Pawiak
? nieistniej?ce obecnie wi?zienie przy ul.
Dzielnej
24/26 w
Warszawie
wzniesione w latach 1830?1835 według projektu
Henryka Marconiego
mi?dzy ulicami Dzieln?,
Pawi?
i Wi?zienn?.
Kompleks wi?zienia składał si? z oddziału m?skiego oraz oddziału kobiecego, nazywanego
Serbi?
[1]
.
W latach
1939?1944
Pawiak był najwi?kszym niemieckim
wi?zieniem politycznym
na terytorium okupowanej Polski
[2]
. Według szacunkow historykow od 2 pa?dziernika 1939 do 21 sierpnia 1944 przez Pawiak przeszło ok. 100 tys. osob, z czego ok. 37 tys. zostało zamordowanych, a ok. 60 tys. wywieziono w 95 transportach do obozow koncentracyjnych, innych miejsc odosobnienia lub do
pracy przymusowej
[2]
[3]
.
Wi?zienie zostało zniszczone przez Niemcow podczas
powstania warszawskiego
w sierpniu 1944. Nie zostało odbudowane, a w latach 50. przez jego teren przeprowadzono alej? Juliana Marchlewskiego (obecnie
aleja Jana Pawła II
).
Kompleks wi?zienny wzniesiono w latach 1830?1835 według projektu
Henryka Marconiego
pomi?dzy ulicami
Dzieln?
,
Pawi?
i nieistniej?c? ulic? Wi?zienn?. Od nazwy ulicy Pawiej pochodzi jego zwyczajowa nazwa
[4]
. Było to pierwsze nowoczesne wi?zienie w Warszawie
[5]
.
Od 1863 Pawiak był wi?zieniem politycznym z oddziałami m?skim i kobiecym. W latach
zaborow
wi?zieni tu byli członkowie Rz?du Narodowego, powsta?cy 1863 r., tysi?ce działaczy partii robotniczych, narodowych i ludowych.
W czasie
rewolucji 1905 roku
Pawiak był, obok
Cytadeli Warszawskiej
, głownym wi?zieniem politycznym dla jej uczestnikow. Szerokim echem w całej Polsce odbiło si? wowczas brawurowe uwolnienie 24 kwietnia 1906 przez członkow
Organizacji Bojowej PPS
pod dowodztwem
Jana Gorzechowskiego
ps. ?Jur” 10 wi??niow Pawiaka zagro?onych kar? ?mierci.
W 1931, na podstawie wspomnie? pułkownika Jur-Gorzechowskiego, został zrealizowany film fabularny ?
Dziesi?ciu z Pawiaka
”. 24 kwietnia 1936 Prezydent RP
Ignacy Mo?cicki
przyj?ł delegacj? Stowarzyszenia Byłych Wi??niow Politycznych, ktora wr?czyła mu zaproszenie na uroczyst? akademi? z okazji 30. rocznicy uprowadzenia 10 wi??niow z Pawiaka. Delegacja przedstawiła prezydentowi czterech ?yj?cych uczestnikow tego czynu: płk. Jana Jur-Gorzechowskiego,
Edwarda D?browskiego
,
Franciszka Łagowskiego
i
Antoniego Koll?
, ktorzy wr?czyli prezydentowi akt, na ktorego podstawie wi??niowie z Pawiaka zostali uprowadzeni
[6]
.
Wi?zieniem ?ledczym, zarowno kryminalnym, jak i politycznym, był Pawiak do ko?ca panowania rosyjskiego w Krolestwie.
Taki te? charakter Pawiak zachował w
Polsce niepodległej
.
Prostok?tny plac pod wi?zienie zajmował obszar o powierzchni 1,5 ha. Otoczony był murem z dwiema zwy?kami stra?niczymi od strony ulicy Dzielnej i jedn? od ulicy Pawiej. Gmach głowny mieszcz?cy wi?zienie m?skie, o długo?ci ok. 150 m i szeroko?ci 12 m, składał si? z czterech kondygnacji (suterena, parter, pierwsze i drugie pi?tro). Budynek oddziału kobiecego, nazywanego Serbi?, mie?cił si? w dwupi?trowym budynku dawnego szpitala wojskowego w zachodniej cz??ci kompleksu.
Osobny artykuł:
Serbia (wi?zienie)
.
Mieszka?cy Warszawy zwyczajowo okre?lali Pawiakiem cały kompleks wi?zienia, tj. zarowno wła?ciwy Pawiak (oddział m?ski), jak i oddział kobiecy (Serbi?)
[7]
.
