Epos o Gilgameszu

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Epos o Gilgameszu
Ilustracja
XI tabliczka Eposu o Gilgameszu z opisem potopu ; zbiory British Museum
Autor

Sin-leqi-unninni (?)

Typ utworu

Epos

Data powstania

XIII-XI w. p.n.e. (?)

Wydanie oryginalne
Miejsce wydania

Mezopotamia

J?zyk

j?zyk akadyjski

Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Relief z pałacu krola asyryjskiego Sargona II w Dur-Szarrukin prawdopodobnie przedstawiaj?cy Gilgamesza z małym lwem; zbiory Luwru (AO 19862)
Głowica ceremonialnej maczugi/buławy z inskrypcj? klinow? dedykuj?c? ten przedmiot bohaterowi Gilgameszowi; okres panowania III dynastii z Ur ; zbiory Luwru (AO 3761)
Wykopaliska w staro?ytnym mie?cie Uruk (sumeryjskie Unug, biblijne Erech, arabskie Warka), ktorego Gilgamesz był krolem.
Fragment reliefu z przedstawieniem bogini Ninsun , matki Gilgamesza; zbiory Luwru (AO 2761); imi? bogini zapisane pismem klinowym widnieje w lewym gornym rogu.

Epos o Gilgameszu ? akadyjski epos opisuj?cy poszukiwanie przez legendarnego Gilgamesza , władc? sumeryjskiego miasta Unug (akadyjskie Uruk ), tajemnicy nie?miertelno?ci . Epos ten ? zawieraj?cy mi?dzy innymi opis potopu ? powstał na kanwie wcze?niejszych sumeryjskich opowie?ci o tym władcy.

Eposy o Gilgameszu w j?zyku sumeryjskim [ edytuj | edytuj kod ]

Do naszych czasow przetrwało pi?? niezale?nych sumeryjskich poematow o Gilgameszu ( sum. Bilgamesz), spisanych w wi?kszo?ci na tabliczkach z pierwszej połowy II tysi?clecia p.n.e., ale b?d?cych najprawdopodobniej kopiami starszych utworow, pochodz?cych z ko?ca III tysi?clecia p.n.e. [1] Niektore z wyst?puj?cych w nich w?tkow wł?czone zostały po?niej do akadyjskiego Eposu o Gilgameszu . Poematami tymi s?:

  • Gilgamesz i Agga z Kisz ? opowiada o uwie?czonym powodzeniem buncie Gilgamesza przeciwko swojemu suzerenowi, krolowi Agdze z Kisz .
  • Gilgamesz i Huwawa (lub Gilgamesz i Las Cedrowy ) ? opowiada o tym, jak Gilgamesz i Enkidu pokonali i zabili potwora Huwaw? , ktory był wyznaczony przez boga Enlila na stra?nika Lasu Cedrowego.
  • Gilgamesz i Byk Niebia?ski ? opowie?? o tym, jak Gilgamesz i Enkidu pokonali i zabili Byka Niebia?skiego, zesłanego przeciw Gilgameszowi przez bogini? Inann? , prawdopodobnie po tym, jak odrzucił jej awanse miłosne.
  • ?mier? Gilgamesza ? opowiada o uroczystym pogrzebie i przybyciu zmarłego Gilgamesza do ?wiata podziemnego.
  • Gilgamesz, Enkidu i ?wiat podziemny (lub Gilgamesz, drzewo halub i ?wiat podziemny ) ? opowiada o uwi?zieniu Enkidu w ?wiecie podziemnym i probach Gilgamesza wydostania go stamt?d.

