Kajtbaj

Sułtan Mamelukow
Okres	od 31 stycznia 1468 do 8 sierpnia 1496
Poprzednik	Az-Zahir Timurbugha
Nast?pca	An-Nasir Muhammad II
Dane biograficzne
Dynastia	Burd?yci
Data urodzenia	1416 / 18
Data ?mierci	8 sierpnia 1496
Miejsce spoczynku	Mauzoleum Kajtbaja, Kair
Dzieci	An-Nasir Muhammad II

Al-Aszraf Kajtbaj (wła?ciwie: Al-Aszraf Sajf ad-Din Kajtbaj ) ( arab. ? ? ???????? ) (ur. ok. 1416 / 1418 , zm. 8 sierpnia 1496 w Kairze ) ? sułtan mamelucki z ?dynastii” Burd?ytow ^[a] , panuj?cy w latach 1468 ? 1496 . Był ostatnim silnym władc? mameluckiego Egiptu , stawił czoła armiom osma?skim , a jego wojska dwukrotnie pokonały inwazyjne armie tureckie, wynosz?c Kajtbaja na pozycj? najwa?niejszego władcy w owczesnym ?wiecie islamu . Był rownie? zagorzałym budowniczym wznosz?cym w całym pa?stwie setki monumentalnych budowli. Słyn?ł z miłosierdzia i pobo?no?ci. Wzmocnił i skonsolidował władz? mamelukow, zarazem dbał te? o pomy?lno?? podległej ludno?ci egipskiej. Jednak?e sułtan w ci?gu swego długiego panowania nie zdołał wyci?gn?? Egiptu z permanentnego wowczas kryzysu społeczno-gospodarczego ani przeprowadzi? reform unowocze?niaj?cych pa?stwo i armi? ^[1] . Wkrotce po jego ?mierci sułtanat mamelukow został podbity przez znacznie lepiej uzbrojone i liczniejsze armie Turkow osma?skich .

?yciorys [ edytuj | edytuj kod ]

Kariera mameluka [ edytuj | edytuj kod ]

Urodził si? około 1416/18 roku w Czerkiesji . Poniewa? jako młodzieniec wykazywał spore umiej?tno?ci łucznicze, został sprzedany jako niewolnik do armii sułtanatu mameluckiego. Karier? zaczynał jako instruktor włocznikow w kairskim tibaku , ktory był szkoł? i koszarami jednocze?nie. Za sułtana Barsbaja (1422?1438) wszedł w skład elitarnej stra?y pałacowej. Wyzwolony przez jego syna i nast?pc? Al-Aziz Jusufa (1438), najpierw został sekretarzem, a za kolejnych sułtanow awansował w hierarchii wojskowej mamelukow: był osobistym gwardzist? ( chassakim ) sułtana Czakmaka , za rz?dow Chuszkadana doszedł do pozycji setnika. Zgromadził wowczas znaczny maj?tek, nie wykazywał jednak ambicji politycznych dzi?ki czemu nie miał wielu wrogow w?rod pozostałych emirow mameluckich. Gdy w grudniu 1467 roku tron obj?ł Timurbugha Kajtbaj został wyro?niony ? niosł parasol paradny podczas uroczysto?ci intronizacji nowego sułtana, a wkrotce potem został mianowany atabegiem ^[2] . Rz?dy Timurbughi trwały zaledwie dwa miesi?ce, gdy? nowy sułtan nie zdołał zdoby? poparcia zwalczaj?cych si? frakcji. Pogł?biaj?ce si? rozd?wi?ki mi?dzy emirami groziły dalszym rozprz??eniem pa?stwa. W tej kryzysowej sytuacji zaproponowano kompromisow? kandydatur? ponad 50-letniego Kajtbaja, ktorego uwa?ano za władc? ?przej?ciowego”, do przyj?cia dla wszystkich stronnictw. Podobno kilkukrotnie odmowił przyj?cia ci??aru władzy, lecz namawiany przez przyjacioł w ko?cu ust?pił. Wspołcze?ni pisali jednak, ?e był to tylko polityczny teatr odegrany przez Kajtbaja i jego wiernego stronnika, Jaszbega ^{[3] [b]} .

Obj?cie władzy, walki z Beduinami i Turkmenami [ edytuj | edytuj kod ]

W chwili obj?cia rz?dow przez Kajtbaja nic nie wskazywało na to, ?e utrzyma si? on dłu?ej na tronie ni? jego liczni poprzednicy. Sułtanat był pogr??ony w politycznym kryzysie, a walki mi?dzy frakcjami mo?nych mameluckich wci?? nie ustawały. Jednak Kajtbaj, ktory dotychczas stał na uboczu wszelkich intryg wykazał si? niezwykł? zr?czno?ci?. Okazał wdzi?czno?? tym, ktorzy wynie?li go do władzy, jednocze?nie oferuj?c przyja?? swym przeciwnikom politycznym. Swego poprzednika, Timurbugha odsun?ł w cie?, jednak darował mu ?ycie. Tych jednak, ktorym ufa? nie mogł, bezwzgl?dnie usun?ł, a ich maj?tki zasiliły pusty skarbiec pa?stwa ^[3] .

