Malta?ski autobus ( xarabank, karozza tal-linja ) był w u?yciu jako transport publiczny na ?rodziemnomorskim pa?stwie Malta . Był on rownie? głown? atrakcj? turystyczn? na wyspie ze wzgl?du na niepowtarzalny wygl?d. Tak było do 3 lipca 2011 roku, kiedy obsług? sieci tras autobusowych na wyspie przej?ła firma  Arriva . Malta miała w u?yciu wiele typow autobusow, ktorych nie u?ywano ju? nigdzie indziej na ?wiecie ? była swoistym ??ywym muzeum” starych autobusow.

Unikalny charakter malta?skich autobusow wynikał z tradycji posiadania ich na własno?? przez miejscowych kierowcow oraz stosowanych od dawna praktyk ich personalizacji. Oprocz dbało?ci o detale i dekoracj?, wiele malta?skich autobusow miało niepowtarzalny wygl?d dzi?ki konserwacji, naprawie i modyfikacji w lokalnych, cz?sto przydomowych, warsztatach.

Jako ikona, znak szczegolny Malty, klasyczne autobusy były (i nadal s?) głownym motywem wi?kszo?ci pami?tek turystycznych. Jako podstawowy ?rodek transportu publicznego na wyspie, autobusy były u?ywane przez wielu turystow do odwiedzenia ro?nych cz??ci Malty. Kiedy zacz?to wprowadza? w u?ycie nowsze modele autobusow, niektore z nich miały nowoczesny wystroj, jednak?e personalizacja i dekoracja ?w starym stylu” była kontynuowana rownie? w nich.

 Oryginalny system autobusowy (1920-2011) [ edytuj | edytuj kod ]

Historia [ edytuj | edytuj kod ]

Autobusy zacz?to importowa? na Malt? ju? w 1905 roku. W 1920 roku rozpocz?to ich produkcj? na wyspie, przy wspołpracy miejscowych stolarzy i mechanikow, robi?cych nadwozia autobusow dla firm obsługuj?cych transport lokalny.

W latach 20. XX w. działalno??  publicznego transportu autobusowego podlegała otwartej konkurencji, a autobusy b?d?ce w u?yciu nie zawsze były dobrze wykonane. Utworzenie w 1931 r. Zarz?du Kontroli Ruchu (ang. Traffic Control Board) znormalizowało i zdyscyplinowało system transportu. Poskutkowało to rozpocz?ciem przez kierowcow unowocze?niania wygl?du swoich autobusow. Od tego czasu kierowcy zacz?li by? dumni ze swoich pojazdow i okazywali to przez ich personalizacj? i dekorowanie.

Od reformy w latach 70. XX w. działalno?? autobusow została scentralizowana we wspolnocie wła?cicieli Zrzeszenie Transportu Publicznego(ang. ? Public Transport Association), w j?zyku malta?skim Asso?jazzjoni Trasport Pubbliku (ATP). Zwi?zek ten stał si? odpowiedzialny za scentralizowane z dnia na dzie? zarz?dzanie operacyjne autobusami, tworz?c jednolity harmonogram dy?urow oraz okre?laj?c podstawowe kolory pojazdow, chocia? nie zmienił prawa własno?ci autobusow. Ogolny system transportu podlega Zarz?dowi Transportu Malty (Malta Transport Authority) ? Awtorita Dwar it-Trasport (ADT)

W grudniu 2003 r., w zwi?zku z zezłomowaniem ponad 100 autobusow, rz?d subsydiował now? usług? autobusow? przy u?yciu tradycyjnych autobusow malta?skich, pod nazw? ?VisitMalta bus”. Została ona utworzona wspolnie przez Ministerstwa Turystyki oraz Transportu, jednak?e zlikwidowano j? w kwietniu 2005 r. ^[1]

Podczas gdy autobusy na ogoł s? popularne w?rod turystow oraz nostalgicznych Malta?czykow, oryginalny system był niepopularny i posiadał zł? sław? w?rod niektorych cz??ci społecze?stwa, ktore uwa?ały, ?e usługa jest nieefektywna i szkodliwa dla ?rodowiska naturalnego, a kierowcy czasem odnosz? si? bardzo niegrzecznie do pasa?erow, Poskutkowało to wzrostem liczby prywatnych pojazdow (i dzisiaj tylko 1 na 10 przejazdow mieszka?cow jest obsługiwane za pomoc? transportu publicznego ^[2] .) Jeden ekstremalny przypadek miał miejsce 29 czerwca 2010 r., kiedy kierowca probował usun?? hiszpa?sk? turystk? z autobusu, gdy ta poprosiła o wydanie 6c reszty ^[3] .