Eposy o Gilgameszu w j?zyku akadyjskim [ edytuj | edytuj kod ]

Wersja starobabilo?ska (wersje starobabilo?skie?) [ edytuj | edytuj kod ]

Najwcze?niejsze znane akadyjskie opowie?ci o Gilgameszu pochodz? z okresu starobabilo?skiego (ok. 2000?1600 p.n.e.) [2] . Obecnie wiadomo o siedmiu (by? mo?e o?miu) istniej?cych takich tekstach, ale wszystkie one zachowane s? jedynie fragmentarycznie [2] . Fragmenty te zawieraj? opis spotkania Gilgamesza i Enkidu ( the Pennsylvania tablet [a] ), opis podro?y do Gory Cedrowej ( the Yale tablet , fragmenty A i B z Tell Harmal, the Oriental Institute fragment ) oraz spotkania Gilgamesza z bogiem sło?ca, karczmark? Siduri i przewo?nikiem Sursunabu (ł?cz?ce si? ze sob? fragmenty Meissnera i Millarda) [2] . Znany jest te? jeden fragment z Nippur z opisem stworzenia Enkidu, ale nie jest pewne, czy pochodzi on z okresu starobabilo?skiego [3] . Niestety wszystkie zachowane fragmenty nie pokrywaj? si? ze sob? w ?adnym miejscu, wi?c nie mo?na stwierdzi?, czy mamy tu do czynienia z jedn?, czy kilkoma starobabilo?skimi wersjami akadyjskiego Eposu o Gilgameszu [4] .

Wersje ?redniobabilo?skie [ edytuj | edytuj kod ]

Akadyjskie wersje Eposu o Gilgameszu z okresu ?redniobabilo?skiego znane s?, jak dotychczas, jedynie z trzech fragmentow [5] . Dwa z nich odnalezione zostały poza Mezopotami?: jeden, datowany na XIV?XIII w. p.n.e. [6] , w Bo?azkale (w staro?ytno?ci miasto Hattusa , stolica pa?stwa hetyckiego ), a drugi, datowany na XIV w. p.n.e. [6] , w Megiddo (staro?ytne miasto kananejskie , obecnie w Palestynie ) [7] . Trzeci z nich, odkryty w Ur w południowej Mezopotamii, datowany jest na pocz?tek XI w. p.n.e. [8] Tabliczka z Bo?azkale zawiera fragment z opisem jednego ze snow Gilgamesza w czasie jego podro?y do Gory Cedrowej (przednia strona) oraz fragment, w ktorym Gilgamesz odrzuca zaloty bogini Isztar (tylna strona) [9] . Tabliczki z Megiddo i Ur zawieraj? fragmenty z opisem ?mierci Enkidu [9] .

Zachowany na tabliczce z Bo?azkale fragment z zalotami Isztar stanowi cz??? opowie?ci o Byku Niebia?skim i ?wiadczy o tym, ?e ju? w okresie ?redniobabilo?skim opowie?? ta stanowi? musiała cz??? akadyjskiego Eposu o Gilgameszu [9] . Rownie? fragment z opisem ?mierci Enkidu mogł zosta? dodany do Eposu o Gilgameszu w tym okresie, gdy? zachowane fragmenty wersji starobabilo?skiej go nie zawieraj?, cho? w tym przypadku by? mo?e po prostu jeszcze ich nie odnaleziono [9] .

Odmienny zapis imion głownych bohaterow we wszystkich trzech fragmentach, a tak?e ro?nice w tre?ci fragmentow z Megiddo i Ur, wskazuj?, ?e fragmenty te nie stanowiły jednej ?redniobabilo?skiej wersji Eposu o Gilgameszu , lecz ?e były przej?ciowymi etapami pomi?dzy wersj? starobabilo?sk? a wersj? standardow? [9] .

Wersja standardowa [ edytuj | edytuj kod ]

Najpełniejsza znana nam akadyjska wersja Eposu o Gilgameszu ? tzw. wersja standardowa ? skompilowana została najprawdopodobniej w okresie ?rodkowobabilo?skim (XIII w. p.n.e.) [10] . Według po?niejszej mezopotamskiej tradycji (z I tysi?clecia p.n.e.) autorem tej?e wersji miał by? kapłan z miasta Uruk o imieniu Sin-leqi-unninni , ?yj?cy prawdopodobnie w XII lub XI w. p.n.e. [10] [11] . Wersja standardowa powstała w oparciu o ju? istniej?ce wersje starobabilo?skie i ?redniobabilo?skie, ktore zostały ujednolicone, przeredagowane i rozbudowane (m.in. dodany został prolog i niektore w?tki, jak zapo?yczony z Eposu o Atra-hasisie opis potopu).