Na pocz?tku swego panowania postanowił Kajtbaj usun?? pal?cy problem arabskich Beduinow , ktorzy kontrolowali znaczne obszary kraju łupi?c karawany i napadaj?c miasta. Wykorzystuj?c walki w łonie kasty mamelukow i osłabienie władzy Beduini usadowili si? mocno zarowno w Gornym Egipcie jak i w Delcie Nilu zapuszczaj?c si? cz?sto ze swymi atakami a? po przedmie?cia Kairu. Zadanie podporz?dkowania Beduinow powierzył swemu przyjacielowi, okrutnemu i bezwzgl?dnemu dowodcy, Jaszbegowi. Spacyfikował on plemiona bedui?skie dokonuj?c krwawych rajdow na ich ziemie i karz?c okrutnie opornych przywodcow. Gdy podobnej taktyki chciał u?y? w Syrii doprowadziło to do otwartego buntu i powołanie na tron niedawnego sułtana Timurbugha. Bunt został jednak zdławiony, a pokonany pretendent pojmany i zesłany w odosobnione miejsce. W ko?cu Beduini zostali pokonani, cho? problem bedui?ski pozostał nierozwi?zany przez kolejne stulecia ^[4] .

Tymczasem władztwu mameluckiemu na połnocy zacz?ł zagra?a? jeden z turkme?skich wodzow ? Szah Suwar. Był on lokalnym władc? osadzonym przez mamelukow w dawnej Małej Armenii po tym jak zniszczono ormia?skie krolestwo. Szah Suwar zrzucił jednak w pocz?tkach panowania Kajtbaja zwierzchnictwo mamelukow i zebrawszy armie ruszył na egipsk? Syri?. Jego wojska składały si? niedawnych sprzymierze?cow mameluckich, ktorzy mieli do?? ucisku podatkowego oraz z uciekinierow z Anatolii , sk?d kolejne plemiona były wypierane na wschod przez rosn?c? pot?g? Turkow osma?skich. Przeciw Suwarowi Kajtbaj wysłał atabega Kulaksiza. Ten pocz?tkowo pokonał pod Ajtnab ?ołnierzy Suwara zmuszaj?c go do wycofania si?. Turkmen wrocił jednak niedługo potem i wci?gn?ł armi? atabega w zasadzk?: wielka armia mamelucka została 14 czerwca 1468 roku rozbita i wielu emirow poddało si?. Ci ktorzy si? pokłonili Suwarowi zostali zwolnieni za obietnic? okupu. Pozostali zostali straceni ^[5] .

Wie?? o kl?sce poruszyła Kajtbaja, ktory wezwał wszystkich mamelukow do zebrania nowej armii. Jego zaanga?owanie wzmocniło morale ?ołnierzy. Na czele nowej armii stan?ł jeden ze starszych emirow Uzbek min-Tutukh , jeden z nielicznych, ktory zdołał uj?? cało z ostatniej kl?ski. Kajtbaj nadał mu tytuł atabega i powierzył los wyprawy wspolnie z innym wodzem, Kurkumasem . Wyprawa rozpocz?ta w lutym 1469 roku przebiegała pocz?tkowo pomy?lnie. Armie mameluckie wkroczyły na terytoria Suwara pal?c po drodze wsie i miasta. Turkmen stan?ł wprawdzie do bitwy, ale jego głoduj?ce od dłu?szego czasu oddziały zostały szybko rozproszone. Sam wodz zdołał jednak uciec w kierunku granicy osma?skiej. Id?ca za nim w po?cigu armia mamelucka osaczyła go w w?skim w?wozie. Mi?dzy wodzami wyprawy rozgorzała jednak kłotnia: Uzbek chciał si? wycofa?, Kurkumas pod??y? przez w?woz za Suwarem. Przewa?yła opinia Kurkumasa, cho? spory w?rod dowodztwa spowodowały dezercj? znacznej cz??ci armii, ktora zawrociła do Aleppo . Wej?cie do w?wozu bez rozeznania doprowadziło do straszliwej kl?ski. Armia została zasypana lawinami kamieni, zgin?ł te? sam Kurkumas ^[5] . Syria została bez obrony, okazało si? jednak, ?e i sam Suwar nie ma sił do nowych atakow a jego straty były na tyle du?e, ?e teraz sam został zaatakowany przez inne plemiona turkme?skie. Wysłał wi?c posłow do Kajtbaja z pro?ba o pokoj. Sułtan nie mogł jednak doprowadzi? do sytuacji, w ktorej buntownik byłby potraktowany jak rowny mu władca i jego zdrada pozostałaby bez kary. Dlatego wielkim kosztem zdołał zebra? jeszcze jedn? armi? ktor? wysłał przeciw Suwarowi w 1470 roku. Na jej czele stan?ł Jaszbeg. Suwar zdołał odnie?? jeszcze jeden sukces ? zdobył fortec? Malatija. Wkrotce jednak jego słabn?ca armia musiała stawi? czoła ?cigaj?cemu go Jaszbegowi. Do decyduj?cego starcia doszło nad rzek? Oksos w listopadzie 1471 roku. Po zwyci?stwie Mamelukow Suwar został schwytany i odwieziony do Kairu ^[5] .

