Chaim Rumkowski
Chaim Mordechaj Rumkowski
Chaim Rumkowski w okresie istnienia łodzkiego getta
|
Data i miejsce urodzenia
|
27 lutego 1877
Ilin (dzielnica
Wielkich Łukow
), Rosja
|
Data i miejsce ?mierci
|
najprawdopodobniej pomi?dzy 30 sierpnia a
1 wrze?nia 1944
KL Auschwitz
|
Miejsce zamieszkania
|
Łod?
|
Narodowo??
|
?ydowska
|
Mał?e?stwo
|
1. Ita vel Ida, z d. Bender (X 1902-XII 1937), 2. Regina z d. Weinberger (27 XII 1941 ? VIII/IX 1944)
|
Dzieci
|
przysposobione: Stanisław Stein i Edward Klein
|
Krewni i powinowaci
|
brat Jozef i dwie siostry
|
|
Chaim Mordechaj Rumkowski
(ur.
27 lutego
1877
w
Ilinie
(dzielnica
Wielkich Łukow
), zm. mi?dzy 30 sierpnia a ok. 1 wrze?nia
1944
w
KL Auschwitz-Birkenau
) ? ?ydowski przemysłowiec, działacz
syjonistyczny
, przeło?ony (prezes) Starsze?stwa ?ydow w Łodzi do likwidacji
Ghetta Litzmannstadt
w ko?cu sierpnia 1944 roku. Jego działalno?? w tym okresie jest zazwyczaj pot?piana (
oskar?enie o kolaboracj? z Niemcami
), cho? istniej? rownie? mniej krytyczne oceny.
Urodził si? w rodzinie ?ydowskiej; jego rodzicami byli Roman (Ruwen) i Dyna
[1]
. Miał dwie siostry, ale stracił z nimi kontakt po
rewolucji pa?dziernikowej
. Jedna mieszkała w Charkowie, a druga w Moskwie
[2]
. Do Łodzi przybył w 1892, w ramach du?ej fali emigracyjnej ?ydow z obszaru Cesarstwa Rosyjskiego, uciekaj?cych przed prze?ladowaniami etnicznymi (tzw. emigracja
Litwakow
)
[3]
.
W 1902 po?lubił w Łodzi
[4]
It? vel Id? z domu Bender (cork? Icka i Dwojry, ur. 15 listopada 1875 w Łodzi
[5]
), ktora zmarła na raka w grudniu 1937 roku
[a]
.
W latach 1907?1909 prowadził w
Łodzi
wraz z Abem Neimanem zakład wyka?czania tkanin pluszowych
Apretura pluszu
, przy ul.
Wolcza?skiej
29
[6]
.
Po I wojnie ?wiatowej pracował jako agent ubezpieczeniowy. Mieszkał i prowadził biuro przy ul. J. Kili?skiego 105
[7]
. W tym samym domu mieszkał jego brat ? Jozef
[8]
.
W latach 1925?1939 pełnił rownie? funkcj? prezesa zarz?du
Internatu dla Dzieci ?ydowskich i Fermy w ?Helenowku”
, przy obecnej ul. Krajowej 15
[9]
, ktorego baz? materialn? (budynek głowny, zabudowania gospodarcze i gospodarstwo rolne) stworzył od podstaw
[10]
.
Od 1931 był członkiem zarz?du
Gminy ?ydowskiej
w Łodzi z ramienia partii ?Ogolnych Syjonistow”, ale pod koniec lat 30. XX w. opu?cił j?, wi???c si? z silniejsz?
Agud?
.
13 pa?dziernika 1939 został mianowany arbitraln? decyzj? szefa Zarz?du Cywilnego Łodzi, dr. D. Leistera, zwierzchnikiem ?ydow w Łodzi, a nast?pnie
Ghetta Litzmannstadt
? ktore formalnie powstało w lutym 1940 ? z tytułem ?przewodnicz?cy Starsze?stwa ?ydow w Łodzi” (
Der Altester der Juden in Lodz/Litzmannstadt
)
[b]
, jako jedyny pozostały w tym czasie członek zarz?du Gminy ?ydowskiej w tym mie?cie. W getcie najcz??ciej okre?lano go mianem ?prezesa”, bez wymieniania nazwiska, ale nieoficjalnie, szczegolnie przez osoby mu niech?tne lub zwalczaj?ce go, ?Chaimem Gro?nym” lub ?krolem Chaimem”.
