Jordaki Kuparentko
Iordache Cuparencu
Data i miejsce urodzenia
|
1784
Jassy
|
Data i miejsce ?mierci
|
stycze?
1844
Warszawa
|
Zawod, zaj?cie
|
mechanik, konstruktor
|
Jordaki Kuparentko
,
Kuparenko
(tak si? sam podpisywał
[1]
),
Kupare?ko
[2]
,
rum.
Iordache Cuparencu (ur. 1784 w okolicach
Jass
, zm. w styczniu 1844 w
Warszawie
) ? polski przedsi?biorca teatralny i cyrkowy
mołdawskiego
(rumu?skiego
[3]
) pochodzenia, pirotechnik, mechanik i konstruktor, pionier
awiacji
.
W latach 1806?1808 wykonał w Wilnie oraz w Warszawie cztery loty balonowe
[4]
. Znalazł si? w
ksi?dze rekordow Guinnessa
jako wynalazca
spadochronu
oraz pierwszy człowiek na ?wiecie, ktory prze?ył katastrof? lotnicz?, dokonuj?c skoku z jego u?yciem
[5]
. W 1808 jako pierwszy w Polsce dokonał podczas lotu balonem pomiarow
meteorologicznych
.
Czerpi?c ze wzorow tureckiego teatru cieni
karagoz
, popularnego w jego ojczystej
Mołdawii
, Kuparentko zało?ył pierwszy teatr tego typu w Warszawie. W latach 1816?1842 kierował kilkoma teatrami marionetek, gabinetami zautomatyzowanych figur i teatrem mechaniczno-optycznym.
Kuparentko wynalazł m.in. buzuton ? mechaniczny instrument d?ty zbli?ony do katarynki oraz strzelb? w typie broni maszynowej.
Biografia Kuparentki nale?y do najlepiej zbadanych w?rod polskich
kunsztmistrzow
[6]
1 poł. XIX w. Do jego działalno?ci odwołuj? si? badacze sztuki cyrkowej, teatru lalek, historii techniki oraz dziejow polskiego lotnictwa
[2]
.
Urodził si? jako Iordache Cuparencu w 1784 w okolicach obecnej rumu?skiej miejscowo?ci Ia?i (Jassy), historycznej stolicy
Mołdawii
. Podobno pochodził z rodziny
bojarskiej
. Z powodu konfliktu z rodzicami w wieku 15 lat opu?cił dom rodzinny i został malarzem dekoracji teatralnych w teatrze w Jassach
[7]
.
Około roku 1800 przył?czył si? jako linoskoczek do trupy artystow cyrkowych (kompanii atletow
[8]
) Jana Koltera, ktorzy odbywali objazdowe tournee po Mołdawii
[2]
. W 1801
[9]
lub 1804
[10]
wraz z trup? Koltera przybył do Warszawy, gdzie wyst?pował w amfiteatrze zwanym "Hec?" na rogu ulic
Brackiej
i
Chmielnej
[1]
[7]
. W 1804 po?lubił cork? Koltera i został wspołwła?cicielem kompanii atletow swojego te?cia
[8]
. Podczas jednego z wyst?pow spadł z wysoko?ci, łami?c sobie nog?
[3]
. Wydarzenie to przekre?liło jego dalsz? karier? cyrkow? i na zawsze zwi?zało go z Warszaw?
[11]
.
Po wypadku Jordaki Kuparentko rozpocz?ł działalno?? jako przedsi?biorca cyrkowy i teatralny, a tak?e pirotechnik, mechanik i konstruktor. Po nieudanym mał?e?stwie z Kolterown?, w 1808 o?enił si? po raz drugi z Ann? Henriett? Teiflin
[1]
, ktorej poprzedni m?? był wła?cicielem "Hecy". Dzi?ki temu mał?e?stwu Kuparentko przej?ł zarz?d nad amfiteatrem
[12]
. W 1821 nabył "Hec?"
[1]
, ktor? kierował do 1830. Organizował m.in. wyst?py linoskoczkow i wolty?erow oraz pokazy fajerwerkow, prezentowane nie tylko w amfiteatrze, ale rownie? na festynach
[12]
.
Kuparentko prowadził
teatry lalek
, w tym
teatr cieni
(o nazwie
Pitoresk
[3]
)
i organizował pokazy mechaniczno-optyczne, m.in. w swoim Teatrze Kinetozograficznym i Optycznym. Czterokrotnie zakładał w Warszawie teatr lalek, m.in. w 1816 w
pałacu Blanka
, w 1830 w salach redutowych
Teatru Narodowego
oraz w 1842 w
budynku dawnego konserwatorium
na
Mariensztacie
[13]
. Na sztuk? lalkarsk? Kuparentki miało wpływ jego pochodzenie i dziedzictwo kulturowe. Teatr lalek był bowiem bardzo popularn? i wysoko rozwini?t? form? sztuki teatralnej na pograniczu mołdawsko-tureckim. Stworzony przez Kuparentk? w 1816
teatr cieni
był pierwszym tego typu stałym teatrem warszawskim
[14]
. W lalkarstwie Kuparentko wykorzystywał rownie? swoje zamiłowania techniczne i umiej?tno?ci z zakresu mechaniki, konstruuj?c ruchome marionetki
[15]
. Teatr lalek mechanicznych, zało?ony w 1842, był szeroko podziwiany i komentowany przez owczesn? pras?