Kajtbaj i Mehmed II [ edytuj | edytuj kod ]

Najwi?kszym wyzwaniem dla pa?stwa mamelukow za czasow Kajtbaja była rosn?ca pot?ga Turkow osma?skich, ktorzy pod wodz? Mehmeda II Zdobywcy stworzyli u połnocnych granic sułtanatu mamelukow pot??ne imperium. Syryjskich granic sułtanatu strzegły naturalne bariery gor Taurus i rzeki Eufrat obsadzone dodatkowo mameluckimi garnizonami, a za nimi były pomniejsze, wasalne pa?stewka turkme?skie podporz?dkowane Kairowi jeszcze przez sułtana Barsbaja (1422?1438). Dzi?ki tym pa?stwom buforowym kontrolowano gorskie przej?cia we wschodniej Anatolii prowadz?ce do mameluckiej Syrii. Mimo tych linii obronnych Kajtbaj zdawał sobie spraw? z rosn?cego zagro?enia ze strony Osmanow. Turcy posiadali pot??n? artyleri?, dzi?ki ktorej zdobyli Konstantynopol (1453), liczn? armi? oraz nowoczesn? bro? paln?, ktor? posługiwały si? niezwykle gro?ne formacje janczarow . Wprawdzie armia mamelucka słyn?ła z niezwykłego wyszkolenia i skuteczno?ci, to jednak zawsze była to formacja stosunkowo nieliczna ? rekrutami byli niewolnicy sprowadzani spoza ziem sułtanatu, st?d ich liczba była ograniczona, a koszt ich zakupu wysoki. Sami mamelucy tworzyli elitarn? cz??? wojsk ? ci??k? jazd?, ktorej znaczenie na polach bitew malało wraz rozwojem nowych typow broni. Istniały rownie? oddziały pomocnicze: Beduinow lub piechoty, ale ich wyszkolenie i uzbrojenie pozostawiało wiele do ?yczenia. Sytuacja militarna sułtanatu mamelukow pogorszyła si? gdy Turcy wykorzystali pocz?tkowe trudno?ci Kajtbaja w walce z buntownikami i w 1470 roku rozbili sułtanat Karamanu ? najwi?ksze spo?rod pa?stw sojuszniczych Egiptu.

Wkrotce potem doszło do wielkiego konfliktu mi?dzy Osmanami a turkme?sk? konfederacj? plemienn? Ak Kojunlu , ktora pod wodz? Uzun Hasana wyrosła na wielka pot?g? opanowuj?c znaczne połacie ziem w Azerbejd?anie , Iraku i Iranie . Poniewa? konflikt ten toczy? si? miał u granic mameluckich, Kajtbaj musiał podj?? decyzj? po ktorej stronie si? opowie. Z pewno?ci? ju? wowczas nie chciał wzmacnia? pot?gi tureckiej, jednak agresywna polityka Uzun Hasana uniemo?liwiała porozumienie. W listopadzie 1472 wojska Hasana przekroczyły Eufrat i zaj?ły mameluck? twierdz? w Malakiji szykuj?c sobie lepsze pozycje do walki z Turkami. Pocz?tkowo te? pokonali dwukrotnie siły Osmanow. Przeciw Hasanowi wysłał Kajtbaj swego zaufanego przyjaciela Jaszbega. Ten zdołał wyprze? oddziały Ak Kojunlu za Eufrat i odzyska? pozycje mameluckie nad prawym brzegiem rzeki (kwiecie? 1473). W tym samym czasie przybyło do Kairu poselstwo tureckie z pro?b? o przyja?? przeciw wspolnemu wrogowi. Pokazano Kajtbajowi listy Uzun Hasana do władcow chrze?cija?skich wzywaj?ce do wspolnego ataku przeciw Turkom i Mamelukom. To wystarczyło aby Kajtbaj zgodził si? ogłosi? neutralno?? i cho? nie wsparł Osmanow armi? licz?c na dług? walk? mi?dzy swymi s?siadami, pozwolił swobodnie maszerowa? armii tureckiej wzdłu? swych ziem przygranicznych nad Eufratem ^[6] . Konflikt turecko-turkme?ski okazał si? jednak znacznie krotszy ni? mogł przypuszcza? Kajtbaj. 11 sierpnia 1473 roku Mehmed II Zdobywca rozgromił w wielkiej bitwie pod Ba?kentem armi? Uzun Hasana dzi?ki swej przewadze w artylerii i broni palnej. Wprawdzie Turcy nie ruszyli dalej na wschod i wkrotce podpisali z Uzun Hasanem do?? wspaniałomy?lny pokoj, to jednak przewaga armii tureckiej była niekwestionowana.