Jego działalno?? na tym stanowisku wywołuje do dzi? wielkie kontrowersje. Krytycy zarzucaj? mu wprost wspołprac? z Niemcami, ktora miała si? wyra?a? w zmuszaniu wi??niow getta łodzkiego do wyniszczaj?cej pracy na rzecz
Trzeciej Rzeszy
oraz pomocy w ich eksterminacji ? w odro?nieniu od, na przykład,
Adama Czerniakowa
z
getta warszawskiego
.
Hasłem, ktorym Rumkowski kierował si? podczas organizacji łodzkiego getta, a nast?pnie kierowania jego codziennym ?yciem, było:
Unser einziger Weg ist Arbeit
(Nasz? jedyn? drog? (wyj?ciem) jest praca). Uzasadnienia jego słuszno?ci pojawiały si? w przemowieniach Rumkowskiego do ludno?ci getta, na przykład z dnia 15 maja 1941
?Gdy zastanawiałem si?, jak pokona? problem, wobec ktorego stan?li ?ydzi, doszedłem do wniosku, ?e praca jest dla nich najlepszym z błogosławie?stw. Znacie, nieprawda?, moich pi?? podstawowych haseł? 1: Praca, 2: Chleb, 3: Pomoc dla chorych, 4: Opieka nad dzie?mi, 5: Spokoj w getcie. Moj Beirat potrafi tylko gada?. Samotnie d?wigam moje zadanie i je?li trzeba, u?ywam siły. Dyktatura nie jest brzydkim słowem. Dzi?ki dyktaturze zdobyłem uznanie Niemcow dla mojej pracy. A gdy mowi?: Litzmannstadt Ghetto, odpowiadam: To nie getto, to miasto pracy”
[11]
.
Ta idea, to jedna z kluczowych kwestii w ocenie okupacyjnej działalno?ci Rumkowskiego. Jego obro?cy podnosz?, ?e dzi?ki wzorowej organizacji getta w Łodzi i korzy?ciom ekonomicznym, jakie przynosiło ono Niemcom, przetrwało a? do ko?ca sierpnia 1944. Mi?dzy innymi dzi?ki temu z ?adnego innego getta na ziemiach polskich nie uratowało si? tak wielu ?ydow (szacuje si?, ?e ok. 10 000). Takie argumenty przedstawia w swojej ksi??ce
Anatol Chari
, ktory usprawiedliwia Rumkowskiego i tłumaczy jego działania bł?dn? kalkulacj? polityczn?. Faktem jest rownie?, ?e w tym getcie nie było a? tak drastycznych ro?nic w poziomie ?ycia jak w getcie warszawskim; szczegolnej jego opiece podlegały dzieci i młodzie?. Tymczasem np.
Marek Edelman
o działalno?ci Rumkowskiego mowił:
?To głupoty. To dzi?ki Rumkowskiemu
Hans Biebow
nie musiał mobilizowa? ?ołnierzy, bo wszystko miał na tacy. To bzdura, ?e przetrwało tylu łodzkich ?ydow, bo Rumkowski zorganizował getto jako oboz pracy dla Niemcow. W Warszawie te? szopy
[c]
produkowały tysi?ce mundurow dla niemieckiej armii, a w ktorym? momencie Niemcy powiedzieli stop”
[12]
.
Po wizycie Rumkowskiego w getcie warszawskim, w maju 1941 (m.in. w celu pozyskania dla łodzkiego getta lekarzy)
[13]
,
Emanuel Ringelblum
w swojej
Kronice getta warszawskiego wrzesie? 1939 ? stycze? 1943
(Warszawa 1988) zapisał:
?Jest to starzec lat około siedemdziesi?ciu, człowiek o niezwykłych ambicjach i troch? stukni?ty. Opowiadał cuda o łodzkim getcie. Jest tam pa?stwo ?ydowskie z 400 policjantami, z trzema wi?zieniami (...). Uwa?a si? za pomaza?ca bo?ego.”