System operacyjny [ edytuj | edytuj kod ]

Model operacyjny si?ga wstecz do systemu wprowadzonego w 1977 roku ^[4] . Władze ATP ustaliły harmonogramy, ktore nast?pnie były obsługiwane przez prywatnych wła?cicieli autobusow. Byli oni odpowiedzialni za stan techniczny i utrzymanie swoich pojazdow, indywidualnie albo w grupach. Wiele autobusow było gara?owanych w domach kierowcow lub te? w małych lokalnych gara?ach.

Aby zapewni? obsług? zarowno ?dobrych”, jak i ?złych” tras, codzienna eksploatacja autobusow działała na zasadzie harmonogramu dy?urow, w ktorych autobusy pracowały w systemie ?dzie? pracy ? dzie? wolny”, przy czym w jeden dzie? połowa autobusow obsługiwała trasy publiczne, a druga połowa była u?ywana do wynajmu prywatnego, albo jako autobusy szkolne , albo była w konserwacji ^[4] .

Najwi?ksza koncentracja autobusow wyst?powała na głownym dworcu autobusowym w Valletcie , na City Gate Square, wokoł Fontanny Trytona , sk?d odchodziła zdecydowana wi?kszo?? głownych tras. Inne miejsca wzmo?onego ruchu autobusowego to Bu?ibba , Saint Paul’s Bay , Sliema i Mosta .

Stare barwy i modele autobusow [ edytuj | edytuj kod ]

Wczesne typy autobusow pomalowane były na kolor oliwkowej zieleni z czarnym paskiem. W latach 30. XX w. autobusy miały ro?ne kolory, w zale?no?ci od linii, ktor? obsługiwały. W 1975 roku zostały przemalowane na zielono, a od 1995 roku miały dwa kolory: biały (powy?ej) i ?ołty (poni?ej linii okien), przedzielony czerwonym pasem. Autobusy na Gozo były stalowoszare z czerwonym pasem poni?ej okien.

Autobusy je?d??ce po Malcie bezpo?rednio przed reform? 2011 roku nie były pi?trowe, posiadały nadwozie autobusowe lub autokarowe. Wczesne autobusy nie posiadały jeszcze tych wszystkich cech autobusu miejskiego , numery linii napisane były na białych kartach. Po?niejsze autobusy miały ju? nowoczesne funkcje np. elektroniczne wy?wietlanie kierunku jazdy, lecz ci?gle były tam pokazywane jedynie numery linii.

Ci?gle było mo?liwe spotka? bardzo wczesne typy autobusow, posiadaj?ce silniki zamontowane z przodu pod szerok? mask?, tak jak klasyczne ci??arowki , jakkolwiek nie były one ju? u?ywane do przewozu pasa?erow. Wi?kszo?? klasycznych malta?skich autobusow miała wyszukane ?grille” (kratki ochronne chłodnicy), reflektory, zakrzywione przednie szyby oraz pochyłe dachy. Po?niejsze modele miały nadwozia zaprojektowane dla konwencjonalnych autobusow i autokarow, u?ywanych w innych krajach, jak np. Plaxton Supreme czy Duple Dominant.