Na razie jednak mi?dzy Mehmedem a Kajtbajem panowały oficjalnie przyjazne stosunki. Nie wstrzymało to jednak Mehmeda przed kolejnymi podbojami, ktore nie były na r?k? mamelukom. W 1475 roku Turcy zdobyli genue?sk? koloni? na Krymie ? Kaff? i zhołdowali władcow Chanatu Krymskiego . Przej?li tym samym kontrol? nad czarnomorskimi szlakami handlowymi, sk?d sprowadzano do Egiptu niewolnikow maj?cych sta? si? ?ołnierzami w mameluckiej armii. Trzy lata po?niej, w 1478 Turcy w sojuszu z tatarami zaatakowali klany czerkieskie sk?d pochodziła wi?kszo?? elity mameluckiej i sam Kajtbaj. W czerwcu 1480 wojska tureckie zaatakowały Rodos , ktorego porty stanowiłyby idealn? baz? wypadow? na Aleksandri? ^[6] . Na szcz??cie dla mamelukow broni?cy pot??nej cytadeli Rodos rycerze z zakonu joannitow zdołali odeprze? wszelkie ataki. Wiemy z owczesnych przekazow ^[c] , ?e Kajtbaj zaoferował wielkiemu mistrzowi joannitow wszelk? pomoc przeciw Turkom. Sułtan z Kairu musiał wi?c sobie zdawa? spraw?, ?e Mehmed II d??y do konfrontacji z jego pa?stwem. Na pocz?tku 1481 ruszyły przygotowania tureckie do wielkiej wyprawy na Egipt. Gdy jednak wojska wyruszyły ju? na wschod sułtan Mehmed zmarł w Izmicie 3 maja 1481 roku. Wojna została odroczona ^[6] .

Wielka wojna z Turcj? [ edytuj | edytuj kod ]

Preludium [ edytuj | edytuj kod ]

?mier? Mehmeda Zdobywcy uratowała Kajtbaja od wielkiej wojny tylko na kilka lat. Nowy sułtan turecki, Bajazyd II postanowił najpierw umocni? swe panowanie w Stambule i przede wszystkim rozprawi? si? ze swym konkurentem do tronu, bratem D?emem . Popieraj?ce pretendenta armie turkme?skie zostały do?? szybko pokonane, ale on sam zbiegł do pa?stwa mamelukow. Kajtbaj nie pojmał go wprawdzie ale gdy stan?ł przed okazj? wsparcia D?ema by zaszkodzi? gro?nej pot?dze Osmanow, w decyduj?cym momencie jednak si? zawahał. Bajazyd II wysyłał do Kairu listy zapewniaj?ce o jego przyja?ni i ch?ci utrzymania pokoju. Kajtbaj był zbyt do?wiadczonym politykiem by nie zdawa? sobie sprawy z tego, ?e takie deklaracje nic nie znacz?. Jednak jego wiek i ?wiadomo?? słabo?ci swego pa?stwa kazały mu unika? konfliktow za wszelk? cen? ^[7] . Przyj?ł wprawdzie D?ema na audiencji, jednak zarowno w ceremoniale jak i w rozmowie dał mu do zrozumienia, ?e nie traktuje go jako prawowitego władcy i nie poprze oficjalnie jego planow. D?em zachował wprawdzie swobod? działa?, jednak nie zdołał w Egipcie zdoby? ?adnych sprzymierze?cow. W 1482 roku opu?cił pa?stwo mamelukow i wzniecił przeciw bratu kolejna rebeli?, jednak pokonany ponownie tym razem zbiegł na Zachod. Kajtbaj zaprzepa?cił szans? na osłabienie swego najsilniejszego przeciwnika i cho? w ten sposob chciał unikn?? wojny, to jednak wojna okazała si? nieunikniona ^[7] . Rezyduj?cy w ?Drugim Rzymie” sułtanowie tureccy czuli si? spadkobiercami zarowno Bizancjum jak i Imperium rzymskiego . Z tego te? tytułu ro?cili sobie prawo do wszystkich ziem dawnego imperium z Egiptem i Syri? na czele.

Pierwsze starcie [ edytuj | edytuj kod ]

W roku 1484 Bajazyd rozpocz?ł rozmontowywanie systemu obronnego mamelukow usuwaj?c lub przekupuj?c pomniejszych władcow pa?stw buforowych oddzielaj?cych Turcj? od Syrii. Obawiaj?c si? najgorszego Kajtbaj wysłał bogate poselstwo do Stambułu z darami, propozycj? utrwalenia pokoju i nawi?zania wspołpracy mi?dzy obydwoma sułtanatami. Bajazyd kazał posłom długo czeka? i nim powrocili do Kairu do Kajtbaja doszła wie?? o marszu wojsk tureckich na Sis i Tars (czerwiec 1485) ^[8] . Turcy opanowali wi?kszo?? fortec Cylicji i skierowali si? w kierunku Adany. Poniewa? w mi?dzyczasie Jaszbeg zgin?ł w wywołanej przez siebie awanturze wojennej przeciw Ak Koyunłu ^[9] , dowodztwo nad armi? mameluck? otrzymał inny sprawdzony dowodca i przyjaciel Kajtbaja ? Uzbek. Armia z jak? wyruszył na on połnoc nie prezentowała si? najlepiej. Jej trzon stanowiło 3 tys. nie najmłodszych ju? krolewskich mamelukow. Oprocz tego w jej skład wchodziła spora liczba chassakija (gwardzistow), pomocnicze oddziały piechoty i lekkiej jazdy bedui?skiej ^[8] . Marsz na połnoc utrudniały rozruchy w?rod mijanych po drodze plemion bedui?skich, ktore nie tolerowały obecno?ci armii mameluckiej, jednak jej pojawienie si? u wrot Anatolii wystarczyło, by znaczna cz??? mo?nych turkme?skich pogranicza przeszła z powrotem na stron? mameluck?. Kajtbaj mogł si? obawia?, jak zako?czy si? to starcie nierownych sił, gdy niespodziewanie w marcu 1486 roku do Kairu nadeszła wie?? o wielkim zwyci?stwie Uzbeka nad tureck? armi?. Bitwa, do ktorej doszło 15 marca pod Adan? rzeczywi?cie miała niespodziewany przebieg: maj?ce przewag? liczebn? i technologiczn? oddziały osma?skie uległy ci??kiej je?dzie mameluckiej i poszły w rozsypk?. Zgin?ło podobno nawet 40 tys. Turkow, dowodca wojsk osma?skich Ibn Hersek dostał si? do niewoli, a Uzbek wysłał do Kairu jako trofeum dwie?cie głow zabitych oficerow tureckich ^[8] . Drugi z dowodcow, bej Karamanu Karagoz Mehmed wycofał si? opuszczaj?c wcze?niej zdobyte twierdze, dzi?ki czemu Cylicja wrociła pod kontrol? mamelukow ^[10] .