Adam Czerniakow, prezes warszawskiego Judenratu, z ktorym podczas tej wizyty Rumkowski spotkał si? osobi?cie, pisał o nim w swoim pami?tniku:
?Jest to samochwalec. Zarozumiały i głupi. Szkodliwy, bo wmawia władzom, ?e u niego jest dobrze”
[14]
.
W ocenach Rumkowskiego w tym zakresie koniecznym jest mi?dzy innymi uwzgl?dnienie oceny działalno?ci kierownika niemieckiej administracji getta (
Gettoverwaltung
) ?
Hansa Biebowa
[15]
, ktory z przyczyn osobisto-merkantylnych, był bardzo zainteresowany jak najdłu?szym trwaniem łodzkiego getta. W 1944 uzyskał nawet w tym zakresie poparcie ministra uzbrojenia i amunicji ?
Alberta Speera
, chocia? los łodzkiego getta i jego wi??niow i tak był przes?dzony z powodu nazistowskiej koncepcji
?ostatecznego rozwi?zania kwestii ?ydowskiej”
(
Endlosung der Judenfrage
) oraz zale?ny personalnie od decyzji
Heinricha Himmlera
, jej kluczowego wykonawcy. Kwestia relacji Rumkowski ? Biebow jest jedn? z bardziej frapuj?cych w dziejach łodzkiego getta.
Kolejn? kwesti? w ocenie Rumkowskiego jest jego postawa podczas tak zwanej
wielkiej szpery
(niem.
Allgemeine Gehsperre
) we wrze?niu 1942, kiedy to pierwszego dnia tego miesi?ca otrzymał od gestapo bezdyskusyjne polecenie przygotowania do wywiezienia z getta wszystkich dzieci do 10. roku ?ycia, starcow powy?ej 65. r?. i chorych. Komunikuj?c to polecenie wi??niom getta, wygłosił 4 wrze?nia na placu ?wicze? stra?y po?arnej getta do ludno?ci getta swoje najsłynniejsze, a jednocze?nie wstrz?saj?ce w aspekcie ogolno-humanitarnym przemowienie, znane dzi? pod tytułem
Oddajcie mi swoje dzieci...
?Ponury podmuch uderzył getto. ??daj? od nas aby?my zrezygnowali z tego co mamy najlepszego ? naszych dzieci i starszych. Nie mogłem mie? własnych dzieci, wi?c oddałem swoje najlepsze lata dzieciom. ?yłem i oddychałem z dzie?mi, nigdy nie wyobra?ałem sobie, ?e b?d? musiał uczyni? t? ofiar? na ołtarzu własnymi dło?mi. W moim wieku, musz? rozło?y? r?ce i błaga?: Bracia i siostry! Oddajcie mi je! Ojcowie i matki ? dajcie mi swoje dzieci! Wczoraj po południu dali mi rozkaz wysłania wi?cej ni? 20 000 ?ydow poza getto a je?li nie ?My to zrobimy”. Pytanie jakie powstało, to czy powinni?my to wzi?? na siebie, zrobi? to sami, czy zostawi? to innym do zrobienia?” Wi?c, my ? to znaczy Ja i moi najbli?si wspołpracownicy pomy?leli?my najpierw nie o tym ilu zniknie, ale jak wielu jest mo?liwe ocali?. I doszli?my do konkluzji, ?e jakby nie było to dla nas trudne, powinni?my wcieli? ten rozkaz w ?ycie własnymi r?kami. Musz? przygotowa? t? trudn? i krwaw? operacj?, musz? odci?? gał?zie, aby ocali? pie?. Musz? zabra? dzieci, poniewa? je?eli tego nie zrobi?, inni mog? by? tak?e zabrani. (...) Udało mi si? uratowa? te [dzieci], ktore maj? lat dziesi?? lub wi?cej. Niech to b?dzie pociech? w waszym nieszcz??ciu. ??danie było na 24 000 ofiar, ale udało mi si? stargowa? t? liczb? do 20 000, mo?e i mniej, ale pod warunkiem, ?e pojd? wszystkie dzieci do lat dziesi?ciu. Poniewa? starcow i dzieci jest tylko 13 000, musimy dopełni? kwoty, wydaj?c ludzi chorych. Co wolicie: ?eby prze?yło 80?90 tys. ?ydow, czy ?eby wszyscy zostali unicestwieni?”