Wersja standardowa znana jest pod akadyjsk? nazw? ?a naqba imuru (tłum. ?Ten, ktory widział wszystko”), powstał? od pierwszych rozpoczynaj?cych j? słow [12] . Utwor ten ? spisany na dwunastu tabliczkach ? odkryto po raz pierwszy w 1850 roku w?rod tekstow znalezionych w bibliotece pałacowej krola asyryjskiego Aszurbanipala (pan. 669-631 p.n.e.) w Niniwie [13] . Obecnie znanych jest ponad 70 fragmentow Eposu, pochodz?cych w wi?kszo?ci z I tysi?clecia p.n.e. [11] [10] Odkryto je w czasie wykopalisk na takich stanowiskach, jak Niniwa , Aszur , Kalhu , Sultantepe , Uruk czy Babilon [14] . W sumie ze wszystkich tych fragmentow udało si? zestawi? ok. 60% tre?ci pierwotnego Eposu [15] .

Tre?? wersji standardowej [ edytuj | edytuj kod ]

Tabliczk? I rozpoczyna prolog z pochwał? Gilgamesza jako wielkiego wojownika i budowniczego miasta Uruk, w jednej trzeciej człowieka, a w dwoch trzecich boga. Jednocze?nie jednak władca ten przedstawiany jest jako ciemi??yciel i prze?ladowca mieszka?cow miasta, ktorzy ? zdesperowani ? prosz? boga Anu o pomoc. Ten tworzy Enkidu , dzikiego, niecywilizowanego człowieka, ktory pokona? ma Gilgamesza. W nast?pstwie spotkania z hierodul? Szamhat oswojony i wprowadzony do ?wiata ludzi Enkidu rusza do Uruk, gdzie czeka go nieuchronna konfrontacja z krolem. Dzi?ki wieszczym snom Gilgamesz jest przygotowany na jego przybycie.

Tabliczka II opisuje zapa?nicze zmagania obu m??czyzn. Gilgamesz zwyci??a, ale siła i nieust?pliwo?? przeciwnika zyskuj? jego trwały szacunek i przyja??. Odt?d Enkidu traktowany jest jako rowny partner i towarzysz Gilgamesza.

W Tabliczkach III?V obaj bohaterowie udaj? si? do odległego Lasu Cedrowego, strze?onego przez przera?aj?cego Humbab? (akadyjska wersja imienia Huwawa). Opis potyczki nie zachował si?, ale jest prawdopodobne, ?e Humbaba został pokonany i zabity.

Tabliczka VI rozpoczyna si? powrotem Gilgamesza do Uruk. Isztar (akadyjskie imi? Inanny), bogini miasta, proponuje mu mał?e?stwo, ale Gilgamesz ? pomny losu jej poprzednich kochankow ? odrzuca jej zaloty i z pomoc? Enkidu zabija budz?cego przera?enie Byka Niebia?skiego, ktorego m?ciwa bogini zesłała przeciwko niemu.

Na pocz?tku Tabliczki VII Enkidu opowiada sen, w ktorym bogowie Anu, Ea i Szamasz zdecydowali, ?e za zabicie Humbaby i Byka Niebia?skiego jeden z bohaterow musi umrze?. Wyrok pada na Enkidu, ktory popada w chorob? i wkrotce umiera.

Opłakiwanie przez Gilgamesza zmarłego przyjaciela i szczegoły uroczystego pogrzebu s? opowiedziane w Tabliczce VIII .