Pomi?dzy 1981 a 1987 rokiem tabor autobusowy został znacznie zmodernizowany za spraw? importu ponad 260 u?ywanych pojazdow z Wielkiej Brytanii. Wiele najstarszych pojazdow zostało nast?pnie zast?pionych przez 150 niskopodłogowych autobusow z Chin i Turcji , ktorych zakup został sfinansowany z dotacji rz?dowych. Import u?ywanych pojazdow z Wielkiej Brytanii był kontynuowany do 2008 roku. Jednym z ostatnich nabytkow był Volvo B6s, uzyskany z nadwy?ki pojazdow po przej?ciu Yorkshiore Traction przez Stagecoach . Nawet po tej modernizacji, ci?gle w?rod 500 sztuk taboru autobusowego znajdowały si? egzemplarze pochodz?ce z lat 50. XX w., ktore były w u?yciu a? do definitywnej reformy transportu autobusowego w roku 2011 ^[4] .

Zdobnictwo [ edytuj | edytuj kod ]

Malta?skie autobusy charakteryzowały si? wysokim poziomem indywidualizacji oraz mnostwem dodatkowych ozdob. Typowe dodatki do tych autobusow to: 

• Du?a liczba cz??ci chromowanych / dokładne ich wypolerowanie, np. kołpaki i kratownice (?grille”)
• Ozdobne malowanie, zarowno ogolne, jak i takich elementow, jak kierunkowskazy czy korki wlewu paliwa
• Niestandardowe komunikaty dla pasa?erow, zarowno wewn?trz, jak i zewn?trz pojazdu
• Nazwy powi?zane ze ?wi?tymi patronami miejscowo?ci, monarchami i innymi znacz?cymi obiektami
• Ozdoby i wisiorki, zwłaszcza na przedniej szybie od wewn?trz
• Slogany, malowidła ?cienne, cytaty oraz rzeczy przynosz?ce szcz??cie (np. podkowa )

Ze wzgl?du na specyfik? pracy autobusow, wielu kierowcow było tak?e mechanikami, a du?a liczba autobusow dumnie eksponowała nazw? producenta nadwozia lub podwozia pojazdu, lub u?ywanego silnika. W wielu jednak przypadkach nazwy te nie były wła?ciwie nazwami autobusow, o ktorych mowa.

Zachowanie dla potomnych [ edytuj | edytuj kod ]

Organizacja ochrony dziedzictwa Malty Heritage Malta  (inne j?zyki) po restrukturyzacji sieci zakupiła 90 autobusow i jest obecnie w trakcie przywracania ich do pierwotnego stanu i zachowania ich niestandardowych modyfikacji. Wysiłki te były wspomagane przez wiedz? oraz oryginalne cz??ci mechaniczne, dostarczane przez byłych wła?cicieli pojazdow. Planuje si?, ?e te odnowione autobusy eksponowane b?d? w muzeum dziedzictwa przemysłowego ^[5] .

Od roku 2011 wiele starych autobusow zostało odmalowanych w ich oryginalnych kolorach sprzed 1975 roku. Godnym uwagi przykładem jest pocztowy autobus z Gozo (ang. Gozo Mail Bus ), ktory został odmalowany w kolorze czerwonym z białym pasem.

Poczta Malty wydała w roku 2011 seri? 20 znaczkow pocztowych aby upami?tni? wycofanie ze słu?by, w dniu 2 lipca 2011, tradycyjnych malta?skich autobusow. Znaczki pokazuj? autobusy w ro?nych kolorach, na ktore były one pomalowane, je?d??c na ro?nych trasach ^[6] .   W roku 2013 wydano podobn? seri?, składaj?c? si? z 6 znaczkow.

Arriva (2011?2013) [ edytuj | edytuj kod ]

Głowna restrukturyzacja usług transportu autobusowego na Malcie miała miejsce 3 lipca 2011 roku. Sie? została przej?ta przez firm? Arriva , nowe niskopodłogowe autobusy zostały wprowadzone do słu?by, struktura usług i ceny za przejazdy zmieniły si? dramatycznie ^{[4] [7] [8]} .

Brytyjska konsultacyjna firma doradztwa technicznego Halcrow Group Ltd  (inne j?zyki) została poproszona o ocen? systemu obsługi autobusowej na Malcie. Wydany w  listopadzie 2005 roku raport skrytykował istniej?cy system oraz układ mi?dzy ADT i ATP, ktory skutkował bardzo niskim stopniem wykorzystania istniej?cego taboru, oraz spadkiem o 50% liczby pasa?erow pomi?dzy rokiem 1979 a 2009 ^{[9] [10]} .

