Ten artykuł dotyczy bitwy stoczonej w 1621. Zobacz te?: bitwa pod Chocimiem .

Bitwa pod Chocimiem

wojna polsko-turecka (1620?1621)
Jozef Brandt ? Bitwa pod Chocimiem
Czas	2 wrze?nia ? 9 pa?dziernika 1621
Miejsce	Chocim
Terytorium	Podole (tereny dzisiejszej Ukrainy )
Przyczyna	cz?ste najazdy Kozakow na Turcj? i Tatarow na Rzeczpospolit?
Wynik	taktyczne zwyci?stwo Rzeczypospolitej
Strony konfliktu
Rzeczpospolita Kozacy zaporoscy Imperium Osma?skie Chanat Krymski Hospodarstwo Mołdawskie Hospodarstwo Wołoskie
Dowodcy
Jan Karol Chodkiewicz  † (do 24 wrze?nia) Stanisław Lubomirski (od 24 wrze?nia) Piotr Konaszewicz-Sahajdaczny Osman II
Siły
46 tys. ? 50 tys. 28 ? 50 dział 100 tys. ? 150 tys. 100 dział
Straty
14,5 tys. 42 tys.
Poło?enie na mapie Polski w 1771 r. miejsce bitwy
48°29′36″N   26°30′10″E / 48,493333   26,502778
Multimedia w Wikimedia Commons

Zobacz w Wiki?rodłach hasło Chocimska rocznica w Encyklopedii staropolskiej

Bitwa pod Chocimiem ? bitwa stoczona w dniach od 2 wrze?nia do 9 pa?dziernika 1621 roku pomi?dzy armi? Rzeczypospolitej Jana Karola Chodkiewicza a armi? tureck? pod dowodztwem sułtana Osmana II . Zamkni?te w warownym obozie siły polsko-litewsko-kozackie stan?ły na drodze armii osma?skiej pod miejscowo?ci? Chocim . Obl??enie zako?czyło si? taktycznym zwyci?stwem armii Rzeczypospolitej , ukoronowanym podpisaniem traktatu potwierdzaj?cego ustalenia traktatu w Buszy z 1617 roku .

  Osobny artykuł: Wojna polsko-turecka (1620?1621) .

  Osobny artykuł: Bitwa pod Cecor? (1620) .

Mobilizacja [ edytuj | edytuj kod ]

W Rzeczypospolitej, w obliczu realnego zagro?enia umilkły swary i Sejm zarz?dził ogromne podatki maj?ce zapewni? pobor 65 tys. ?ołnierzy ^[1] . Dowodc? cało?ci sił został mianowany hetman wielki litewski Jan Karol Chodkiewicz , ktory miał przenie?? działania poza granice Polski i stoczy? rozstrzygaj?c? bitw? z Turkami nad Dunajem . Wspiera? go mieli: Stanisław Lubomirski oraz krolewicz Władysław Waza . Obron? kraju mieli wspomaga? Kozacy zaporoscy pod dowodztwem Piotra Konaszewicza-Sahajdacznego , ktorzy pod warunkiem przeniesienia wojny na terytorium mołdawskie zgodzili si? uczestniczy? w wyprawie.

Przygotowania Rzeczypospolitej [ edytuj | edytuj kod ]

W połowie roku 1621 na Podolu zjawił si? Stanisław Lubomirski na czele kilku chor?gwi i stan?ł pod Skał? nad Zbruczem . Nie były to siły, z ktorymi mo?na było ruszy? do Mołdawii , ale skutecznie mog?ce chroni? pogranicze. W połowie lipca silny czambuł tatarski wdarł si? z łupie?cz? wypraw? na Podole. Ruszył przeciw nim oddział jazdy Szymona Kopyci?skiego , ktory rozbił ich i zmusił do ucieczki. Odwrot zmienił si? w całkowit? kl?sk?, bo chłopi ukrai?scy obsadzili brody na rzekach i wyłapywali ordy?cow ^[2] . To niewielkie zwyci?stwo bardzo wzmocniło morale wojska.