Nast?pny epizod ? na Tabliczkach IX?XI ? prowadzi do opowie?ci o potopie . Gilgamesz, przygn?biony ?mierci? Enkidu, udaje si? w dalek? i zwi?zan? z wieloma niebezpiecze?stwami podro? do ocalonego z potopu Ut-napisztima , aby pozna? od niego tajemnic? nie?miertelno?ci. Gdy w ko?cu tam przybywa, Ut-napisztim opowiada mu histori? swojego ocalenia i uzyskania ?ycia wiecznego. W odpowiedzi na błagania Gilgamesza o dar nie?miertelno?ci Ut-napisztim poddaje go probie niespania, ktorej ten niestety nie przechodzi. Nie mo?e wi?c uzyska? ?ycia wiecznego, ale Ut-napisztim pragnie mu pomoc w inny sposob: kieruje go do miejsca, gdzie ro?nie ziele, ktore ma wła?ciwo?? przywracania młodo?ci. Gilgamesz zrywa ro?lin?, ale zostawia j? na brzegu, za?ywaj?c k?pieli. Zapach ro?liny wyczuwa znajduj?cy si? w pobli?u w?? i od razu j? połyka. Gilgamesz musi wraca? do Uruk, gdzie z dum? pokazuje swoje miasto Ur-szanabiemu, ktory był przewo?nikiem u Ut-napisztima.

Tabliczka XII jest dodatkiem mowi?cym o utracie pewnych przedmiotow, ktore Gilgamesz dostał w darze od bogini Isztar. Dodatek ten stanowi ?cisł? analogi? do sumeryjskiego eposu ?Gilgamesz, Enkidu i ?wiat podziemny” , ktory nie bardzo pasował do nowego Eposu i w zwi?zku z tym został umieszczony na ko?cu. Poemat ko?czy si? pojawieniem si? ducha Enkidu, ktory przedstawia ponury obraz warunkow bytowania w za?wiatach.

Epos o Gilgameszu w j?zyku hetyckim [ edytuj | edytuj kod ]

W trakcie prac wykopaliskowych w Bo?azkale, kryj?cym pozostało?ci hetyckiej stolicy Hattusa , odnaleziono liczne fragmenty Eposu o Gilgameszu zapisanego w j?zyku hetyckim [16] . Wersja ta znana jest pod nazw? Pie?ni Gilgamesza ( sum . ?IR GI?.GIM.MA?) [17] . Wszystkie fragmenty datowane s? paleograficznie na XIV?XIII w. p.n.e. [16] [17] Hetycka wersja jest bez w?tpienia ju? zintegrowan? wersj? Eposu o Gilgameszu , w ktorej ro?ne opowie?ci o Gilgameszu poł?czone zostały w jeden utwor [17] . I tak na przykład na jednej z tabliczek w skroconej formie przedstawione zostały wydarzenia opisane na tabliczkach I?V wersji standardowej [17] , a na innej, rownie? w skroconej formie, wydarzenia opisane na tabliczkach VII?X wersji standardowej [18] . Cech? charakterystyczn? wersji hetyckiej, w porownaniu z wersjami starobabilo?skimi i standardow?, jest to, ?e jest to wersja bardzo skrocona [18] . Jej pierwsza tabliczka ko?czy si? np. na pokonaniu Huwawy, wydarzeniu, ktore w wersji standardowej opisane zostaje dopiero w tabliczce V [18] . Lepiej zachowane fragmenty hetyckiego Eposu o Gilgameszu obejmuj? powołanie Gilgamesza do ?ycia, jego tyra?skie rz?dy, poskromienie Enkidu, wypraw? do Lasu Cedrowego, opowie?? o Isztar i Byku Niebia?skim, ?mier? Enkidu i spotkanie Gilgamesza z Ullu (hetycki Ut-napisztim ) [19] .