W podobnej sytuacji Adam Czerniakow popełnił samobojstwo
[d]
. Ostatecznie Niemcy, niezadowoleni z tempa dostarczania ofiar do wywiezienia, ju? na drugi dzie? przej?li wykonawstwo akcji, wci?gaj?c do pomocy
gettowsk? policj?
i funkcjonariuszy stra?y po?arnej, obietnic? ochrony zagro?onych deportacj? członkow ich rodzin. Od tego momentu akcja w ich wykonaniu przybrała niezwykle brutalny charakter. W jej trakcie osoby stawiaj?ce jakikolwiek opor lub odnalezione w kryjowkach były natychmiast rozstrzeliwane. Według
Icchaka Rubina
(op. cit., s. 367) nie było ?adnego porozumienia Rumkowskiego z Niemcami, nie został o niej nawet nieoficjalnie uprzedzony; nie udało mu si? uratowa? ojca swojej ?wie?o po?lubionej ?ony
[e]
. Ł?cznie podczas wielkiej szpery, w dniach 5?12 wrze?nia 1942, wywieziono 15 682 osoby, ponadto zabito na miejscu około 200
[16]
. Wszystkie jej ofiary zgin?ły w
o?rodku zagłady w Chełmnie n. Nerem
(
Kulmhof am Nehr
).
Ostatni? znacz?c? kwesti? w ocenach Rumkowskiego s? zarzuty, i? dopu?cił si? przest?pstw na tle seksualnym, wykorzystuj?c podległe mu pracownice, m.in.
Lucille Eichengreen
[17]
.
27 grudnia 1941 o?enił si? powtornie
[18]
z urodzon? w 1907 w Łodzi prawniczk? ? Regin? Weinberger
[19]
.
W czasie wielkiej szpery Rumkowski adoptował 11-letniego Stanisława Steina, a po niej Edwarda Kleina, osieroconych w wyniku działa? Niemcow
[20]
. Miał by? to rownie? przykład dla innych rodzin wi??niow getta, zwłaszcza tych w nieco lepszej sytuacji ekonomicznej, dla realizacji jego wezwania o zaopiekowanie si? tego rodzaju dzie?mi (?dekretowo adoptowanymi”)
[21]
.
Po wielkiej szperze pozycja Rumkowskiego w getcie znacznie osłabła i ci?gle malała na rzecz Arona Jakubowicza ? kierownika Centralnego Biura Resortow Pracy i Marka Kliegera ? szefa Oddziału Specjalnego (Sonderkomando), nieomal oficjalnego agenta gestapo w getcie. Przejawem tego było coraz cz?stsze kontaktowanie si? z nim H. Biebowa poprzez te dwie osoby.
29 sierpnia 1944 wraz z ?on?, przysposobionym synem ? Stanisławem Steinem, bratem Jozefem i jego ?on? ? Helen?, został wywieziony ostatnim transportem z Łodzi do niemieckiego obozu koncentracyjnego w
Auschwitz
(według E. Cherezi?skiej, za
Etk? Daum
, miał mo?liwo?? ocalenia, ale tylko on, bez brata i jego rodziny
[22]
) i tam zgin?ł w nieustalonych okoliczno?ciach. Najcz??ciej powtarzan? i przytaczan? w wielu publikacjach wersj? jest, ?e rozpoznany przez ?ydow-wi??niow po przybyciu na ramp? obozu o?wi?cimskiego zgin?ł przez nich zatłuczony
[23]
lub wrzucony ?ywcem do pieca krematoryjnego, co jednak nie znalazło jednoznacznego potwierdzenia
[24]
.