[1]
.
Od lat 30. XIX w. w swoim teatrze mechaniczno-optycznym Kuparentko prezentował obrazy panoramiczne i
dioramy
ro?nych obrazow miast i miejsc
[16]
.
Działalno?? w zakresie mechaniki i prace konstruktorskie
[
edytuj
|
edytuj kod
]
Kuparentko był przede wszystkim mechanikiem
[17]
. Skonstruował mechanizm poruszaj?cy teatrem lalkowym, ktory zaprezentowany został na wystawie wynalazkow w Pary?u. Podczas wyst?pow oraz płatnych demonstracji prezentował zabawki mechaniczne i przedmioty własnej konstrukcji, m.in. wykonan? w 1821
[18]
strzelb?, ktora za jednym nabiciem 10 razy wystrzela
[12]
, uznawan? niekiedy za prototyp
karabinu maszynowego
[19]
[20]
.
Znaczn? popularno?ci? cieszył si? skonstruowany przez niego instrument muzyczny zwany buzutonem. Wzbudził on sensacj? na warszawskiej wystawie w 1828
[21]
. Składaj?cy si? z
27. tr?b mosi??nych, grai?cy za pomoc? miechow
buzuton był instrumentem mechanicznym
[22]
, rodzajem
katarynki
[23]
. Automat wykonywał aran?acje fragmentow opery romantycznej
Wolny strzelec
Karla Webera
, w tym uwertur? do opery i słynny
Chor strzelcow
z aktu III
[24]
.
Kuparentko był tak?e konstruktorem i budowniczym
balonow lataj?cych
. Na własnor?cznie zbudowanych balonach trzykrotnie wzniosł si? w powietrze w
Warszawie
oraz w
Wilnie
. Pomimo pocz?tkowych trudno?ci działalno?? ta przyniosła mu du?y rozgłos na terenach dawnej
Rzeczypospolitej
. W czerwcu 1806 roku z
ulicy Foksal w Warszawie
wzniosł si? po raz pierwszy na balonie własnej konstrukcji, wykonanym z afiszow teatralnych, w ktorym
powietrze
było podgrzewane przez pal?ce si?
łuczywo
[3]
. Podczas pokazu balon, w ktorym unosił si? konstruktor, zapalił si?, a Kuparentko uratował si? tylko dzi?ki spadochronowi własnej konstrukcji, z pomoc? ktorego wyl?dował na
Krakowskim Przedmie?ciu
.
Drugi raz w powietrze wzniosł si? 6 grudnia 1806 w
Wilnie
. W wykonanym z papieru balonie wzniosł si? na
znaczn? wysoko??
i przy silnym wietrze przeleciał dystans 1,5
mili
, po czym bezpiecznie powrocił na ziemi?
[25]
. Podczas trzeciego lotu, jaki odbył z ogrodu przy ulicy Foksal w Warszawie dnia 24 lipca 1808 roku o godzinie 8. wieczorem, unosił si? w powietrzu na wysoko?ci 1281 metrow przez niecały kwadrans
[26]
. Lot był biletowany dla publiczno?ci, ale i miał charakter naukowy (zobacz plakat powy?ej). Kuparentko dokonywał podczas niego pionierskich pomiarow
meteorologicznych
za pomoc? aparatow dostarczonych przez profesora Magiera z Warszawy. W opisie
Korespondenta
wymienione zostały dwa parametry lotu: wysoko?? ? 3 882
stop paryskich
, oraz temperatura, ktora opadła do
kilku stopni
(przy temperaturze przy gruncie 23 stopnie)
[26]
; według oficjalnego plakatu planowane miało by? rownie? pobranie probki powietrza. Wiatr znosił go w stron? cmentarza na Pow?zkach i, po kilku minutach dogodnych dla obserwacji warunkow, gwałtownie nasilaj?c si? zacz?ł rozrywa? czasz?. Lecz i tym razem wynalazca zachował ?ycie, bo jak stwierdzono w relacji:
Nie stracił przytomno?ci Kuparentko, i trzymai?c si? mocno galeryi w ktorey siedział, chocia? Balon zbli?ai?c si? do ziemi zacz?ł si? pali?, piecyk rozpalony i dno galeryi słu?yły mu za parachute, i z lekka spadł na piasek pod
Pow?zkami
.(...),
gdzie została mu udzielona pomoc przez, b?d?cych ?wiadkami zdarzenia,
Dwoch Francuzow
. Zabezpieczywszy przyrz?dy, udał si? nast?pnie z powrotem do miasta, ku du?ej uciesze widzow
[26]
.