W drugiej połowie lipca nadci?gn?ł hetman Chodkiewicz. 1 sierpnia wojsko stan?ło obozem nad Dniestrem naprzeciwko Chocimia . Ze wzgl?du na zbli?aj?c? si? jesie? pochod nad Dunaj był wykluczony, ale Chodkiewicz uznał, ?e nale?y przekroczy? granic? (spełniaj?c tym samym obietnic? dan? Kozakom) i przygotowa? si? do stoczenia bitwy w oparciu o zameczek chocimski. Wysłano wi?c przez rzek? kilkuset Kozakow , ktorzy zaj?li zamek i zabezpieczyli przepraw? reszty armii.

Wojska przeprawiły si? w ostatnich dniach sierpnia, a pod ?wa?cem zjawił si? krolewicz Władysław na czele 10 000 wojsk. W dniach 2-3 wrze?nia przeprawił si? wraz z nimi na prawy brzeg Dniestru . Wcze?niej ? 1 wrze?nia ? przybył na czele du?ego oddziału Kozakow Piotr Konaszewicz-Sahajdaczny.

Rozpocz?to sypanie wałow obozu obronnego opartego o zamek, a jednocze?nie prowadzono wyprawy aprowizacyjne i akcje wywiadowcze, maj?ce na celu zorientowanie si? w rzeczywistych zamiarach sułtana .

Tureckie przygotowania [ edytuj | edytuj kod ]

Osman II wyruszył z Konstantynopola 29 kwietnia na czele armii zło?onej z janczarow , akind?ijow i artylerii. Zaraz nast?pnego dnia nast?piło za?mienie sło?ca , w czym wielu Turkow widziało zł? wro?b?. XVIII-wieczny historyk turecki, Naima, pisał o tym tak: Całe niepowodzenie tej wyprawy przypisa? nale?y zdeptaniu prawideł... i? na dni kilka przed i po za?mieniu sło?ca ?adnego dzieła przedsi?bra? nie nale?y. Wiadomo bowiem, i? te dni, podobnie jak ostatni dzie? miesi?ca, a zwłaszcza je?li si? razem zbiegn?, s? z rz?du najnieszcz??liwszych. ^[3]

6 czerwca w Adrianopolu sułtan dokonał generalnego przegl?du swych wojsk, ktore nast?pnego dnia ruszyły na połnoc. Marsz przez Bałkany był tak powolny, ?e dopiero w połowie lipca rozpocz?ła si? przeprawa przez Dunaj w okolicy Isaccea . Tymczasem do Osmana zacz?ły dochodzi? słuchy o szerz?cej si? dezercji w doborowych oddziałach janczarow. Przegl?d dokonany 13 lipca potwierdził niepokoj?ce rozlu?nienie dyscypliny.

1 sierpnia Turcy dowiedzieli si?, ?e Polacy s? pod Chocimiem . Dowodztwo opracowało wi?c dwa plany kampanii. Pierwszy zakładał sforsowanie Dniestru pod U?cieczkiem i uderzenie na Kamieniec Podolski , co odci?łoby armi? polsk? od zaplecza, drugi za? rozbicie najpierw Kozakow stacjonuj?cych, według doniesie? wywiadu, pod Mohylowem , a nast?pnie uderzenie na siły głowne. Przyj?to drugi plan i armia ruszyła w stron? Chocimia.

Liczebno?? sił [ edytuj | edytuj kod ]

Trudno oceni? liczebno?? obu armii, bowiem wi?kszo?? autorow tekstow ?rodłowych, jak i historykow opracowuj?cych przebieg tej bitwy, ro?ni si? znacz?co podaj?c dane, przy czym potwierdza si? tylko jedna informacja ? armia turecka była znacznie liczniejsza (dwu lub trzykrotnie) od polskiej.

I tak według Zygmunta Ryniewicza ^[4] wojska polsko-litewsko-kozackie liczyły 18 tys. jazdy , 12 tys. piechoty , około 25 tys. Kozakow i 50 dział, za? armia turecko-tatarska około 100 tys. i 62 działa.

Według Tadeusza M. Nowaka i Jana Wimmera ^[5] armia polska liczyła 25-26 tys. + 20 tys. Kozakow , za? turecka około 100 tys.