Nieznane s? losy jego ?ony, podowczas osoby stosunkowo młodej, w dobrej kondycji fizycznej, ktora według zasad selekcji na rampie obozu o?wi?cimskiego miała du?? szans? by? zatrzyman? w obozie i skierowan? do pracy
[2]
i w tych okoliczno?ciach prze?y? oboz. Mogła te?, jak wiele innych kobiet z łodzkiego getta, zosta? czasowo zatrzymana w obozie a nast?pnie wywieziona do jakiego? innego obozu.
Łodzkie adresy zamieszkania Ch. Rumkowskiego: przedwojenne ? Południowa 26 (dzi? ulice
Rewolucji 1905 roku
) i
Kili?skiego
105; okupacyjne ? najpierw Łagiewnicka 36 (przedwojenny
szpital ?Kasy Chorych”
, mieszkanie na I pi?trze w skrzydle przeznaczonym na zamieszkanie jego kierownictwa), potem, na polecenie H. Biebowa, dom przy ul. Łagiewnickiej 63, ponadto rownolegle (szczegolnie latem) mieszkał w osobnym drewnianym budynku przy obecnej ul. Karola Miarki.
W Izraelu (w
Tel Awiwie
) od 1937 mieszka jego bratanek, Roman Rumkowski, ktory posiada wiele zdj?? stryja z okresu sprzed II wojny ?wiatowej
[25]
.
Posta? Chaima Rumkowskiego po okresie pot?pienia jako kolaboranta nazistow w dziele funkcjonowania i likwidacji łodzkiego getta stała si? przedmiotem wnikliwych bada?. Przejawem negatywnego spojrzenia na jego działalno?? jest film dokumentalny wyemitowany przez telewizj?
Discovery
w cyklu
Kolaboranci III Rzeszy
. Przełomem w innym spojrzeniu na jego posta? jest publikacja Moniki Polit
[26]
Mordechaj Chaim Rumkowski ?
Prawda i zmy?lenie
. W 2018 roku Claude Lanzmann
[27]
nakr?cił film dokumentalny
The Four Sisters
[28]
wy?wietlany przez telewizj?
Planete
, wstrz?saj?cy dokument o działalno?ci Rumkowskiego w Getcie Litzmannstad. Ciekawym zabiegiem jest hipotetyczny s?d nad Rumkowskim zawarty w powie?ci
Andrzeja Barta
Fabryka muchołapek
[29]
, ktora została przeniesiona na scen?
Teatru Nowego w Łodzi
w sezonie 2017/2018 w adaptacji autora
[30]
.
- ↑
I. Rumkowska spoczywa na cmentarzu ?ydowskim przy ul. Brackiej, w kwaterze ?Lewa D”, obok grobu Hertzow. Jej grob odnalazł
Marek Szukalak
.
- ↑
Tłumacz?c z j?zyka niemieckiego: starszy ?ydow w Łodzi. W Ghetto Litzmannstadt nie u?ywano nazwy
Judenrat
.
- ↑
Warszawska nazwa przedsi?biorstw i warsztatow funkcjonuj?cych w tamtejszym getcie. W Łodzi okre?lano je mianem ?resortow”.
- ↑
Jego czyn jest przytaczany jako podstawowe oskar?enie Rumkowskiego, ale jego krytycy wskazuj? na to, ?e tym samym pozostawił społeczno?? warszawskiego getta bez moralnego kierownictwa w sytuacji dla niej krytycznej.
- ↑
Nie miał nawet mo?liwo?ci podj?cia jakiegokolwiek działania w tym zakresie, poniewa? te?? został wywieziony jeszcze przed oficjalnym ogłoszeniem wielkiej szpery, 1 wrze?nia, pierwszym transportem, ktory sformowano ze wszystkich chorych, przebywaj?cych w tym czasie w szpitalach getta.
