron), ale niezwykle sugestywnym dziełem Eliot wprowadził model poematu wielogłosowego, czerpi?cego obficie z tradycji kultury europejskiej i pozaeuropejskiej. Inspiracj? Eliot czerpał z epiki Dantego , dramaturgii el?bieta?skiej, w tym z tworczo?ci Thomasa Kyda, poezji Roberta Browninga (poemat Childe Roland to the Dark Tower Came ), jak i ze Złotej gał?zi Jamesa Frazera . W tym samym roku, co Ziemia jałowa ukazało si? drugie wa?ne dzieło, tym razem obszerne (tysi?c stron), mianowicie powie?? irlandzkiego pisarza Jamesa Joyce’a ^[23] Ulisses . Wprowadziło ono do literatury angielskiej technik? strumienia ?wiadomo?ci . Joyce zaczynał od tradycyjnych, przynajmniej pozornie opowiada? ( Dubli?czycy ), po czym przez opowie?? autobiograficzn? Portret artysty z czasow młodo?ci przeszedł do awangardowego Ulissesa, by wreszcie zako?czy? na najbardziej ekscentrycznym dziele dwudziestowiecznej prozy angloj?zycznej, powie?ci Finneganow tren ( Finnegans Wake ). W przeciwie?stwie do Eliota, gorliwego anglokatolika, Joyce, mimo swoich irlandzkich, katolickich korzeni, był zdeklarowanym ateist?.

Postmodernizm [ edytuj | edytuj kod ]

Do najwa?niejszych autorow okresu postmodernizmu nale??: John Fowles , Julian Barnes , Martin Amis , Ian McEwan , Angela Carter , Will Self , Andrew Motion i Salman Rushdie .

Angielscy laureaci literackiej nagrody Nobla [ edytuj | edytuj kod ]

• Rudyard Kipling , 1907
• John Galsworthy , 1932
• Thomas Stearns Eliot , 1948
• Bertrand Russell , 1950
• Winston Churchill , 1953
• William Golding , 1983
• Harold Pinter , 2005
• Doris Lessing , 2007

Inne literatury zwi?zane z literatur? angielsk? [ edytuj | edytuj kod ]

Literatury narodowe krajow u?ywaj?cych j?zyk angielski, jako urz?dowy, lub głowny.

  Osobny artykuł: Literatura angloj?zyczna .

• literatura ameryka?ska ,
• literatura australijska ,
• literatura irlandzka ,
• literatura kanadyjska ,
• literatura nowozelandzka ,
• literatura południowoafryka?ska ,
• literatura szkocka ,
• literatura walijska .

W obiegu potocznym literatura angielska bywa uto?samiana z literatur? brytyjsk? . Jest to okre?lenie mylne terminologicznie i przestarzałe.

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

Istniej? tysi?ce prac po?wi?conych literaturze angielskiej. Poni?sze zestawienie to skromny wybor najwa?niejszych i zarazem najłatwiej dost?pnych opracowa?, głownie w j?zyku polskim.

• Bronisława Bałutowa, Powie?? angielska XX wieku , Pa?stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983.
• Henri Fluchere ? Szekspir dramaturg el?bieta?ski, Pa?stwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965.
• Magdalena Heydel, Obecno?? T.S. Eliota w literaturze polskiej, Wrocław 2002.
• Jan Kott, Szkice o Szekspirze, Pa?stwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1962.
• Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej , Zakład Narodowy im. Ossoli?skich, Wrocław 1993 (tam te? obszerna bibliografia w układzie tematycznym).
• Przemysław Mroczkowski, Szekspir el?bieta?ski i ?ywy , Wydawnictwo Literackie, Krakow 1966.
• Allardyce Nicoll, Dzieje dramatu , Pa?stwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 1983.
• James Reeves, A short history of English poetry 1340?1940 , Heinemann, London 1961.
• George Sampson, Historia literatury angielskiej w zarysie, Pa?stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1966.
• Henryk Zbierski, Literatura angielska , [w:] Dzieje literatur europejskich pod redakcj? Władysława Floryana, Tom II, cz. 1., Pa?stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982.