Ostateczne plany pierwszej od 1977 roku  restrukturyzacji transportu autobusowego na Malcie zostały ogłoszone w grudniu 2008 roku ^[4] . Zgodnie z przepisami Unii Europejskiej , prawo do eksploatacji nowej sieci nie mogło by? bezpo?rednio przeniesione na ATP, jakkolwiek odst?piono od przetargu, by wyłoni? nowego wła?ciciela. W rezultacie doprowadziło to do odst?pienia od wspomaganego przez pa?stwo systemu wła?ciciel-operator, ktory w 2009 roku opierał si? na 508 autobusach o przeci?tnym wieku 35 lat, obsługiwanych przez ponad 400 niezale?nych licencjobiorcow ^{[4] [10]} .

Nowy tabor, zarz?dzany przez firm? Arriva, składał si? z 264 autobusow, w tym 2 siedmiometrowych do obsługi tras w Valletcie , 61 dziewi?ciometrowych, wł?czaj?c w to 10 autobusow o nap?dzie hybrydowym do obsługi w systemie park-and-ride oraz wybranych tras (Mater Dei- Ta’ Qali , Paola - Xgħajra -Paola), 153 autobusy 12-metrowe, oraz 46 autobusow przegubowych do obsługi lotniska i głownych tras, takich jak do Sliemy , portu lotniczego oraz terminali promowych . Nowy system zwi?kszył liczb? dost?pnych w autobusach  miejsc siedz?cych z 6.600 do 20.500, a liczb? przystankow do 850 na Malcie i 120 na Gozo ^[10] .

W listopadzie 2010 zostały przedstawione głowne korzy?ci z zamierzonych zmian ^[10] :

1. Roczne dotacje rz?dowe mniejsze o 3.5 mln euro
2.  Pierwsza całodzienna i całotygodniowa obsługa autobusowa na Gozo
3. Ujednolicona opłata, niezale?na od odległo?ci
4. Tanie tygodniowe opłaty dla nie-rezydentow
5.  Nowe autobusy (70% taboru)
6.  Wszystkie autobusy z czystszymi ekologicznie silnikami Euro V
7. Znacznie ni?sze emisje spalin
8. Wszystkie autobusy w pełni dost?pne dla wozkow dzieci?cych oraz inwalidzkich
9. Klimatyzacja i CCTV  w ka?dym autobusie
10. Wi?cej tras, cz?stsze kursy
11. Wi?cej terminali autobusowych i w?złow przesiadkowych
12. Dłu?sze godziny obsługi na wszystkich trasach
13. Autobusy nocne
14. Podany maksymalny czas oczekiwania na wszystkich trasach
15. Rozkłady jazdy i czas przyjazdu najbli?szego autobusu na SMS
16. Pełniejsza informacja w autobusach i na przystankach
17. Wi?ksza liczba kierowcow
18. Zwi?kszona dyscyplina pracy
19. Kierowcy lepiej przeszkoleni
20. Autobusy w kolorze seledynowym (akwamaryna)
    

Tabor autobusowy, cały w standardowych, seledynowo-kremowych, kolorach firmy Arriva, był zło?ony z autobusow Euro V King Long oraz z londy?skich ?przegubowcow” Mercedes-Benz Cigaro G . Niektore z nowszych autobusow poprzedniego operatora zostały rownie? wł?czone do taboru Arrivy. Sie? otrzymuje dotacj? w wysoko?ci 6 mln euro rocznie. Pasa?erowie z malta?skimi kartami ID maj? 40% zni?k? na przejazdy, pozostali pasa?erowie (w tym tury?ci) uiszczaj? pełn? opłat?. Skłoniło to Komisj? Europejsk? do rozpocz?cia dochodzenia, czy dwustopniowa struktura opłat nie narusza unijnego prawa o dyskryminacji ^{[11] [12]} .