- ↑
Polit 2012 ↓
, s. 18?19.
- ↑
a
b
Anna Gronczewska, wywiad z Monik? Polit pt. ?Krew zostanie na moich r?kach...”, [w:] ?Kocham Łod?” (dod. do ?Polska. Dziennik Łodzki.”), nr 198, 7 IX 2012, s. 10.
- ↑
Francois Gusnet, ?Der Litwaken-Mythos”, [w:]
Polnische Juden im 19. Jahrhundert
, Koln 1998, s. 61. Osiedlali si? oni przede wszystkim w Warszawie i Łodzi.
- ↑
APŁ, akta Stanu Cywilnego dla ludno?ci ?ydowskiej w Łodzi, ksi?ga metrykalna z 1902, akt nr 225, k. 735).
- ↑
Fotokopia ?Po?wiadczenia Obywatelstwa [Polskiego]” w M.P., op. cit., il. nr 1, po str. 192.
- ↑
[Nejman A. i Rumkowski Ch., Łod?, ul. Wolcza?ska 29, Apretura pluszu]
[online], www.szukajwarchiwach.gov.pl
[dost?p 2021-01-22]
(
pol.
)
.
- ↑
?Ilustrowana Republika”, 1929 (ogłoszenie reklamowe o ?wiadczonych usługach).
- ↑
Ksi?ga adresowa m. Łodzi, 1937-1939.
- ↑
Akta Helenowka w Arch. Pa?stwowym w Łodzi, zespoł Urz?du Wojewodzkiego Łodzkiego, sygn. 1449.
Katastrofale macew fun Helenowek
; [w:] ?Najer Fołksblat”, 5 XII 1938, s. 8,
Judiszer Album. Bajlage cum ?Najem Folksblat”
, 22 VII 1932 (album ([dwie wersje: polska i w jidisz] w cało?ci po?wi?cony ?Helenowkowi”), M.Ch. Rumkowski,
Internat ?Helenowek” un di szwester institucjes ?Pomoc” un ?Burse far jinglech”. Wos hobn mir ojfgton un wos iz unz geblibn ojfcufirn [jidisch]
; [w:] ?Helenowek”, 1921, nr 1, s. 3, Jurczak Karol,
Wra?enia z ?Helenowka”
; [w:] ?Helenowek”, 1931, nr 1, s. 10, Brandstetter Michał,
Skarby ?Helenowka
”; [w:] ?Helenowek”, 1931, nr 1, s. 11. W okresie II wojny o?rodek ?Lebensbornu”, tu? po wojnie Dom Wychowawczy dla Dziewcz?t im. Maksyma Gorkiego.
- ↑
W okresie II wojny ?wiatowej mie?cił si? tu jeden z najwi?kszych o?rodkow
Lebensbornu
.
Sprawozdanie Delegatury Rz?du na Kraj, w sprawie zakładu stowarzyszenia Lebensborn w Helenowie pod Łodzi? (1942)
.
- ↑
Marek Miller:
Europa wg Auschwitz. Litzmannstadt Ghetto
. O?wi?cim: Pa?stwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, 2009, s. 136?137.
ISBN
978-83-7704-001-0
.
- ↑
W. Bere?, K. Burnetko,
Marek Edelman: ?ycie. Po prostu
.
- ↑
Kronika getta łodzkiego
, t. 1 (Biuletyn Kroniki Codziennej nr 113, za okres od 21 do 26 maja 1941 r.).
- ↑
Adam Czerniakow
Dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 ? 23 VII 1942
, opracowanie i przypisy Marian Fuks, Warszawa 1983, wyd. Pa?stwowe Wydawnictwo Naukowe,
ISBN
83-01-03042-9
.
- ↑
Proces Hansa Biebowa. Zagłada getta łodzkiego (akta i stenogramy s?dowe)
. Oprac. Jerzy Lewi?ski. Wyd. 1: Warszawa 1987. Głowna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (GK BZHwP, informacja wewn?trzna nr 91); Wyd. 2: Warszawa 1999, Wyd. PRS.