Głowna ofensywa osma?ska [ edytuj | edytuj kod ]

Nowa ofensywa turecka ruszyła w 1487 roku. Wojskami osma?skimi, ktore wspierały oddziały z Dulkadiru dowodził wielki wezyr Davud Pasza . Miał on ?miały plan inwazji na ziemie mamelukow. Sułtan rozkazał mu jednak najpierw podporz?dkowa? władzy osma?skiej plemiona i wielmo?ow turkme?skich we wschodniej Anatolii. Mamelukowie nie podj?li ?adnej kontrakcji i wezyr zdołał pokona? koczownicze plemiona pogranicza. Turcy zdołali wowczas zaj?? ponownie Adan? (kwiecie? 1487). Nowa, pot??na ofensywa przeciw mamelukom ruszyła w kolejnym roku. Wielka flota turecka zbli?yła si? do Aleksandrii, by zmusi? wojska mameluckie do odwrotu z Syrii. Kajtbaj jednak nie zarz?dził wycofania wojsk z frontu, a wkrotce potem burze zmusiły flot? osma?sk? do odpłyni?cia. Tymczasem l?dem nadci?gn?ła nowa armia turecka dowodzona przez gubernatora Rumelii Hadim Ali Pasz? . Liczyła ona 3 tys. ci??kiej jazdy, 6 tys. janczarow i znacznie wi?cej wojsk sojuszniczych i pomocniczych ? ł?cznie ok. 60 tys. ?ołnierzy ^[10] . Mury Sis run?ły pod ostrzałem ci??kiej osma?skiej artylerii, jego załoga została wzi?ta do niewoli i do ko?ca kwietnia 1488 roku cała Cylicja została opanowana przez Turkow. Teraz Turcy czekali na kontrakcj? mamelukow, ktorzy musieli zaatakowa? pozycje tureckie, je?li chcieli uratowa? swe panowanie w Cylicji i na całym syryjskim pograniczu. W kwietniu 1488 roku Uzbek wyruszył ze sw? armi? z Aleppo , lecz gdy zbli?ył si? do pozycji tureckich okazało si?, ?e s? ?wietnie bronione ^[11] . Droga na połnoc prowadziła bowiem przez Syryjskie Wrota ? w?ski przesmyk poło?ony mi?dzy morzem a gorami. Na morzu stała osma?ska flota, gotowa ostrzela? przechodz?ce wojska. Z gor natomiast ostrzał prowadziły ustawione tam oddziały tureckie. Dodatkowo przy przemarszu trzeba było przekroczy? rzek?, co dodatkowo nara?ało wojsko na ostrzał. Pierwsza proba przebycia przesmyku nie powiodła si?, a pchni?te tam oddziały z Hamy wraz z konnic? bedui?sk? zostały zdziesi?tkowane przez wrog? artyleri?. Mimo tego Uzbek postanowił przeforsowa? przesmyk raz jeszcze. Tym razem szcz??cie mu sprzyjało ? silna burza zmusiła flot? do odpłyni?cia spod brzegow, a sama zmiana pogody została potraktowana przez ?ołnierzy mameluckich jako znak przychylno?ci Bo?ej co bardzo podniosło ich morale ^[11] . Wojska zdołały si? przedrze?, a przy okazji zdobyto cz??? tureckich okr?tow, ktore zostały zakotwiczone na czas burzy i spi?te ła?cuchami. Inne okr?ty si? rozbiły, a ich załogi wpadły wprost pod miecze mamelukow. Teraz szybkim marszem poprowadził Uzbek wojska pod mury Adany, gdzie napotkał głown? armi? osma?sk?. Doszło do bitwy na rowninie pod miastem 26 sierpnia 1488 roku. Uzbek widz?c, ?e Turcy dopiero rozwijaj? swe szeregi postanowił zaatakowa? od razu, licz?c na zamieszanie w szeregach przeciwnika ^[11] . Bitwa, w ktorej pocz?tkowo przewag? zdobyli Turcy zacz?ła przeradza? si? w ich kl?sk?, gdy wojska mameluckie zdołały wedrze? si? w wyrw? mi?dzy lewym skrzydłem a centrum osma?skiej armii. Cofaj?ce si? oddziały tureckie nie zdołały ju? utrzyma? pola, jednak wojska mameluckie, ktore wdarły si? do obozu tureckiego zacz?ły go pl?drowa?, co wywołało chaos pomi?dzy coraz bardziej oddalaj?cymi si? od siebie oddziałami. Uzbek zacz?ł si? obawia? zbytniego rozproszenia swych sił i, podobnie jak Ali Pasza, zarz?dził odwrot. Dopiero gdy obie strony podliczyły straty okazało si?, ?e zwyci??yli mamelukowie ^{[10] [12]} . Turcy stracili a? 30 tys. ludzi i ich dowodca podj?ł decyzj? o odwrocie z Cylicji ^[11] . Mamelukowie utracili jedynie 4 tys. ?ołnierzy i Uzbek ze sw? armi? obległ obsadzona przez Turkow Adan?, ktor? zdobył po trzech miesi?cach. Na wie?? o zwyci?stwie w Kairze urz?dzono tygodniowe ?wi?to. Uzbek wkroczył do Anatolii, pal?c wszystko po drodze, ale brak zaopatrzenia i niech?? armii do dalszego marszu zmusiła go do odwrotu. Uzbek wrocił z armi? do Damaszku , po czym udał si? do Egiptu. Cho? wywołało to gniew Kajtbaja, ktory obawiał si? opuszczenia granicy przez dowodc?, to jednak sułtan obdarował go ceremonialn? szat? nale?n? bohaterowi ^[11] .