3 lipca 2011 roku, pierwszego dnia działalno?ci na Malcie, firm? Arriva n?kały nieprzewidziane problemy. Autobusy wyje?d?ały opo?nione lub w ogole nie pojawiły si?. Głownym powodem była nieobecno?? ponad 70 kierowcow, ktorzy mieli przej?? z poprzedniego systemu pracy kierowca-wła?ciciel. Spowodowało to olbrzymi zator na nowym terminalu autobusowym w Valletta, jak rownie? na innych przystankach ko?cowych oraz na trasach. Opo?nienia w ruchu powodowane były rownie? przez niewła?ciwe informacje na autobusach dotycz?ce trasy oraz ich problemy techniczne. Arriva była rownie? krytykowana za remontowane drogi oraz rozkłady jazdy, co spowodowało przedłu?anie jazdy dla cz??ci pasa?erow ^[13] .

W ci?gu pierwszego tygodnia działalno?ci nowego systemu, nie podj?ło swoich obowi?zkow prawie 180 kierowcow, z ktorych wi?kszo?? poprzednio pracowała w starej sieci. Jako powod swojego niestawiennictwa podawali oni, wprowadzony przez nowego pracodawc? rozdzielno-zmianowy system pracy, ktory podobno nie był uj?ty w warunkach, na ktorych zgodzili si? oni pracowa?. Ich akcja przyniosła wiele krytycznych uwag, wł?cznie z wypowiedzi? polityka Emanuela Delia, oskar?aj?cym kierowcow o prob? sabota?u nowego systemu, d???c do jego wycofania. Arriva odpowiedziała sprowadzeniem z Wielkiej Brytanii 70 kierowcow oraz wyszkoleniem nast?pnych lokalnych kierowcow, w celu zast?pienia brakuj?cych pracownikow. Niektore usługi zostały zlecone innym firmom ^[14] .

Nowy układ pracy wszedł w ?ycie ko?cem lipca 2011 roku ^[15] . W odpowiedzi na krytyk?, w dniu 23 lipca 2011 r. ogłoszono szereg zmian w nowych trasach, ktore miały by? wprowadzone w ?ycie mi?dzy lipcem a pa?dziernikiem ^{[16] [17]} . W sierpniu 2011, Arriva uznała General Workers’ Union  (inne j?zyki) jako reprezentanta swoich pracownikow na Malcie ^[18] . Po?niejsze zmiany dotycz?ce 112 tras, zostały ogłoszone w pa?dzierniku przez ministra transportu Austina Gatta  (inne j?zyki) , zapowiadaj?c wi?cej autobusow do Valletty i Mater Dei Hospital ^[19] .

Arriva była ostro krytykowana, zarowno przez pasa?erow, jak i przez rz?dow? agencj? Transport Malta, z powodu konsekwentnego nietrzymania si? standardow. 14 listopada 2012 r. Arriva została surowo skarcona przez Transport Malta oraz otrzymała termin do ko?ca miesi?ca, aby doprowadzi? wszystkie swoje przejazdy do 100% sprawno?ci, zanim Transport Malta zacznie wykorzystywa? swoj własny transport na koszt Arrivy ^[20] .

W sierpniu 2012 roku rz?d Malty nakazał Arriva Malta wycofanie autobusow przegubowych z eksploatacji na czas dochodzenia w zwi?zku z trzema powa?nymi po?arami tych autobusow w przeci?gu 48 godzin ^[21] . Po?ary zniszczyły autobusy, a w jednym przypadku spowodowały powa?ne zniszczenie pobliskich pojazdow, nale??cych do MaltaPost. Na szcz??cie nikt nie odniosł obra?e? podczas tych incydentow. Podobnie jak w Wielkiej Brytanii, gdy takie same autobusy zostały zniszczone przez po?ar, stały si? cz?stym tematem ?artow w rozmowach i na portalach społeczno?ciowych . ^[22]

Do ko?ca grudnia 2013 roku, w przeci?gu 2,5 roku działalno?ci, Arriva wygenerowała straty rz?du 50 mln euro ^[23] .