Wa?niejsze ro?nice pomi?dzy wersj? hetyck? a mezopotamskimi:

  • W wersjach mezopotamskich Gilgamesz rodzi si? ze zwi?zku Lugalbandy , krola Uruk, z bogini? Ninsun . W wersji hetyckiej zostaje on stworzony przez wielkich bogow:
?Bohaterski [Ea(?) stworzył] form? istoty Gilgamesz. [Wielcy bogowie] stworzyli form? Gilgamesza. Bog sło?ca u?yczył mu [m?sko?ci]. Bog burzy u?yczył mu heroizmu. Wielcy bogowie [stworzyli] Gilgamesza” [20]
  • W wersji hetyckiej Uruk nie jest miastem rodzinnym Gilgamesza, ale miastem, w ktorym osiedlił si? on po okresie w?drowania bez celu po ro?nych krainach [21] .
  • W wersji hetyckiej brak fragmentu z opisem narzeka? ludu Uruk na tyra?skie rz?dy Gilgamesza [22] .
  • W wersji hetyckiej brak opisu snow Gilgamesza przepowiadaj?cych przybycie Enkidu [23] .
  • W wersji hetyckiej brak opisu snow Gilgamesza przepowiadaj?cych jego walk? z Huwaw? i pomoc boga sło?ca [23] .
  • W wersji hetyckiej brak opisu pogrzebu Enkidu i spotkania Gilgamesza z lud?mi-skorpionami [23] .
  • W wersji hetyckiej brak wzmianek o potopie . Ullu, hetycki Ut-napisztim, przedstawiany jest jako prastary bohater, a nie jako ten, ktory prze?ył potop [24] .
  • Tylko w wersji hetyckiej opisane jest spotkanie Gilgamesza z upersonifikowanym Morzem:
?[Ale] gdy Gilgamesz [przybył] nad Morze, pokłonił si? Morzu [i rzekł]: ≪?yj długo, o Wielkie [Morze, i niech długo] ?yj? twe sługi, ktore nale?? [do ciebie]!≫. Morze przekl?ło Gilgamesza, [...] i bostwa losu” [25]
  • Tylko w wersji hetyckiej opisane jest spotkanie Gilgamesza z bogiem ksi??yca w stepie [25] .

Epos (eposy?) o Gilgameszu w j?zyku huryckim [ edytuj | edytuj kod ]

W trakcie wykopalisk w Bo?azkale odnaleziono rownie? cztery fragmentarycznie zachowane tabliczki z opowie?ciami o Gilgameszu zapisanymi w j?zyku huryckim [16] . Dwie z nich pochodz? najprawdopodobniej z XIV w. p.n.e., jedna z XIII w. p.n.e., a ostatni fragment jest zbyt mały, by dało si? go wydatowa? [16] . J?zyk hurycki jest wci?? bardzo słabo poznany i w zwi?zku z tym tre?? tych tekstow, poza imionami i pojedynczymi słowami, pozostaje nieodczytana [16] . Na ko?cu tekstow na dwoch tabliczkach znajduj? si? kolofony w j?zyku akadyjskim. Jeden z nich brzmi: ?czwarta tabliczka Huwawy; niekompletna”, a drugi: ?...tabliczka Gilgamesza; niekompletna” [7] . Nie ma pewno?ci co do tego, czy mamy tu do czynienia jeszcze z niezale?nymi, pojedynczymi opowie?ciami o Gilgameszu, czy z jednym, ju? zintegrowanym utworem [7] .

Uwagi [ edytuj | edytuj kod ]

  1. ↑ Tabliczka ta zawiera kolofon z ktorego wynika, i? była drug? w kolejno?ci tabliczk? nale??c? do serii o tytule ??tur eli (tymi słowami rozpoczynał si? cały utwor). 27 linijka tabliczki I wersji standardowej zaczyna si? od słow ??tur eli ?arri (tłum. ?Przewy?szaj?cy krolow”) i zdaniem uczonych to w tym miejscu pierwotnie zaczynała si? wersja starobabilo?ska do ktorej nale?ała the Pennsylvania tablet ; Jeffrey H. Tigay, The Evolution... , s. 39 i 48.