- ↑
I. Rubin, op. cit., s. 375.
- ↑
Polit 2011 ↓
, s. 385.
- ↑
Bolesław Pełka w ?Polskim Słowniku Biograficznym” (t. 33, hasło
Rumkowski Chaim Mordechaj (Morduch)
), zawarł dwie nieprawdziwe informacje, i? rozwiodł si? i ponownie o?enił przed II wojn? ?wiatow? [M.P., op. cit., s. 24, przypis 63].
- ↑
Kronika getta łodzkiego
, t. 1, Łod? 2009, Biuletyn Kroniki Codziennej z dn. 23, 24 i 25 grudnia 1941 (inf. o zapowiedziach) i BKC z 26, 27 i 28 grudnia 1941 (krotka informacja o ?lubie).
- ↑
Informacja podana przez Monik? Polit (op. cit., s., przypis 133) o adoptowaniu rownie? Maksa Kr??ka jest nieprawdziwa, oparta na mylnej interpretacji dokumentu w APŁ, akta PS?, sygn. 1620. W rzeczywisto?ci Kr??ek został adoptowany przez Dor? Fuchs, ale wielokrotnie przebywał w mieszkaniu Rumkowskich, mi?dzy innymi dlatego, ?e w mieszkaniu Fuchs odbywały si?, cz?sto z alkoholem, jej spotkania z H. Biebowem.
- ↑
Kronika getta nr 108, 23 kwietnia 1943.
- ↑
E. Cherezi?ska,
Byłam sekretark? Rumkowskiego
.
- ↑
Relacja wi??nia Sonderkommando Dova Paisikovica, Europa według Auschwitz. Litzmannstadt Ghetto, red. Marek Miller, O?wi?cim 2009, s. 421.
ISBN
978-83-7704-001-0
. Libitzky Eva,
Na kraw?dzi. Przetrwa? łodzkie getto, Auschwitz i inne
, Warszawa-Budapeszt 2017, s. 179: "(...)
W Auschwitz, rozpoznany przez wspołwi??niow, został rozerwany na strz?py, czego Mietek [m?? Autorki] był ?wiadkiem
(...).
- ↑
T? budz?ca wiele emocji kwesti? na pocz?tku XXI w. szczegołowo przebadał pracownik naukowy
Pa?stwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau
? Andrzej Strzelecki. W swoim opracowaniu pt.
Deportacja ?ydow z getta łodzkiego do KL Auschwitz i ich zagłada
(s. 52, O?wi?cim 2004,
ISBN
83-88526-80-4
) przytacza kilka relacji wi??niow, z ktorych jednak nie wynika jednoznacznie jak wygl?dały ostatnie godziny Rumkowskiego.
- ↑
Polit 2012 ↓
, s. 19.
- ↑
Dr Monika Polit
[online], Kanon literatury wspomnieniowej ?ydow polskich, 18 stycznia 2019
[dost?p 2020-04-20]
(
pol.
)
.
- ↑
Claude Lanzmann
[online], IMDb
[dost?p 2020-04-20]
.
- ↑
Shoah: Four Sisters
. [dost?p 2020-04-20].
- ↑
Andrzej Bart,
Fabryka muchołapek
; Warszawa 2008, Wyd. W.A.B.
- ↑
Dariusz Pawłowski, opr.,
Pora?aj?cy proces Krola Chaima z powie?ci przeniesiony na scen?
; [w:] ?Co ?Nowego” (dod. do ?Polska. Dziennik Łodzki”), 2017-06-09, s. 2.
- Monika Polit.
Mordechaj Chaim Rumkowski ? literackie oceny i interpretacje
. ?Zagłada ?ydow. Studia i Materiały”. 7, 2011.
- Monika Polit:
Mordechaj Chaim Rumkowski. Prawda i zmy?lenie
. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Bada? nad Zagład? ?ydow, 2012.
ISBN
978-83-63444-17-4
(ksi??ka);
ISBN
978-83-63444-21-1
(e-book).