Jordaki Kuparentko

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Jordaki Kuparentko
Iordache Cuparencu
Data i miejsce urodzenia

1784
Jassy

Data i miejsce ?mierci

stycze? 1844
Warszawa

Zawod, zaj?cie

mechanik, konstruktor

Afisz z 1808 roku reklamuj?cy lot balonowy Jordakiego Kuparentki z ulicy Foksal w Warszawie

Jordaki Kuparentko , Kuparenko (tak si? sam podpisywał [1] ), Kupare?ko [2] , rum. Iordache Cuparencu (ur. 1784 w okolicach Jass , zm. w styczniu 1844 w Warszawie ) ? polski przedsi?biorca teatralny i cyrkowy mołdawskiego (rumu?skiego [3] ) pochodzenia, pirotechnik, mechanik i konstruktor, pionier awiacji .

W latach 1806?1808 wykonał w Wilnie oraz w Warszawie cztery loty balonowe [4] . Znalazł si? w ksi?dze rekordow Guinnessa jako wynalazca spadochronu oraz pierwszy człowiek na ?wiecie, ktory prze?ył katastrof? lotnicz?, dokonuj?c skoku z jego u?yciem [5] . W 1808 jako pierwszy w Polsce dokonał podczas lotu balonem pomiarow meteorologicznych .

Czerpi?c ze wzorow tureckiego teatru cieni karagoz , popularnego w jego ojczystej Mołdawii , Kuparentko zało?ył pierwszy teatr tego typu w Warszawie. W latach 1816?1842 kierował kilkoma teatrami marionetek, gabinetami zautomatyzowanych figur i teatrem mechaniczno-optycznym.

Kuparentko wynalazł m.in. buzuton ? mechaniczny instrument d?ty zbli?ony do katarynki oraz strzelb? w typie broni maszynowej.

?yciorys [ edytuj | edytuj kod ]

Biografia Kuparentki nale?y do najlepiej zbadanych w?rod polskich kunsztmistrzow [6] 1 poł. XIX w. Do jego działalno?ci odwołuj? si? badacze sztuki cyrkowej, teatru lalek, historii techniki oraz dziejow polskiego lotnictwa [2] .

Urodził si? jako Iordache Cuparencu w 1784 w okolicach obecnej rumu?skiej miejscowo?ci Ia?i (Jassy), historycznej stolicy Mołdawii . Podobno pochodził z rodziny bojarskiej . Z powodu konfliktu z rodzicami w wieku 15 lat opu?cił dom rodzinny i został malarzem dekoracji teatralnych w teatrze w Jassach [7] .

Działalno?? cyrkowa [ edytuj | edytuj kod ]

Około roku 1800 przył?czył si? jako linoskoczek do trupy artystow cyrkowych (kompanii atletow [8] ) Jana Koltera, ktorzy odbywali objazdowe tournee po Mołdawii [2] . W 1801 [9] lub 1804 [10] wraz z trup? Koltera przybył do Warszawy, gdzie wyst?pował w amfiteatrze zwanym "Hec?" na rogu ulic Brackiej i Chmielnej [1] [7] . W 1804 po?lubił cork? Koltera i został wspołwła?cicielem kompanii atletow swojego te?cia [8] . Podczas jednego z wyst?pow spadł z wysoko?ci, łami?c sobie nog? [3] . Wydarzenie to przekre?liło jego dalsz? karier? cyrkow? i na zawsze zwi?zało go z Warszaw? [11] .

Po wypadku Jordaki Kuparentko rozpocz?ł działalno?? jako przedsi?biorca cyrkowy i teatralny, a tak?e pirotechnik, mechanik i konstruktor. Po nieudanym mał?e?stwie z Kolterown?, w 1808 o?enił si? po raz drugi z Ann? Henriett? Teiflin [1] , ktorej poprzedni m?? był wła?cicielem "Hecy". Dzi?ki temu mał?e?stwu Kuparentko przej?ł zarz?d nad amfiteatrem [12] . W 1821 nabył "Hec?" [1] , ktor? kierował do 1830. Organizował m.in. wyst?py linoskoczkow i wolty?erow oraz pokazy fajerwerkow, prezentowane nie tylko w amfiteatrze, ale rownie? na festynach [12] .