Kuparentko był tak?e oficerem armii polskiej, do ktorej zaci?gn?ł si? w 1811 roku. W artylerii dosłu?ył si? stopnia porucznika
[11]
. Zmarł w 1844 w Warszawie i został pochowany na
prawosławnym cmentarzu na Woli
[27]
.
- ↑
a
b
c
d
e
Stanisław D?browski (zebr.), Zbigniew Raszewski (red.),
Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965
, t. 1, Warszawa: Polska Akademia Nauk Instytut Sztuki, 1973, s. 352.
- ↑
a
b
c
Marek Waszkiel 1996 ↓
, s. 88.
- ↑
a
b
c
d
Od lat 40 znany był w Warszawie Jordaki Kuparenko rodem z Wołoszczyzny (...)
. ?Kurjer Warszawski”. 31, s. 142, 1844-02-01. Warszawa.
- ↑
Jerzy Konieczny,
Kronika lotnictwa polskiego 1241-1945
, Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Ł?czno?ci, 1984, s. 11.
- ↑
David Mondey, "The Guinness Book of Aircraft", Bath 1992, str. 65 - rozdział "Parachutes" ("Spadochrony").
- ↑
Okre?lenie zastosowane przez dziennikarza "Kuriera Warszawskiego" w 1821
[1]
- ↑
a
b
Kuparenko, Kuparentko, Jordaki
[w:] Bo?ena Frankowska,
Encyklopedia teatru polskiego
, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 231.
- ↑
a
b
Wojciech Lipo?ski,
Humanistyczna encyklopedia sportu
, Warszawa: Sport i Turystyka, 1987, s. 165.
- ↑
np. Stanisław D?browski (zebr.), Zbigniew Raszewski(red.),
Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965
, t. 1, Warszawa: Polska Akademia Nauk Instytut Sztuki, 1973, s. 352; Marek Waszkiel,
Kinetozograficzny teatr Kuparenki
, "Pami?tnik Teatralny", T. 45, 1996, nr 1/2 (117/178), s. 89.
- ↑
np. Grzegorz Jahołkowski,
Kuparenko (Jordaki)
[w
Encyklopedyja Powszechna
, Warszawa: Nakładem S. Orgelbranda 1864, t. 16, s. 460; Eugeniusz Banaszczyk,
Karuzela pod gwiazdami
, Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 1967, s. 73-74.
- ↑
a
b
Eugeniusz Banaszczyk:
Karuzela pod gwiazdami
. Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 1967.
Brak numerow stron w ksi??ce
- ↑
a
b
c
Marek Waszkiel 1996 ↓
, s. 91.
- ↑
Beniamin Vogel,
Przemysł muzyczny w Krolestwie Polskim
[w:] Zofia Chechli?ska (red.),
Szkice o kulturze muzycznej XIX wieku
, t. 4, Warszawa: Pa?stwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 263
- ↑
Jan Reychman,
Orient w kulturze polskiego O?wiecenia
, Wrocław-Warszawa-Krakow: Ossolineum, 1964, s. 96.
- ↑
Marek Waszkiel,
Dzieje teatru lalek w Polsce (do 1945 roku)
, Warszawa: Polska Akademia Nauk - Instytut Sztuki, 1990, s. 92-93, 102.
- ↑
Marek Waszkiel 1996 ↓
, s. 92, 97, 105-106.
- ↑
Marek Waszkiel 1996 ↓
, s. 92.
- ↑
"Kurjer Warszawski" 1821 nr 146
[2]
-
P. Jordaki Kupare?ko (...) pracuje nad uko?czeniem strzelby nowego wynalazku
. Cytat za: Julian Tuwim,
Listy
, Warszawa: Czytelnik, 1979, s. 354.
- ↑
Jan Izydor Sztaudynger
,
Archiwum
, "Teatr Lalek" 1952 nr 6, s. 78. Jan Izydor Sztaudynger,
Kuparenko
, "Teatr Lalek" 1958, z. 4. - Informacje o Kuparentce w warszawskiej prasie XIX-wiecznej wyszukał i przekazał Sztaudyngerowi
Julian Tuwim
. Julian Tuwim,
Listy
, Warszawa: Czytelnik, 1979 , s. 354-355.
- ↑
Anna Sztaudynger-Kaliszewicz,
?ycie nie jest fraszk?. Opowie?? o pasjach, przyja?niach i przes?dach Jana Sztaudyngera
, Bielsko-Biała: Wydawnictwo "Kleks", 1994, s. 137.
