Besarabia

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Besarabia
Basarabia, Бесараб?я
Pa?stwa

  Mołdawia
  Ukraina

Stolica

Kiszyniow

Wa?niejsze miejscowo?ci

Białogrod nad Dniestrem , Izmaił , Bielce , Bendery , Soroki , Komrat

Poło?enie na mapie
Mapa Besarabii
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Mołdawia w XVIII wieku na mapie wykonanej przez anonimowego kartografa na podstawie: 1. oryginalnej mapy Dimitriego Kantemira (pocz?tek XVIII w.) i 2. mapy Augusta Gotloba Boehma (Nurnberga, 1765). Ukazała si? ona w pierwszym niemieckim wydaniu Descriptio Moldaviae (red. Busching, 1769-1770). Budziak i Besarabia to obszar pomi?dzy dolnymi biegami Prutu i Dniestru , wzdłu? wybrze?a Morza Czarnego.
Obwod besarabski na jednej z zestawu 82 ilustrowanych kart ? po jednej dla ka?dej prowincji Imperium Rosyjskiego w stanie, w granicach i wg podziału administracyjnego z 1856 roku. Ka?da karta przedstawia elementarne informacje nt. kultury, historii, gospodarki i geografii danej prowincji. Na rewersie znajduje si? schematyczna mapa prowincji, herb, informacje o ludno?ci oraz grafika ilustruj?ca reprezentatywny stroj jej mieszka?cow.
Dowodcy Armii Czerwonej w zaj?tym Kiszyniowie 4 lipca 1940. Pierwszy z prawej Gieorgij ?ukow .

Besarabia ( rum.   Basarabia , tur.   Besarabya , ukr.   Бесараб?я ) ? kraina historyczno -geograficzna poło?ona we Wschodniej Europie mi?dzy dolnymi biegami Dniestru i Prutu . Obecnie jest cz??ci? Mołdawii i Ukrainy . Wspołcze?nie nazwy Besarabia u?ywa si? w znaczeniu historycznym, geograficznym i kulturowym.

Granice [ edytuj | edytuj kod ]

Besarabia stanowi wschodni? cz??? historycznej Mołdawii . Na zachodzie graniczy poprzez rzek? Prut z Mołdawi? Zachodni? , na połnocnym zachodzie graniczy z Bukowin? (tak?e cz??ciami historycznej Mołdawii). Poprzez Dniestr graniczy od połnocy i połnocnego wschodu z Podolem oraz od wschodu z Jedysanem . Południow? cz??? Besarabii stanowi region Budziaku .

Etymologia i u?ycie nazwy [ edytuj | edytuj kod ]

Według tradycyjnego wyja?nienia nazwa Besarabia (po rumu?sku Basarabia) wywodzi si? od wołoskiej dynastii Basarabow, ktora rzekomo władała południow? cz??ci? tych terenow w XIV wieku. Jednak niektorzy uczeni kwestionuj? to, twierdz?c, ?e:

  • nazwa była pocz?tkowo egzonimem stosowanym przez zachodnioeuropejskich kartografow
  • po raz pierwszy pojawiło si? ono w ?rodłach lokalnych dopiero pod koniec XVII w.;
  • pomysł, ?e odnosił si? on do regionow mołdawskich w pobli?u Morza Czarnego, został wyra?nie odrzucony jako pomyłk? kartograficzn? przez wczesnego kronikarza mołdawskiego Mirona Costina ;
  • zamieszanie mogło by? spowodowane przez ?redniowiecznych kartografow zachodnich, bł?dnie interpretuj?cych wspołczesne polskie odniesienia do Wołoszczyzny jako Besarabii jako odnosz?ce si? do odr?bnej krainy mi?dzy Wołoszczyzn? a Mołdawi?.

Według Dimitriego Cantemira nazwa Besarabia pierwotnie odnosiła si? jedynie do cz??ci terytorium na południe od Gornego Wału Trajana , a wi?c obszaru tylko nieznacznie wi?kszego od dzisiejszego Budziaka . [1]

Historia [ edytuj | edytuj kod ]

Stara mapa Besarabii

Nazwa regionu wzi?ła si? od hospodara Mikołaja Aleksandra Basaraba , ktory przył?czył południe regionu ( Budziak ) do Wołoszczyzny . W drugiej połowie XIV wieku została przej?ta przez Hospodarstwo Mołdawskie ; głownymi o?rodkami gospodarczymi były Kilia i Białogrod nad Dniestrem ? wa?ne porty handlu czarnomorskiego ? oraz Orgiejow , Soroki , L?pu?na , Tehinia , Chocim , a od XVIII wieku tak?e Kiszyniow . Na przełomie XV i XVI wieku wraz z cał? Mołdawi? poddano j? pod zwierzchnictwo Imperium Osma?skiemu . W 1484 i 1538 r. Turcy wydzielili z Mołdawii Budziak, z Kili?, Białogrodem oraz Tehini?, i przył?czyli go do ejaletu Silistry . Do 1812 r., gdy została zaj?ta przez wojska rosyjskie, Besarabia nie stanowiła oddzielnej jednostki terytorialnej, administracyjnej, czy etnicznej.

Region pozostał w ramach Imperium Rosyjskiego do 1914 roku jako oddzielna gubernia , ktorej nadano nazw? odnosz?c? si? pierwotnie tylko do Budziaku .