Działalno?? teatralna [ edytuj | edytuj kod ]

Kuparentko prowadził teatry lalek , w tym teatr cieni (o nazwie Pitoresk [3] ) i organizował pokazy mechaniczno-optyczne, m.in. w swoim Teatrze Kinetozograficznym i Optycznym. Czterokrotnie zakładał w Warszawie teatr lalek, m.in. w 1816 w pałacu Blanka , w 1830 w salach redutowych Teatru Narodowego oraz w 1842 w budynku dawnego konserwatorium na Mariensztacie [13] . Na sztuk? lalkarsk? Kuparentki miało wpływ jego pochodzenie i dziedzictwo kulturowe. Teatr lalek był bowiem bardzo popularn? i wysoko rozwini?t? form? sztuki teatralnej na pograniczu mołdawsko-tureckim. Stworzony przez Kuparentk? w 1816 teatr cieni był pierwszym tego typu stałym teatrem warszawskim [14] . W lalkarstwie Kuparentko wykorzystywał rownie? swoje zamiłowania techniczne i umiej?tno?ci z zakresu mechaniki, konstruuj?c ruchome marionetki [15] . Teatr lalek mechanicznych, zało?ony w 1842, był szeroko podziwiany i komentowany przez owczesn? pras? [1] .

Od lat 30. XIX w. w swoim teatrze mechaniczno-optycznym Kuparentko prezentował obrazy panoramiczne i dioramy ro?nych obrazow miast i miejsc [16] .

Działalno?? w zakresie mechaniki i prace konstruktorskie [ edytuj | edytuj kod ]

Kuparentko był przede wszystkim mechanikiem [17] . Skonstruował mechanizm poruszaj?cy teatrem lalkowym, ktory zaprezentowany został na wystawie wynalazkow w Pary?u. Podczas wyst?pow oraz płatnych demonstracji prezentował zabawki mechaniczne i przedmioty własnej konstrukcji, m.in. wykonan? w 1821 [18] strzelb?, ktora za jednym nabiciem 10 razy wystrzela [12] , uznawan? niekiedy za prototyp karabinu maszynowego [19] [20] .

Znaczn? popularno?ci? cieszył si? skonstruowany przez niego instrument muzyczny zwany buzutonem. Wzbudził on sensacj? na warszawskiej wystawie w 1828 [21] . Składaj?cy si? z 27. tr?b mosi??nych, grai?cy za pomoc? miechow buzuton był instrumentem mechanicznym [22] , rodzajem katarynki [23] . Automat wykonywał aran?acje fragmentow opery romantycznej Wolny strzelec Karla Webera , w tym uwertur? do opery i słynny Chor strzelcow z aktu III [24] .

Loty balonowe [ edytuj | edytuj kod ]

Kuparentko był tak?e konstruktorem i budowniczym balonow lataj?cych . Na własnor?cznie zbudowanych balonach trzykrotnie wzniosł si? w powietrze w Warszawie oraz w Wilnie . Pomimo pocz?tkowych trudno?ci działalno?? ta przyniosła mu du?y rozgłos na terenach dawnej Rzeczypospolitej . W czerwcu 1806 roku z ulicy Foksal w Warszawie wzniosł si? po raz pierwszy na balonie własnej konstrukcji, wykonanym z afiszow teatralnych, w ktorym powietrze było podgrzewane przez pal?ce si? łuczywo [3] . Podczas pokazu balon, w ktorym unosił si? konstruktor, zapalił si?, a Kuparentko uratował si? tylko dzi?ki spadochronowi własnej konstrukcji, z pomoc? ktorego wyl?dował na Krakowskim Przedmie?ciu .

Drugi raz w powietrze wzniosł si? 6 grudnia 1806 w Wilnie . W wykonanym z papieru balonie wzniosł si? na znaczn? wysoko?? i przy silnym wietrze przeleciał dystans 1,5 mili , po czym bezpiecznie powrocił na ziemi? [25] . Podczas trzeciego lotu, jaki odbył z ogrodu przy ulicy Foksal w Warszawie dnia 24 lipca 1808 roku o godzinie 8. wieczorem, unosił si? w powietrzu na wysoko?ci 1281 metrow przez niecały kwadrans [26] . Lot był biletowany dla publiczno?ci, ale i miał charakter naukowy (zobacz plakat powy?ej). Kuparentko dokonywał podczas niego pionierskich pomiarow meteorologicznych za pomoc? aparatow dostarczonych przez profesora Magiera z Warszawy. W opisie Korespondenta wymienione zostały dwa parametry lotu: wysoko?? ? 3 882 stop paryskich , oraz temperatura, ktora opadła do kilku stopni (przy temperaturze przy gruncie 23 stopnie) [26] ; według oficjalnego plakatu planowane miało by? rownie? pobranie probki powietrza. Wiatr znosił go w stron? cmentarza na Pow?zkach i, po kilku minutach dogodnych dla obserwacji warunkow, gwałtownie nasilaj?c si? zacz?ł rozrywa? czasz?. Lecz i tym razem wynalazca zachował ?ycie, bo jak stwierdzono w relacji: Nie stracił przytomno?ci Kuparentko, i trzymai?c si? mocno galeryi w ktorey siedział, chocia? Balon zbli?ai?c si? do ziemi zacz?ł si? pali?, piecyk rozpalony i dno galeryi słu?yły mu za parachute, i z lekka spadł na piasek pod Pow?zkami .(...), gdzie została mu udzielona pomoc przez, b?d?cych ?wiadkami zdarzenia, Dwoch Francuzow . Zabezpieczywszy przyrz?dy, udał si? nast?pnie z powrotem do miasta, ku du?ej uciesze widzow [26] .