- ↑
Beniamin Vogel,
Instrumenty muzyczne w kulturze Krolestwa Polskiego. Przemysł muzyczny w latach 1815-1914
, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1980, s. 94, 113, 183.
- ↑
Beniamin Vogel,
Przemysł muzyczny w Krolestwie Polskim
[w:] Zofia Chechli?ska (red.),
Szkice o kulturze muzycznej XIX wieku
, t. 4, Warszawa: Pa?stwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 234-235.
- ↑
Anna M. Drexlerowa,
Wystawy wytworczo?ci Krolestwa Polskiego
, Warszawa: Oficyna Naukowa, 1999, s. 106, 256.
- ↑
Grzegorz Jahołkowski,
Kuparenko (Jordaki)
[w:]
Encyklopedyja Powszechna
, Warszawa: Nakładem S. Orgelbranda 1864, t. 16, s. 461.
- ↑
JP. Jordaki Kuparentko, ktory w nowo wynalezionym przez siebie Balonie, pierwszy raz tu w Warszawie przed 2ma laty (...)
. ?Gazeta Warszawska”. 53, s. 877, 1808-07-02.
- ↑
a
b
c
M..
Dnia 24go t. m. JPAN Jordaki Kuparentko, odprawił tu trzeci? swoi? napowietrzn? podro? balonem swoiego wynalazku. (...)
. ?Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego”. 60 z dodatkiem, s. 780, 1808-07-24. Warszawa. Cytat: Dnia 24go t. m, JPan Jordaki Kuparentko, odprawił tu trzeci? swoi? napowietrzn? podro? balonem swoiego wynalazku. Pu?cił si? on z ogrodu Foxhalowego przy licznie zebraney publiczno?ci o godzinie osmey w wieczor.
Pogoda i czas spokoyny sprzyiał temu do?wiadczeniu; lekki zachodnio-południowy wiatr kierował go ku Pow?zkom. Gdy iu? doszedł znaczney wysoko?ci, balon został w rownowadze z powietrzem, i ten napowietrzny ?eglarz miał par? minut czasu obserwowania za pomoc? instrumentow Meteorologicznych przez Jm? Pana Magiera sobie danych; iak wnie?? mo?na było z opadnienia merkuryuszu w barometrze, wyniesiony był z balonem na 3,882 stop Paryzkich. Thermometr, ktory był na 23 stopnie ciepła, opadł w tey wysoko?ci na kilka stopni i obserwator czuł zimno; ogie? tylko b?d?cy w Balonie z wierzchu go ogrzewał; oddychanie miał dosy? wolne, ale w tym
spokoynym czasie krotko zostawał, bo wiatr z wy?szey warszty powietrza gwałtownie zacz?ł bi? na Balon, ktory, gdyby z iak naymocnieyszey był zrobiony materyi, oprze?by si? nie mogł iego mocy. Otwierał ?eglarz klap?, ?eby si? zni?ył, ale wiatr zawsze mocny, zacz?ł rozdziera? Balon. Nie stracił przytomno?ci Kuparentko, i trzymai?c si? mocno galeryi w ktorey siedział, chocia? Balon zbłi?ai?c si? do ziemi zacz?ł si? pali?, piecyk rozpalony i dno galeryi słu?yły mu za parachiite, i z lekka spadł na piasek pod Pow?zkami. Podro? iego nie trwała kwadransa. Dwoch Francuzow tam przytomnych dali mu pomoc. Piecyk i niektore inltrumenta zło?ono u Młynarza , a Kuparentko spotkany od wielu dystyngwowanych osob, do miasta był zawieziony. Udał si? potym na Teatr, gdzie z rado?ci? od publiczno?ci był ogl?dany, jako niepraktykowaney przytomno?ci i zr?czno?ci napowietrzny ?eglarz. M......
Sprawd? autora:1.
- ↑
Grzegorz Jahołkowski,
Kuparenko (Jordaki)
[w:]
Encyklopedyja Powszechna
, Warszawa: Nakładem S. Orgelbranda 1864, t. 16, s. 460
- Eugeniusz Banaszczyk:
Karuzela pod gwiazdami
. Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 1967.
Brak numerow stron w ksi??ce
- Balloons and Airships. W: David Mondey, Michael Taylor:
The Guinness Book of Aircraft. Records Facts and Feats
. Bath: The Bath Press, 1992, s. 16.
ISBN
0-85112-514-X
.
- Bo?ena Frankowska:
Encyklopedia teatru polskiego
. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003.
ISBN
83-01-14030-5
.
Brak numerow stron w ksi??ce
- Marek Waszkiel.
Kinetozograficzny teatr Kuparenki
. ?Pami?tnik Teatralny”. 45 (117/178) (1996). s. 88-117.
ISSN
0031-0522
.