Natomiast Leszek Podhorodecki ^[6] podaje precyzyjnie, ?e po stronie polskiej walczyło: 8280 husarzy , 2701 arkebuzerow , 9600 konnicy w chor?gwiach pancernych (kozackich) i Lisowczykow , 8506 piechoty polskiej , 6016 piechoty niemieckiej , a wi?c ł?cznie 35 105 wojska polsko-litewskiego oraz 30 tys. Kozakow + 28 dział polskich (w tym cz??? niezdatna do u?ycia) i 22 działa kozackie, nie licz?c czeladzi obozowej, ktora odegrała w bitwie istotn? rol?.

Po stronie tureckiej miało by? 100-150 tys. wojska, w tym 30 tys. janczarow , 13 tys. Mołdawian i Wołochow , około 115 dział, w tym 15 obl??niczych, a nadto 100 tys. czeladzi . Opieraj?c si? o te dane mo?na przyj?? szacunkowo, ?e liczebno?? armii Rzeczypospolitej wynosiła 46-50 tys. ludzi, za? armii osma?skiej 100-120 tysi?cy.

Pierwsze starcia [ edytuj | edytuj kod ]

Do pierwszego starcia doszło w pobli?u ?rodeł Prutu , gdzie Tatarzy zaskoczyli kilkusetosobowy podjazd kozacki. Ordy?cy , mimo znacznej przewagi liczebnej, nie mogli sobie poradzi? z mołojcami , wi?c wezwali na pomoc Turkow. Po do?? długiej walce Kozacy zostali pokonani, a około trzydziestu pozostałych przy ?yciu na rozkaz sułta?ski zamordowano. Doniosł o tym do obozu chocimskiego Teofil Szemberg , poseł hetma?ski do wielkiego wezyra . Wie?? wywarła wielkie wra?enie. Kozakow znad Prutu przyrownywano do Spartan spod Termopil .

2 wrze?nia koło południa armia sułta?ska nadeszła pod Chocim . Zaraz zacz?to te? rozbijanie namiotow celowo szeroko rozło?onego obozu. Chciano Polakom ukaza? wielko?? armii sułta?skiej i osłabi? ich wol? walki. Chodkiewicz nie lekcewa?ył przeciwnika, ale dla poprawienia nastrojow swych ?ołnierzy mowił, ?e ilu Turkow naprawd? jest policzy si? szabl? ^[7] . Pewno?ci? siebie i niewzruszon? postaw? budził zaufanie wojska i wiar? w zwyci?stwo ^[8] .

Poło?enie obu armii [ edytuj | edytuj kod ]

Oboz polski znajdował si? pomi?dzy urwistymi brzegami Dniestru , a pokrytymi lasem wzgorzami. Tyły zabezpieczał zamek i warowna cerkiew silnie obsadzona piechot?. Obwarowano te? oba przyczołki mostowe. Wojska rozstawiono nast?puj?co: Chodkiewicz zaj?ł lewe skrzydło, w centrum stan?ł krolewicz Władysław, a na prawym skrzydle Lubomirski. Tabor kozacki znajdował si? nieco na południe od polskiego lewego skrzydła.

Armia turecka, z Tatarami na lewym skrzydle, zaj?ła pozycje na wzgorzach naprzeciw, ale nie stała tam długo, bo pop?dliwy a niedo?wiadczony Osman kazał z marszu rusza? na nieprzyjaciela. Rozległ si? pisk piszczałek i dudnienie b?bnow. Janczarzy zaatakowali Kozakow , ktorych tabor , zło?ony ze spi?tych ze sob? w dwa rz?dy wozow wypełnionych kamieniami i piaskiem, nie był jeszcze całkiem gotowy, ale Zaporo?cy wytrzymali, a chwia? si? i cofa? zacz?li, dopiero gdy uderzyła konnica. Zaraz jednak przyszła odsiecz w postaci piechoty ostrzeliwuj?cej janczarow zza drzew i z wykrotow le?nych oraz husarii , ktora niespodziewanie uderzyła w bok konnicy tureckiej i rozbiła j?. Walki trwały do zmierzchu.