Słu?ba wojskowa [ edytuj | edytuj kod ]

Kuparentko był tak?e oficerem armii polskiej, do ktorej zaci?gn?ł si? w 1811 roku. W artylerii dosłu?ył si? stopnia porucznika [11] . Zmarł w 1844 w Warszawie i został pochowany na prawosławnym cmentarzu na Woli [27] .

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

  1. ↑ a b c d e Stanisław D?browski (zebr.), Zbigniew Raszewski (red.), Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965 , t. 1, Warszawa: Polska Akademia Nauk Instytut Sztuki, 1973, s. 352.
  2. ↑ a b c Marek Waszkiel 1996 ↓ , s. 88.
  3. ↑ a b c d Od lat 40 znany był w Warszawie Jordaki Kuparenko rodem z Wołoszczyzny (...) . ?Kurjer Warszawski”. 31, s. 142, 1844-02-01. Warszawa.  
  4. ↑ Jerzy Konieczny, Kronika lotnictwa polskiego 1241-1945 , Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Ł?czno?ci, 1984, s. 11.
  5. ↑ David Mondey, "The Guinness Book of Aircraft", Bath 1992, str. 65 - rozdział "Parachutes" ("Spadochrony").
  6. ↑ Okre?lenie zastosowane przez dziennikarza "Kuriera Warszawskiego" w 1821 [1]
  7. ↑ a b Kuparenko, Kuparentko, Jordaki [w:] Bo?ena Frankowska, Encyklopedia teatru polskiego , Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 231.
  8. ↑ a b Wojciech Lipo?ski, Humanistyczna encyklopedia sportu , Warszawa: Sport i Turystyka, 1987, s. 165.
  9. ↑ np. Stanisław D?browski (zebr.), Zbigniew Raszewski(red.), Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965 , t. 1, Warszawa: Polska Akademia Nauk Instytut Sztuki, 1973, s. 352; Marek Waszkiel, Kinetozograficzny teatr Kuparenki , "Pami?tnik Teatralny", T. 45, 1996, nr 1/2 (117/178), s. 89.
  10. ↑ np. Grzegorz Jahołkowski, Kuparenko (Jordaki) [w Encyklopedyja Powszechna , Warszawa: Nakładem S. Orgelbranda 1864, t. 16, s. 460; Eugeniusz Banaszczyk, Karuzela pod gwiazdami , Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 1967, s. 73-74.
  11. ↑ a b Eugeniusz Banaszczyk: Karuzela pod gwiazdami . Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 1967.
  12. ↑ a b c Marek Waszkiel 1996 ↓ , s. 91.
  13. ↑ Beniamin Vogel, Przemysł muzyczny w Krolestwie Polskim [w:] Zofia Chechli?ska (red.), Szkice o kulturze muzycznej XIX wieku , t. 4, Warszawa: Pa?stwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 263
  14. ↑ Jan Reychman, Orient w kulturze polskiego O?wiecenia , Wrocław-Warszawa-Krakow: Ossolineum, 1964, s. 96.
  15. ↑ Marek Waszkiel, Dzieje teatru lalek w Polsce (do 1945 roku) , Warszawa: Polska Akademia Nauk - Instytut Sztuki, 1990, s. 92-93, 102.
  16. ↑ Marek Waszkiel 1996 ↓ , s. 92, 97, 105-106.
  17. ↑ Marek Waszkiel 1996 ↓ , s. 92.
  18. ↑ "Kurjer Warszawski" 1821 nr 146 [2] - P. Jordaki Kupare?ko (...) pracuje nad uko?czeniem strzelby nowego wynalazku . Cytat za: Julian Tuwim, Listy , Warszawa: Czytelnik, 1979, s. 354.
  19. ↑ Jan Izydor Sztaudynger , Archiwum , "Teatr Lalek" 1952 nr 6, s. 78. Jan Izydor Sztaudynger, Kuparenko , "Teatr Lalek" 1958, z. 4. - Informacje o Kuparentce w warszawskiej prasie XIX-wiecznej wyszukał i przekazał Sztaudyngerowi Julian Tuwim . Julian Tuwim, Listy , Warszawa: Czytelnik, 1979 , s. 354-355.
  20. ↑ Anna Sztaudynger-Kaliszewicz, ?ycie nie jest fraszk?. Opowie?? o pasjach, przyja?niach i przes?dach Jana Sztaudyngera , Bielsko-Biała: Wydawnictwo "Kleks", 1994, s. 137.
  21. ↑ Beniamin Vogel, Instrumenty muzyczne w kulturze Krolestwa Polskiego. Przemysł muzyczny w latach 1815-1914 , Warszawa: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1980, s. 94, 113, 183.