Ofensywa mamelucka i zako?czenie wojny [ edytuj | edytuj kod ]

W marcu 1490 roku Uzbek wyruszył z now? armi? w celu rozpocz?cia ofensywy przeciw Turkom. Armia, ktor? dowodził była nowocze?niejsza od poprzedniej ? znalazło si? w niej wi?cej arkebu?nikow . Tym razem Uzbek postanowił wkroczy? do Anatolii inn? drog? ni? przez Syryjskie Wrota, w obawie przed atakami floty. Maszeruj?c przez terytorium Abulustajnu wkroczył na ziemie drobnych ksi???t turkme?skich, a tych, ktorzy uznali zwierzchnictwo Osmanow przykładnie ukarał pal?c wioski i miasta. Inwazja mamelukow nie miała ?adnych dalekosi??nych celow strategicznych. Kajtbaj zdawał sobie spraw?, ?e nie jest w stanie podbi? i utrzyma? ?adnych ziem w Anatolii, bo to kosztowałoby go zbyt wiele, a skarbiec był pusty ^[13] . Zadaniem Uzbeka było wi?c niszczenie i pl?drowanie Anatolii, by zmusi? Bajazyda do wysłania propozycji pokojowych. Plan si? powiodł ? w maju 1491 roku Bajazyd wysłał do Kairu poselstwo, ktore wr?czyło sułtanowi klucze do wszystkich mameluckich twierdz, ktore były jeszcze w r?kach osma?skich. Podpisano ugod?, w ktorej Bajazyd uznał przoduj?c? rol? Kajtbaja w ?wiecie islamu i jego prawo do zwierzchnictwa nad pa?stewkami we wschodniej Anatolii i ?wi?tymi miejscami Arabii . Pokoj nie zmienił granic mi?dzy obydwu pa?stwami, ale to Kajtbaj mogł si? czu? zwyci?zc?. Jego osobisty presti? wzrosł niepomiernie i był wowczas uznawany za najwi?kszego władc? ?wiata islamu. Jednak w wymiarze pa?stwowym straty Egiptu mamelukow były bardziej dotkliwe. Koszty wojny były olbrzymie, gospodarka sułtanatu była na wyczerpaniu, a na dodatek w 1492 roku wybuchła zaraza, podczas ktorej w samym Kairze zmarło 200 tys. osob ^[13] . Poza tym wykorzystuj?c wojn? mi?dzy sułtanatami w 1489 roku Republika Wenecka zagarn?ła płac?cy dotychczas Egiptowi trybut Cypr .

Schyłek panowania [ edytuj | edytuj kod ]