3 wrze?nia [ edytuj | edytuj kod ]

O połnocy z 2 na 3 wrze?nia w namiocie hetma?skim odbyła si? narada. Chodkiewicz chciał wykorzysta? powodzenie i uderzy? cał? sił? na przeciwnika, ale był odosobniony. Pozostali wodzowie sprzeciwili si? tak ?miałej decyzji. Uwa?ali, ?e wobec braku w Rzeczypospolitej innych wojsk, nie wolno wystawia? armii na ryzyko i ?e nale?y ?kunktacji raczej za?y?, a nie rzuca? kostk? o Rzeczpospolit?” ^[9] .

Wieczorem Turcy uderzyli na prawe skrzydło Lubomirskiego i cerkiew , ktor? uwa?ali za najsłabszy punkt polskiej obrony. Zostali odrzuceni, a polska piechota wyparła ich z lasu, gdzie mieli stanowiska. Po południu wielkie siły uderzyły na tabor kozacki . Wywi?zała si? walka niezwykle zaci?ta, ale i tu ? z pomoc? czeladzi obozowej ? Turcy zostali odparci, a Kozacy pognali za nimi a? w gł?b tureckiego obozu , sk?d wrocili dopiero o zmroku, gdy zatr?biono na odwrot, nios?c bogate łupy.

4 wrze?nia [ edytuj | edytuj kod ]

Tego dnia szturm był jeszcze silniejszy. Turcy zdołali w nocy usypa? sza?ce , sk?d razili polskie stanowiska ogniem artylerii . Atakowali wszystkie polskie pozycje na całej linii, ale pod koniec dnia Kozacy , lisowczycy , piechota i czelad? natarli na nich tak gwałtownie, ?e zdobyli sza?ce i zagwo?dzili działa.

Nast?pne dwa dni upłyn?ły do?? spokojnie, ale silne czambuły tatarskie przeprawiły si? przez Dniestr i zacz?ły szkodzi? polskiej komunikacji z Kamie?cem Podolskim , na czym natychmiast ucierpiały dostawy ?ywno?ci i fura?u dla koni. Wprawdzie usypano pod Brah? na polskim brzegu redut? obronn?, ktora miała strzec szlaku kamienieckiego, ale nie na wiele si? to zdało.

7 wrze?nia [ edytuj | edytuj kod ]

Nast?pił kolejny szturm. Janczarzy , wykorzystuj?c brak czujno?ci na prawym polskim skrzydle, wdarli si? na sza?ce i wyci?li ponad stu ludzi piechoty. Odparto ich wprawdzie, ale spodziewano si? nowego ataku. Taki rzeczywi?cie nast?pił, ale wtedy Chodkiewicz ruszył do kontrataku husari? , ktor? poprowadził osobi?cie. ?Cho? na zdrowiu schorzały, ale w sercu i animuszu nader czerstwy, chor?gwi swojej skoczy? kazał (...) sam si? przywodz?c potykał” ^[10] . Spahisi nie wytrzymali uderzenia. Rzucili si? do bezładnej ucieczki, a skrzydlaci je?d?cy gonili ich a? do samego obozu.

Tymczasem zacz?ł si? głod i choroby w polskim obozie. Zaraza zabiła wiele koni. Krolewicz Władysław le?ał powalony tzw. ?gor?czk? mołdawsk?” ^[11] . Zrozumiano, ?e plan Chodkiewicza, by pokona? wroga w walnej bitwie był planem jedynym rozs?dnym. I dlatego, gdy podczas narady 10 wrze?nia wodz zaproponował nocny atak, wszyscy go poparli, a szczegolnie hetman Konaszewicz-Sahajdaczny . Przygotowano j? na noc z 12 na 13 wrze?nia, ale tu? przed atakiem przyszła gwałtowna ulewa i akcj? trzeba było odwoła? ^[12] .

Poło?enie pogarszało si? nie tylko w polskim obozie. Turcy te? cierpieli z niedostatku i chorob. Szerzyły si? dezercje, gwałtownie słabło morale armii dowodzonej przez młodego, pozbawionego autorytetu Osmana II . Dlatego wielk? rado?? w obozie wywołało przybycie 14 wrze?nia namiestnika Budzina , Mehmeda Karakasza  (inne j?zyki) , ktory uwa?ał si? za znakomitego wodza i zdołał przekona? sułtana, ?e rozbije pogardzanych przeze? Polakow od pierwszego uderzenia.