W czasach cesarskiej Rosji nast?piła kolonizacja regionu osadnikami z Rosji, Turcji ( Bułgarzy , Gagauzi ) i Niemiec, co umocniło jego multietniczno?? . Besarabia stała si? te? cz??ci? strefy osiedlenia ?ydow . Według rosyjskiego spisu statystycznego z 1896 roku Besarabi? zamieszkiwało około 920 tys. Rumunow ( Mołdawian ) (50%), ponadto 380 tys. Ukrai?cow (20%), 230 tys. ?ydow (12%), 155 tys. Rosjan (8%) i około 100 tys. Bułgarow (5%). Niewielkie mniejszo?ci stanowili te? Cyganie , Grecy , Ormianie , Serbowie , Niemcy , Polacy , Gagauzi i Turcy . Region zacz?ł si? rozwija? po okresie dwuwiekowej stagnacji, uregulowano miasta, powstały poł?czenia kolejowe . W okresie carskim dochodziło do inspirowanych przez władze pogromow ?ydow , z najwi?kszym w Kiszyniowie w 1903 r.

Historia wspołczesna [ edytuj | edytuj kod ]

W 1917 r. Besarabia ogłosiła niepodległo?? jako Mołdawska Republika Demokratyczna , a w czerwcu 1918 r. zaj?ta została w wi?kszo?ci (bez Budziaka ) przez Rumuni?.

W chwili przył?czenia do Rumunii Besarabia była jej najbiedniejszym regionem. Nowe władze do?? skutecznie zwalczały analfabetyzm ? poziom alfabetyzacji wzrosł z 19% do 55%, a tak?e modernizowały region; mimo tego dochodziło do nadu?y? władz i tar? społecznych.

Po dwudziestoczterogodzinnym ultimatum wystosowanym przez rz?d ZSRR (w konsekwencji ustale? paktu Ribbentrop-Mołotow ) po kl?sce Francji , sojusznika Rumunii, 26 czerwca 1940 wobec rz?du Rumunii z ??daniem natychmiastowego opuszczenia terytorium połnocnej Bukowiny i Besarabii przez wojsko i władze rumu?skie, opuszczone terytorium okupowała po przeprowadzonej w dniach 28 czerwca-3 lipca 1940 ewakuacji rumu?skiej Armia Czerwona , a nast?pnie 2 sierpnia anektował je ZSRR w formie Mołdawskiej SRR ze stolic? w Kiszyniowie . W latach 1941?1944 wrociła na krotko do Rumunii po ataku III Rzeszy na ZSRR , w ktorym Rumunia uczestniczyła po stronie Niemiec [2] . W tym czasie wymordowano, lub wysiedlono (głownie do Transnistrii ) znaczn? cz??? ludno?ci ?ydowskiej ? szacuje si?, ?e zgin?ło 60?100 tysi?cy z 270 tysi?cy besarabskich ?ydow. Po wojnie Besarabia pozostała przy ZSRR. Cz??? terenow wł?czono do USRR (głownie powiaty: Kaguł, Białogrod, Chocim, Izmaił).

W okresie stalinowskim doprowadzono do kontrolowanej kl?ski głodu (216?350 tysi?cy ofiar), masowych wysiedle? i niemal całkowitego wyeliminowania elit regionu (około 330 tysi?cy zabitych i od kilkuset tysi?cy do 1,5 miliona wyp?dzonych ? ł?cznie z Bukowin? połnocn? ), ktorych zast?powano głownie rosyjskimi osadnikami (od kilkuset tysi?cy do miliona).

Po rozpadzie ZSRR w 1991 r. z Mołdawskiej SRR powstała niepodległa Mołdawia , ktorej terytorium zajmuje 2/3 historycznej Besarabii (nie licz?c Naddniestrza ). Reszta wchodzi w skład ukrai?skich obwodow czerniowieckiego (wschodnia cz??? z Chocimiem) i odeskiego (południowa cz??? z Białogrodem i Izmaiłem). Mimo tragedii okresu 1940?1953 region zachował charakter wieloetniczny, szczegolnie na południu.

Miasta [ edytuj | edytuj kod ]

Bielce , pomnik Stefana Wielkiego

Najwi?ksze miasta Besarabii wspołcze?nie:

miasto populacja
(2014) 		pa?stwo
(2017)
1. Kiszyniow 492 894 Mołdawia
2. Bielce 105 000 Mołdawia
3. Bendery 91 882 Mołdawia
4. Izmaił 72 509 Ukraina
5. Białogrod nad Dniestrem 50 078 Ukraina
6. Kaguł 40 900 Mołdawia
7. Ungheni 38 400 Mołdawia
8. Soroki 37 500 Mołdawia
9. Orgiejow 33 600 Mołdawia
10. Komrat 26 000 Mołdawia

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

  1. ↑ Marian   Coman , "Basarabia ? Inventarea cartografic? a unei regiuni. , Bukareszt: Nicolae Iorga Institute of History, 2011, s. 183?215 , ISSN 1222-4766 .
  2. ↑ Besarabia , [w:] Encyklopedia PWN [dost?p 2022-05-06] .

Linki zewn?trzne [ edytuj | edytuj kod ]

Krainy historyczne Rumunii

Rumunia

Regiony Rumunii

?rodło: ? https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Besarabia&oldid=73597470 ”