Ostatnie lata rz?dow Kajtbaja nie były łatwe dla s?dziwego sułtana. Wspomniana zaraza z 1492 roku zebrała obfite ?niwo tak?e w?rod mamelukow. Wybuchły zamieszki głodowe, podczas ktorych ranny został sam Kajtbaj, gdy podczas osobistej interwencji został zrzucony z konia przez napieraj?cy tłum. Upadek kosztował władc? skomplikowane złamanie nogi, ktore musiał długo leczy?, spowodowało jednocze?nie w?rod ludu przypływ wspołczucia wobec cierpi?cego sułtana ^[14] . W czasie zarazy zmarło rownie? wielu wpływowych emirow ? na ich miejsce weszli nowi ludzie, mniej szanuj?cy władc? i rozgrywaj?cy mi?dzy sob? walk? o wpływy i nast?pstwo po spodziewanym zgonie starego ju? monarchy. Jednym z najambitniejszych emirow, ktory wszedł wowczas do mameluckiej elity był Kansuh , jeden z dowodcow wyprawy do Anatolii w 1490 roku. Kansuh o?enił si? z cork? najbardziej wpływowego spo?rod wodzow Kajtbaja ? Uzbeka i wyra?nie d??ył do zaj?cia pierwszoplanowej pozycji w pa?stwie, nie bacz?c na to, ?e Kajtbaj ma syna i dziedzica al-Nasira Muhammada ^[14] . By zrownowa?y? ambicje Kansuha powołał Kajtbaj do swej rady innego energicznego emira ? Akbirdiego . Starzej?cy si? władca stał si? teraz bardzo podejrzliwy. W pewnym momencie zwrocił si? nawet przeciw swemu synowi wysyłaj?c go za domniemane spiski do sprz?tania koszar. W latach 1494?96 sytuacja gospodarcza Egiptu si? poprawiła, stan sułtana był jednak coraz gorszy i w Kairze wybuchła z cał? sił? walka o władz?. Nie mog?c powstrzyma? rosn?cych wpływow Kansuha Akbirdi usiłował doprowadzi? do jego zamordowania. W odpowiedzi Kansuh wraz z Uzbekiem zebrali wierne im grupy mamelukow z zamiarem wyruszenia przeciw Akbirdiemu. Przed ostatecznym rozłamem jeszcze raz uratował pa?stwo s?dziwy sułtan. Kajtbaj w krytycznym momencie udał si? na plac słu??cy do przegl?du wojsk i wezwał wszystkich wiernych mu mamelukow do stawienia si? przed obliczem sułtana i zaniechania wszelkich spiskow. ?ołnierze wzruszeni postaw? s?dziwego władcy opu?cili swych mocodawcow i wspolnie zło?yli hołd prawowitemu władcy. Kansuh dobrowolnie usun?ł si? w cie?, a Uzbek w białej szacie przedarł si? przed oblicze sułtana prosz?c o wybaczenie i zgod? na wyjechanie do ?wi?tych miejsc. Wkrotce potem udał si? do Mekki ^[14] .

Był to jednak ostatni tryumf stoj?cego nad grobem sułtana. Wkrotce potem Kansuh wyprosił u władcy oficjaln? audiencj?, podczas ktorej został oczyszczony ze wszelkich zarzutow. Wzmocniony tym emir zaatakował w lipcu 1496 roku pałac Akbirdiego, co zagroziło znow wybuchem wojny domowej. Kajtbaj postanowił powtorzy? swoj manewr z wezwaniem do zgody i ponownie udał si? na plac wojskowy. Tym razem jednak mamelucy zaanga?owani w polityczne wa?nie i podzieleni na wrogie obozy nie stawili si? przed oblicze monarchy. Po kilku godzinach sp?dzonych na trybunie w upale egipskiego lata wyczerpany władca ledwo dosiadł konia i wrocił do swej cytadeli. Zdołał jeszcze dowiedzie? si? o ucieczce Akbirdiego, po czym 5 sierpnia zapadł w ?pi?czk?. Emir Timraz usiłował uzyska? od konaj?cego władcy zgod? na proklamowanie jego 14-letniego syna sułtanem. Kajtbaj nie odzyskał ju? jednak ?wiadomo?ci ^[14] . Zmarł 7 sierpnia 1496 roku. Pochowano go we wspaniałym mauzoleum wzniesionym na jego rozkaz. Nie było wystawnych uroczysto?ci pogrzebowych gdy? jak zwykle po ?mierci sułtana w pa?stwie mamelukow rozgorzała walka o władz?. Pocz?tkowo rzeczywi?cie na tronie zasiadł syn Kajtbaja ? al-Nasir. Podj?ł on prob? zreformowania systemu wojskowego pa?stwa, za co szybko zapłacił utrat? tronu i jego miejsce zaj?ł ambitny Kansuh ^[14] . I on jednak nie utrzymał si? długo nu władzy, a walki mi?dzy stronnictwami mamelukow trwały a? do nagłej katastrofy pa?stwa w 1517 roku, gdy cały sułtanat został podbity przez Osmanow.

Polityka wewn?trzna, proby reform [ edytuj | edytuj kod ]