Malta Public Transport Services Limited (od 2014) [ edytuj | edytuj kod ]

1 stycznia 2014 Arriva zaprzestała działalno?ci na Malcie pod dotychczasow? nazw?, b?d?c znacjonalizowan? przez rz?d Malty jako Malta Public Transport, z zamiarem reprywatyzacji systemu z nowym operatorem, kiedy tylko si? taki znajdzie ^{[24] [25]} .

Pocz?tkowo autobusy, trasy, oznakowanie (kolory) i bilety pozostały te same, ale bardzo szybko logo Arrivy zostało usuni?te z pojazdow. Zostały wprowadzone nowe bilety z nazw? społki, rownie? nast?piły niewielkie zmiany w przebiegu tras. W kwietniu 2014 trzy społki, zło?yły swoje oferty na obsług? linii autobusowych. Były to Autobuses Urbanos de Leon, Gozo First oraz Island Buses Malta.

W maju 2014 jedena?cie nowych autobusow przybyło na Malt?; s? one pierwsz? cz??ci? nowej partii 45 autobusow Malta Public Transport. Zostały one wprowadzone do u?ytkowania w czerwcu 2014. S? pomalowane na biało z małym logo Malta Public Transport ^[26] .

W pa?dzierniku 2014 rz?d Malty wybrał Autobuses Urbanos de Leon jako nowego przewo?nika na wyspie ^[27] . Firma przej?ła obsług? autobusow? w dniu 8 stycznia 2015, zachowuj?c nazw?  Malta Public Transport . Zmiany np. na trasach b?d? stopniowo wprowadzane w ci?gu roku. Planuje si?, ?e społka b?dzie w posiadaniu 360 autobusow, około 100 wi?cej ni? Arriva ^[28] . Malta?skie autobusy obsłu?yły w 2015 roku ponad 40 milionow pasa?erow ^[29] .

Od 2020 roku we wszystkich autobusach komunikacji miejskiej funkcjonuje darmowy bezprzewodowy Internet Wi-Fi ^[30] .

Od pa?dziernika 2022 roku, komunikacja miejska na Malcie ma by? darmowa dla jej mieszka?cow ^[31] .

Autobusy z otwart? gor? (?bez dachu”) [ edytuj | edytuj kod ]

Po raz pierwszy zaproponowano wprowadzenie do u?ytkowania na Malcie autobus z otwart? gor?  (inne j?zyki) we wczesnych latach 90. XX w., kiedy pewna liczba autobusow pi?trowych z otwart? gor? została importowana z Wielkiej Brytanii przez prywatn? firm? Garden of Eden. Urz?d Transportu odmowił udzielenia licencji na ich u?ytkowanie, argumentuj?c, ?e pojazd wraz z pasa?erami stoj?cymi na gornym pokładzie mo?e przekroczy? maksymaln? dozwolon? wysoko?? 4 metrow ^[32] . W czerwcu 2007 decyzja ta została odwołana, i dwie objazdowe trasy turystyczne ? połnocna i południowa ? rozpocz?ły działalno??, u?ywaj?c o?miu autobusow z otwart? gor? ^[33] ; rownie? podobna działalno?? zacz?ła mie? miejsce na Gozo . Dwaj przewo?nicy turystyczni obsługuj?cy tego typu autobusy to: MaltaSightSeeing ^[34] i CitySightseeing Malta ^[35] . W autobusach dost?pny jest wieloj?zyczny system audio przewodnika, w autobusach MaltaSightSeeing dost?pny rownie? w j?zyku polskim ^[34] .

Zobacz te? [ edytuj | edytuj kod ]

• malta?skie tablice rejestracyjne
• transport na Malcie

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Linki zewn?trzne [ edytuj | edytuj kod ]

• Maltese transport images archive
• Malta Public Transport strona oficjalna
• Pictures of Malta buses fan site
• Malta & Gozo Route Buses . website.lineone.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-08-07)]. fan site
• Italian documentary about Maltese buses (nostalgiczna podro? w przeszło??, angielska narracja)