Wielkie natarcie [ edytuj | edytuj kod ]

Zaraz nast?pnego dnia ruszyło wielkie natarcie. Tym razem Turcy uderzyli na centrum polskiej linii, ale nic nie wskorali. Polskie armaty czyniły ogromne wyrwy w stłoczonej masie janczarow, a jedna z kul zabiła samego Karakasza, co spowodowało nagłe zatrzymanie atakuj?cych, a po chwili ich gwałtown? ucieczk?. Znow polski kontratak zadał wrogom ogromne straty.

Jednak w obozie polskim rosło niezadowolenie, zacz?ły si? dezercje. 18 wrze?nia ?miertelnie ju? chory hetman zwołał ?koło generalne” (zaproszono nawet starszyzn? kozack? ^[13] ), ktoremu słabym głosem przedstawił poło?enie. Mowa wywołała po??dany efekt. Wszyscy zobowi?zali si? walczy? do upadłego ^[14] . Tej samej nocy Kozacy przeprowadzili ?wycieczk?” wdzieraj?c si? do obozu tureckiego nad Dniestrem i zadaj?c wrogowi znaczne straty. Podobnie uczynili w nocy z 21 na 22 wrze?nia . Tym razem ich celem były kwatery Husseina Paszy  (inne j?zyki) , do niedawna jeszcze wielkiego wezyra , ktory o mało nie dostał si? do niewoli. Takie akcje podnosiły morale wojska, ale ogolnej sytuacji nie były w stanie zmieni?.

?mier? Chodkiewicza [ edytuj | edytuj kod ]

24 wrze?nia zmarł hetman Jan Karol Chodkiewicz . Przed ?mierci? oddał buław? Lubomirskiemu. Wie?? o tej stracie szybko obiegła cały oboz i przedostała si? do Turkow, ktorzy nazajutrz ? s?dz?c, ?e w?rod Polakow panuje ogolne zamieszanie ? przypu?cili kolejny, znow krwawo odparty atak. Podobnie było 28 wrze?nia , ale tym razem w oczy Polakom zajrzało widmo kl?ski ? w całym obozie została jeszcze tylko jedna beczka prochu. Jedyn? drog? ocalenia były układy. Na szcz??cie w otoczeniu sułtana rownie? przewag? osi?gn?ła partia pokojowa, a sam Osman II miał ju? do?? przegranych bitew. W dodatku zbli?ała si? zima, armi? tureck? czekała perspektywa marszu przez zasypane ju? ?niegiem bezdro?a Bałkanow , co byłoby jeszcze bardziej wyka?czaj?ce dla wym?czonej ju? Armii tureckiej.

Rokowania pokojowe i koniec wojny [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Pokoj w Chocimiu .

Po kilkudniowych rokowaniach , ktore ze strony polskiej prowadzili Jakub Sobieski i Stanisław ?orawi?ski, kasztelan bełski , a ze strony tureckiej wielki wezyr Dilaver Pasza  (inne j?zyki) , zawarto 9 pa?dziernika traktat pokojowy , honorowy dla obu stron. Po uznaniu przez Polsk? zwierzchno?ci tureckiej nad Mołdawi?, armia turecka opu?ciła 10 pa?dziernika swoj oboz, a 13 tego miesi?ca odeszli za Dniestr Polacy i Kozacy. Polacy zobowi?zywali si? powstrzyma? Kozakow od najazdow na Turcj?, a Turcy powstrzymywa? Tatarow od najazdow na Polsk?. Granic? Rzeczypospolitej pozostał Dniestr .

Straty stron (według nieprecyzyjnych danych) wyniosły:

• około 8 tys. Polakow oraz 6,5 tys. Kozakow
• około 40 tys. Turkow, Wołochow i Mołdawian oraz 2 tys. Tatarow.