  22. ↑ Beniamin Vogel, Przemysł muzyczny w Krolestwie Polskim [w:] Zofia Chechli?ska (red.), Szkice o kulturze muzycznej XIX wieku , t. 4, Warszawa: Pa?stwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 234-235.
  23. ↑ Anna M. Drexlerowa, Wystawy wytworczo?ci Krolestwa Polskiego , Warszawa: Oficyna Naukowa, 1999, s. 106, 256.
  24. ↑ Grzegorz Jahołkowski, Kuparenko (Jordaki) [w:] Encyklopedyja Powszechna , Warszawa: Nakładem S. Orgelbranda 1864, t. 16, s. 461.
  25. ↑ JP. Jordaki Kuparentko, ktory w nowo wynalezionym przez siebie Balonie, pierwszy raz tu w Warszawie przed 2ma laty (...) . ?Gazeta Warszawska”. 53, s. 877, 1808-07-02.  
  26. ↑ a b c M.. Dnia 24go t. m. JPAN Jordaki Kuparentko, odprawił tu trzeci? swoi? napowietrzn? podro? balonem swoiego wynalazku. (...) . ?Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego”. 60 z dodatkiem, s. 780, 1808-07-24. Warszawa. Cytat: Dnia 24go t. m, JPan Jordaki Kuparentko, odprawił tu trzeci? swoi? napowietrzn? podro? balonem swoiego wynalazku. Pu?cił si? on z ogrodu Foxhalowego przy licznie zebraney publiczno?ci o godzinie osmey w wieczor. Pogoda i czas spokoyny sprzyiał temu do?wiadczeniu; lekki zachodnio-południowy wiatr kierował go ku Pow?zkom. Gdy iu? doszedł znaczney wysoko?ci, balon został w rownowadze z powietrzem, i ten napowietrzny ?eglarz miał par? minut czasu obserwowania za pomoc? instrumentow Meteorologicznych przez Jm? Pana Magiera sobie danych; iak wnie?? mo?na było z opadnienia merkuryuszu w barometrze, wyniesiony był z balonem na 3,882 stop Paryzkich. Thermometr, ktory był na 23 stopnie ciepła, opadł w tey wysoko?ci na kilka stopni i obserwator czuł zimno; ogie? tylko b?d?cy w Balonie z wierzchu go ogrzewał; oddychanie miał dosy? wolne, ale w tym spokoynym czasie krotko zostawał, bo wiatr z wy?szey warszty powietrza gwałtownie zacz?ł bi? na Balon, ktory, gdyby z iak naymocnieyszey był zrobiony materyi, oprze?by si? nie mogł iego mocy. Otwierał ?eglarz klap?, ?eby si? zni?ył, ale wiatr zawsze mocny, zacz?ł rozdziera? Balon. Nie stracił przytomno?ci Kuparentko, i trzymai?c si? mocno galeryi w ktorey siedział, chocia? Balon zbłi?ai?c si? do ziemi zacz?ł si? pali?, piecyk rozpalony i dno galeryi słu?yły mu za parachiite, i z lekka spadł na piasek pod Pow?zkami. Podro? iego nie trwała kwadransa. Dwoch Francuzow tam przytomnych dali mu pomoc. Piecyk i niektore inltrumenta zło?ono u Młynarza , a Kuparentko spotkany od wielu dystyngwowanych osob, do miasta był zawieziony. Udał si? potym na Teatr, gdzie z rado?ci? od publiczno?ci był ogl?dany, jako niepraktykowaney przytomno?ci i zr?czno?ci napowietrzny ?eglarz. M......  
  27. ↑ Grzegorz Jahołkowski, Kuparenko (Jordaki) [w:] Encyklopedyja Powszechna , Warszawa: Nakładem S. Orgelbranda 1864, t. 16, s. 460

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

  • Eugeniusz Banaszczyk: Karuzela pod gwiazdami . Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 1967.
  • Balloons and Airships. W: David Mondey, Michael Taylor: The Guinness Book of Aircraft. Records Facts and Feats . Bath: The Bath Press, 1992, s. 16. ISBN  0-85112-514-X .
  • Bo?ena Frankowska: Encyklopedia teatru polskiego . Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003. ISBN  83-01-14030-5 .
  • Marek Waszkiel. Kinetozograficzny teatr Kuparenki . ?Pami?tnik Teatralny”. 45 (117/178) (1996). s. 88-117. ISSN   0031-0522 .  
?rodło: ? https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jordaki_Kuparentko&oldid=73493473 ”