Długie panowanie Kajtbaja i jego naturalna ?mier? były wyj?tkiem w ponad dwuwiekowej historii pa?stwa mamelukow, gdzie wi?kszo?? władcow gin?ła lub była obalana przez przeciwnikow. Działo si? to w trakcie wewn?trznych wa?ni mi?dzy frakcjami pot??nych emirow, na ktorych musiał opiera? sw? władz? sułtan. Przez kronikarzy muzułma?skich był uwa?any za wzor dostojnego i umiarkowanego władcy. W odro?nieniu od swych poprzednikow znacznie bardziej interesował si? losem rodzimej ludno?ci Egiptu, a nie tylko w?skim gronem mamelukow. W latach urodzaju kazał magazynowa? zbo?e, aby moc rozdawa? je w latach głodu. Sw? cytadel? opuszczał cz?sto bez zbrojnej eskorty, wraz z nieliczn? ?wit?, ostentacyjnie pokazuj?c swe zaufanie do wierno?ci ludu i ukazuj?c ewentualnym przeciwnikom sw? popularno??. Faktem jest, ?e niewielu mameluckich władcow mogło sobie na to pozwoli? ^[3] . W 1472 roku udał si? z pielgrzymk? do Mekki , gdzie zu?ył na jałmu?n? znaczn? cz??? swego maj?tku zyskuj?c powszechny podziw i miano władcy niezwykle pobo?nego i miłosiernego ^[15] . Kajtbaj obj?ł władz? b?d?c w wieku ponad pi??dziesi?ciu lat i zmarł dobiegaj?c osiemdziesi?ciu. Ze wzgl?du na swoj wiek nie dowodził ju? osobi?cie armiami, mimo to cz?sto opuszczał Kair podro?uj?c po swym pa?stwie i dogl?daj?c licznych, zarz?dzonych przez siebie budow. Zdaj?c sobie spraw? z przewagi Osmanow na morzu rozkazał rozbudowa? fortyfikacje Aleksandrii, najwi?kszego egipskiego portu. Otoczył rownie? nowymi murami Damaszek. Jego patronatowi przypisuje si? ponad 250 budowli od Aleksandrii, poprzez Jerozolim? , Aleppo, Damaszek po Mekk? i Medyn? a tak?e, przede wszystkim, w Kairze, gdzie zostawił swoj ?lad w ka?dej dzielnicy miasta ^[16] . Budowy te, podobnie jak działalno?? charytatywna władcy i zakupy uzbrojenia pochłaniały olbrzymie sumy, ktorych skarb sułta?ski nie mogł zapewni?. Dlatego te? w chwili swej ?mierci Kajtbaj zostawił swym nast?pcom olbrzymie długi, głownie u weneckich bankierow i kupcow.

Reformy wojskowe [ edytuj | edytuj kod ]

Oprocz intensywnej działalno?ci w sprawach cywilnych Kajtbaj probował rownie? zreformowa? egipskie armie, co było szczegolnie trudne ze wzgl?du na charakter jego władzy. Podobnie jak inni władcy mameluccy był sułtanem wyniesionym na tron przez oligarchi? wojskow?, sam do niej nale?ał i jej interesow musiał strzec. Zdawał sobie jednocze?nie spraw?, ?e system wojskowy stworzony ponad 200 lat wcze?niej nie jest do utrzymania. Po pierwsze liczba niewolnikow dost?pnych z dotychczasowych ?rodeł gwałtownie spadała, a ich cena rosła, co podnosiło koszt rekrutacji i szkolenia armii. Jeszcze na pocz?tku XIV wieku elitarne oddziały mameluckie liczyły 12 tysi?cy ?ołnierzy. Gdy Kajtbaj obejmował władz? mamelukow było tylko 6 tysi?cy. W ci?gu swego panowania dokupił on 8 tysi?cy nowych mamelukow. Jednak w tym czasie sukcesywnie odchodzili lub gin?li w kampaniach kolejni ?ołnierze. Swoje ?niwo zebrała te? zaraza, ktora kilkukrotnie nawiedziła w tych latach Egipt. W porownaniu do armii, jakie gromadzili owcze?nie przywodcy Ak Kojunłu lub sułtani tureccy były to siły bardzo szczupłe. Oprocz trzonu armii, składaj?cego si? ze ?wietnie wyszkolonych mamelukow powoływano te? inne oddziały, ale ich wyszkoleniu i uzbrojeniu dotychczas sułtanowie nie po?wi?cali wiele uwagi. Kajtbaj usiłował to zmieni? i z poborowych z Egiptu i Nubii zacz?ł formowa? oddziały piechoty, zwane awlad al-nas . Poniewa? ich szkolenie w łucznictwie na poziomie podobnym do tego, jakie mieli mamelucy byłoby zbyt czasochłonne i drogie, sułtan postanowił uzbroi? ich w bro? paln?, generalnie owcze?nie mniej skuteczn?, ale nie wymagaj?c? wysokich umiej?tno?ci i długich treningow. Arkebuzy zamawiane przez Kajtbaja w Europie były jednak drogie, a ich ilo?? niewystarczaj?ca. Problemem był rownie? zupełny brak rodzimego przemysłu, zdolnego produkowa? amunicj? czy artyleri?. Tej ostatniej armia mamelucka za Kajtbaja była pozbawiona zupełnie. Ku rado?ci Kajtbaja, po kryzysie na Rodos władca neapolita?ski wysłał w 1482 do Egiptu cały statek wypełniony nowocze?niejszymi muszkietami . Mimo tego za rz?dow Kajtbaja liczebno?? nowocze?niej uzbrojonych oddziałow była wci?? zbyt mała, a sam sułtan nie odwa?ył si? podwa?y? monopolu elity mameluckiej na najlepsze uzbrojenie i najwy?szy ?ołd. Prob? tak? podj?ł po?niej syn Kajtbaja, al-Nasir co spowodowało bunt mamelukow i utrat? przez niego tronu.

Uwagi [ edytuj | edytuj kod ]

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

• James Waterson: Wojny mamelukow . Warszawa: Bellona, 2008, s. 216?236. ISBN  978-83-11-11247-6 .