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

  1. ↑ K. Szarzy?ska, Eposy... , s.53
  2. ↑ a b c Jeffrey H. Tigay, The Evolution... , s. 39.
  3. ↑ Jeffrey H. Tigay, The Evolution... , s. 39-40.
  4. ↑ Jeffrey H. Tigay, The Evolution... , s. 40.
  5. ↑ Jeffrey H. Tigay, The Evolution... , s. 110, 119.
  6. ↑ a b Jeffrey H. Tigay, The Evolution... , s. 121.
  7. ↑ a b c Jeffrey H. Tigay, The Evolution... , s. 119.
  8. ↑ Jeffrey H. Tigay, The Evolution... , s. 119 i 123.
  9. ↑ a b c d e Jeffrey H. Tigay, The Evolution... , s. 120.
  10. ↑ a b c M. Kovacs, The Epic... , s. xxi
  11. ↑ a b S. Mitchell, Gilgamesh... , s. 7
  12. ↑ S. Mitchell, Gilgamesh... , s. 230
  13. ↑ S. Mitchell, Gilgamesh... , s. 3
  14. ↑ M. Kovacs, The Epic... , s. xvii
  15. ↑ M. Kovacs, The Epic... , s. xviii
  16. ↑ a b c d e Gary M. Beckman, Gilgamesh... , s. 42.
  17. ↑ a b c d Jeffrey H. Tigay, The Evolution... , s. 111.
  18. ↑ a b c Jeffrey H. Tigay, The Evolution... , s. 112.
  19. ↑ A.R. George, The Babylonian... , s. 25.
  20. ↑ Gary M. Beckman, Gilgamesh... , s. 43.
  21. ↑ Gary M. Beckman, Gilgamesh... , s. 44.
  22. ↑ Gary M. Beckman, Gilgamesh... , s. 45.
  23. ↑ a b c Gary M. Beckman, Gilgamesh... , s. 46.
  24. ↑ Gary M. Beckman, Gilgamesh... , s. 47.
  25. ↑ a b Gary M. Beckman, Gilgamesh... , s. 48.

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

  • hasło Gilgamesz , [w:] Jeremy Black, Anthony Green, Słownik mitoligii Mezopotamii , Wydawnictwo Ksi??nica , Katowice 1998, s.75-78.
  • Gary M. Beckman, Gilgamesh in Hatti , w: Harry A. Hoffner, Gary M. Beckman, Richard Henry Beal, John Gregory McMahon (red.), Hittite Studies in Honor of Harry A. Hoffner, Jr: On the Occasion of His 65th Birthday , Eisenbrauns, 2003, s. 37-57.
  • A. R. George, The Babylonian Gilgamesh Epic: Introduction, Critical Edition and Cuneiform Texts , tom 1, Oxford University Press, 2003.
  • Maureen Kovacs, The Epic of Gilgamesh , Stanford University Press, Stanford 1989.
  • Stephen Mitchell, Gilgamesh ? A New English Version , Profile Books LTD, London 2005.
  • Jeffrey H. Tigay, The Evolution of the Gilgamesh Epic , Bolchazy-Carducci Publishers, 1982.
  • Przemysław Turek: Od Gilgamesza do kasydy. Poezja semicka w oryginale i przekładzie . Krakow: Ksi?garnia Akademicka, 2010, s. 30-59. ISBN  978-83-7638-036-0 .

Przekłady z oryginału na j?zyk polski [ edytuj | edytuj kod ]

Przekłady z innych j?zykow [ edytuj | edytuj kod ]

  • Gilgamesz ? epos staro?ytnego Dwurzecza , zrekonstruował i przeło?ył Robert Stiller , 1982 (swobodna kompilacja i parafraza dokonana z ro?noj?zycznych przekładow, głownie ros.)
  • Gilgamesz ? powie?? starobabilo?ska , w przekładzie (z niem.) Jozefa Wittlina, z ilustracjami Marka ?uławskiego, 1986 (przedruk z oryginału z 1922)

Zobacz te? [ edytuj | edytuj kod ]

Linki zewn?trzne [ edytuj | edytuj kod ]

?rodło: ? https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Epos_o_Gilgameszu&oldid=69229706 ”