• Stefan Czarniecki , po?niejszy hetman polny koronny , pierwsze kroki jako ?ołnierz stawiał najprawdopodobniej wła?nie pod Chocimiem. Wraz z bra?mi znajdował si? w wysuni?tych, nieustannie atakowanych szeregach lisowczykow . Tam te?, przeprowadzaj?c ?miałe wypady i nocne wycieczki, nauczył si? ?wojny szarpanej”, w ktorej w po?niejszych latach swojej kariery był uwa?any za niedo?cignionego mistrza ^[15] .
• Krol Zygmunt III Waza poprosił o ustanowienie ?wi?ta liturgicznego dzi?kczynienia za zwyci?stwo pod Chocimiem, ktore w formie nadzwyczajnej rytu rzymskiego obchodzone jest 10 pa?dziernika .

Upami?tnienie [ edytuj | edytuj kod ]

Raguza?ski poeta Ivan Gunduli? po?wi?cił bitwie cały rozdział swojego poematu Osman ^[16] .

Walki rycerzy polskich pod Chocimiem zostały po 1990 roku upami?tnione na Grobie Nieznanego ?ołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic: ?CHOCIM 2 IX - 9 X 1621/10 - 11 XI 1673”.

Zobacz te? [ edytuj | edytuj kod ]

• bitwa pod Chocimiem (1673)
• konflikty zbrojne w historii Polski

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

• Stanisław Lubomirski: Dziennik wyprawy chocimskiej r. 1621 [w:] ?egota Pauli: Pami?tniki o wyprawie chocimskiej r. 1621 , Krakow 1853
• J.J. S?kowski: Collectanea z dziejopisow tureckich rzeczy do historyi polskiej słu??cej , Warszawa, t.I 1824, t.II 1825.
• Jakub Sobieski: Commentariorum chotinensis belli libri tres [w:] ?egota Pauli: Pami?tniki o wyprawie chocimskiej r. 1621 , Krakow 1853
• Tadeusz Marian T.M.   Nowak   Tadeusz Marian T.M. , Jan J.   Wimmer   Jan J. , Historia or??a polskiego 963-1795 , Warszawa: Wiedza Powszechna, 1981, ISBN  83-214-0133-3 , OCLC   835735421   . Brak numerow stron w ksi??ce
• Janusz Pajewski : Bu?czuk i koncerz , Wiedza Powszechna, Warszawa 1978
• J. Tretiak, Historia wojny chocimskiej (1621), Krakow 1921.
• Leszek Podhorodecki, Kampania chocimska 1621 r. , cz. 1, ? Studia i Materiały do Historii Wojskowo?ci ” 1964, t.X, cz. 2, s. 88?143;
• Leszek Podhorodecki, Kampania chocimska 1621 r. , cz. 2, ?Studia i Materiały do Historii Wojskowo?ci” 1965, t. XI, cz. 1, s.37?68;
• Leszek Podhorodecki, N. Raszba, Wojna chocimska 1621 roku , Krakow 1979;
• Leszek Podhorodecki , Chocim 1621 , seria: ?Historyczne bitwy”, MON, 1988.
• Leszek Podhorodecki, Chocim 1621 , Warszawa 2008.
• M. Nagielski, Kozaczyzna zaporoska w dobie kampanii chocimskiej 1621 roku , ?Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello?skiego. Prace Historyczne” 2016, t. 143, z. 2, s. 277?285.
• Petro Sas, Chotyn?ka wijna 1621 roku , Kijiw 2011;
• Petro Sas, Czysiel?nist? zaporoz?koho wij?ka u Chotyn?kij bytwy 1621 r.;
• Petro Sas, Szliach armiji sułtana Osmana II do Chotyna 1621 r. [w:] W. Smolij, W. Stanisław?kij, T.Czuchlib, W.Kononienko, W. Matiach, B.Czerkas (red.), Ukrajina w Central?no-Schidnij Jewropi, Kijiw 2014, s. 57?70.
• Zygmunt Z.   Ryniewicz   Zygmunt Z. , Bitwy ?wiata: leksykon , Warszawa: Wiedza Powszechna, 1995, ISBN  83-214-1046-4 , OCLC   750742205   . Brak numerow stron w ksi??ce

Linki zewn?trzne [ edytuj | edytuj kod ]

• Perypetie polskiego posła w Stambule Anno Domini 1622 i 1623