J?zyk gagauski
(gag.
gagauz dili
) ? j?zyk
Gagauzow
, ludu pochodzenia tureckiego, osiadłego w wi?kszo?ci na terenie dzisiejszej południowej
Mołdawii
w
Gagauzji
(dzi? terytorium przez nich zamieszkane jest wydzielon? administracyjnie autonomiczn? jednostk? pa?stwa).
Nale?y do rodziny
j?zykow tureckich
i zaliczany jest do grupy
j?zykow oguzyjskich
. Pocz?tek nowo?ytnego pi?miennictwa w tym j?zyku datuje si? dopiero na rok 1810, kiedy w
Wiedniu
została wydana pierwsza ksi??ka po gagausku. Pierwsze gagauskie słowo drukowane na terenie Mołdawii ukazało si? w 1907 roku. Był to przekład
Starego Testamentu
autorstwa gagauskiego duchownego
prawosławnego
Michaila Cakira
, ktory wydał szereg innych ksi??ek o charakterze religijnym, a tak?e stworzył pierwszy gagauski tytuł prasowy. Przełomem w historii j?zyka gagauskiego był rok 1957, kiedy do jego zapisu zacz?to u?ywa?
cyrylicy
. W latach 1958?1961 j?zyk gagauski nauczany był w niektorych szkołach, wychodziły w nim gazety i u?ywano go w radiofonii. Potem jednak zast?piono go j?zykiem rosyjskim.
Powrot j?zyka do szkoł i uznanie go za j?zyk oficjalny nast?piło dopiero w 1989 roku na mocy ustawy o funkcjonowaniu j?zykow u?ywanych na terytorium
Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej
z dnia 1 wrze?nia 1989 roku. Mimo to j?zykiem dominuj?cym w mediach, urz?dach i edukacji pozostał j?zyk rosyjski, przy czym na poziomie ponadpodstawowym nauczanie odbywa si? wył?cznie w tym j?zyku. W konsekwencji znajomo?? j?zyka gagauskiego w?rod Gagauzow systematycznie spada. Jest on u?ywany niemal wył?cznie na prowincji. W miastach i wi?kszych osadach dominuje j?zyk rosyjski. Według bada? przeprowadzonych w 2012 r. przez
Pa?stwowy Uniwersytet w Kiszyniowie
na terenie Gagauzji 94% etnicznych Gagauzow deklarowało znajomo?? j?zyka rosyjskiego, przy czym 48% z nich posługiwało si? nim jako j?zykiem ojczystym. Natomiast jedynie 44% Gagauzow deklarowało znajomo?? j?zyka gagauskiego
[1]
[2]
.
Po 1989 roku w Mołdawii drukowane s? ksi??ki i wydawane gazety w j?zyku gagauskim, takie jak ?Saba Ałryzy” (
Gwiazda Poranna
), ?Ana Sozu” (
Ojczyste Słowo
), ?Gagauz Sesi” (
Gagauski Głos
).
Wa?nym badaczem j?zyka gagauskiego był Polak ? profesor
Tadeusz Kowalski
(1889?1948), słynny turkolog
Uniwersytetu Jagiello?skiego
.
30 lipca 1957 r. dekretem Prezydium Rady Najwy?szej
Mołdawskiej SRR
wprowadzono gagauski alfabet stworzony w oparciu o cyrylic?.
Alfabet
utworzono ze wszystkich liter
alfabetu rosyjskiego
i dwuznakow
Аь
аь,
Оь
оь,
Уь
уь
.
Afrykat?
[d?] oznaczano niekonsekwentnie liter? ж i dwuznakiem дж. Niedogodno?ci zwi?zane z r?cznym zapisywaniem dwuznakow spowodowały zast?pienie ich w grudniu tego samego roku przez litery
? a, ? o, ? y
. W 1968 r. do gagauskiego alfabetu dodano liter?
? ?
. Po tych modyfikacjach alfabet składał si? z 37 liter
[3]
:
| А а
|
?
?
|
Б б
|
В в
|
Г г
|
Д д
|
Е е
|
Ё ё
|
Ж ж
|
?
?
|
| З з
|
И и
|
Й й
|
К к
|
Л л
|
М м
|
Н н
|
О о
|
?
?
|
П п
|
| Р р
|
С с
|
Т т
|
У у
|
?
?
|
Ф ф
|
Х х
|
Ц ц
|
Ч ч
|
Ш ш
|
| Щ щ
|
Ъ ъ
|
Ы ы
|
Ь ь
|
Э э
|
Ю ю
|
Я я
|
Litery Ё ё, Щ щ, ъ, ь, Ю ю, Я я wykorzystywano tylko do zapisu zapo?ycze? z
j?zyka rosyjskiego
. Przed wprowadzeniem do alfabetu ? ?, przy pomocy litery Ж ж oddawano dwa ro?ne d?wi?ki ? afrykaty [d?] w słowach gagauskich oraz [?] w słowach rosyjskiego pochodzenia
[4]
.
W 1958 r. zatwierdzono i wydano ?Zasady
ortografii
j?zyka gagauskiego” (ros. Правила орфографии гагаузского языка, autorzy: L.A. Pokrowskaja i D.N. Tanasogłu).
Pomimo wycofania cyrylicy z u?ytku w latach 90. XX wieku, w pierwszych dziesi?cioleciach XXI wieku niektore ksi??ki przeznaczone do u?ytku wiernych drukowano wci?? alfabetem cyrylickim.
29 stycznia 1993 r. Rada Najwy?sza
Republiki Gagauskiej
przyj?ła uchwał? ?O zastosowaniu alfabetu łaci?skiego do zapisu j?zyka gagauskiego”. 13 maja 1993 r. uchwała została przyj?ta przez parlament Mołdawii
[5]
. Nowy alfabet składał si? z nast?puj?cych liter:
A a,
A
a,
?
?, B b, C c,
C
c, D d, E e, F f, G g, H h,
I
ı,
?
i, J j, K k, L l, M m, N n, O o,
O
o, P p, R r, S s,
?
?, T t,
?
?, U u,
U
u, V v, Y y, Z z
. Do celow zapisu wyrazow obcego pochodzenia oraz nazw własnych wprowadzono dodatkowe litery: Х х, W w, Q q,
A
a,
?
?
[6]
. W 1996 r. w alfabecie gagauskim wprowadzono zmiany: dodano liter?
E
e
, а
? ?
stała si? jedn? z liter dodatkowych
[7]
.
Wspołczesny alfabet gagauski ma nast?puj?c? posta?
[5]
:
| A a
|
A
a
|
B b
|
C c
|
C
c
|
D d
|
E e
|
E
e
|
F f
|
G g
|
H h
|
| I
ı
|
?
i
|
J j
|
K k
|
L l
|
M m
|
N n
|
O o
|
O
o
|
P p
|
R r
|
| S s
|
?
?
|
T t
|
?
?
|
U u
|
U
u
|
V v
|
Y y
|
Z z
|
|
|
| Symbole
|
|
|---|
| Szczegołowe artykuły
|
|
|---|