Pojemno?? Pawiaka, wraz z oddziałem kobiecym, wynosiła ok. 1000 wi??niow
[8]
. Oprocz budynkow z celami dla wi??niow znajdowały si? tam tak?e powstałe w ro?nym czasie zabudowania pomocnicze, mieszcz?ce m.in.: magazyny, warsztaty wi?zienne, gara?e, kuchni?, ła?ni?, pralni? i kartoflarni?
[9]
.
Pierwszych Polakow osadzano w Pawiaku od 2 pa?dziernika 1939
[10]
[11]
. Byli to wi??niowie aresztowani na podstawie niemieckich list proskrypcyjnych tzw.
Sonderfahndungsbuch Polen
, na ktorych znajdowali si? działacze polityczni i samorz?dowi, przedstawiciele kultury, przedsi?biorcy i członkowie ro?nych polskich organizacji. Aresztowania te przeprowadzano w ramach akcji represji na polskiej inteligencji tzw.
Intelligenzaktion
przeprowadzanej przez grupy operacyjne
Einsatzgruppen działaj?ce w czasie kampanii wrze?niowej w Polsce
. W pocz?tku pa?dziernika 1939 roku do Warszawy przybyli funkcjonariusze
Einsatzgruppe IV
i natychmiast przyst?pili do realizacji swoich zada? operacyjnych, dokonuj?c licznych rewizji oraz masowych aresztowa?
[12]
[10]
.
29 kwietnia 1940 wi?zienie wizytował
Reichsfuhrer-SS
Heinrich Himmler
[13]
. 2 maja 1940 roku ponad o?miuset wi??niow po raz pierwszy wysłano do niemieckiego obozu koncentracyjnego
Sachsenhausen
[10]
. 14 sierpnia 1940 z Pawiaka odszedł pierwszy transport wi??niow do obozu
Auschwitz-Birkenau
[14]
.
W listopadzie 1940 wi?zienie znalazło si? w obr?bie
warszawskiego getta
[15]
.
W pierwszym okresie funkcjonowania Pawiaka do marca 1940 r. wi?zienie podlegało Wydziałowi Sprawiedliwo?ci Urz?du Generalnego Gubernatorstwa. W marcu tego roku Pawiak stał si? wi?zieniem ?ledczym Policji Bezpiecze?stwa i Słu?by Bezpiecze?stwa Dystryktu Warszawskiego a szczegolnie jej Wydziału IV Tajnej Policji Pa?stwowej ?
Gestapo
, najwi?kszym wi?zieniem politycznym na terenie okupowanej Polski. Funkcje pomocnicze dla Pawiaka spełniało
wi?zienie mokotowskie
[1]
.
Egzekucje
wi??niow politycznych
z Warszawy Niemcy przeprowadzali zazwyczaj w tajemnicy, w okolicach niedost?pnych dla osob postronnych. Miejscami ka?ni stały si? m.in.:
ogrody sejmowe
przy
ul. Wiejskiej
;
Las Kabacki
;
Szwedzkie Gory
na terenie
Bemowa
;
Las S?koci?ski
koło
Magdalenki
;
Lasy Chojnowskie
koło Stefanowa;
Laski
,
Wydmy Łu?e
i
Wolka W?glowa
na obrze?ach
Kampinosu
; a przede wszystkim ?
Palmiry
[10]
.
Latem 1942 roku załoga Pawiaka uczestniczyła w
wielkiej akcji deportacyjnej
mieszka?cow getta do
obozu zagłady w Treblince
[16]
. Na terenie wi?zienia gromadzono cz??? mienia po wywo?onych ?ydach, m.in. w dawnej kaplicy na oddziale m?skim zorganizowano skład lekow z aptek getta
[16]
.
31 grudnia 1943 stra?nik wi?zienny Wippenbeck powiesił w celi zbiegłego z obozu jenieckiego
Stalag VIII B
brytyjskiego lotnika Geofreya Hickmanna; jako przyczyn? ?mierci oficjalnie podano samobojstwo
[17]
.
Podczas
powstania w getcie
Pawiak był stale ochraniany przez
stra? ogniow?
z uwagi na po?ary kamienic otaczaj?cych kompleks wi?zienia
[18]
. Po stłumieniu powstania w maju 1943, wi??niow zacz?to rozstrzeliwa? w ruinach dawnej ??ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej” ? zwłaszcza na posesjach s?siaduj?cych z Pawiakiem ulic: Dzielnej,
G?siej
,
Zamenhofa
, Lubeckiego i
Nowolipki
. Cz?stym miejscem egzekucji były m.in. kamienice przy ul. Dzielnej 25 i 27, znajduj?ce si? naprzeciwko głownej bramy wi?zienia
[19]
. 11 czerwca 1943 Heinrich Himmler wydał rozkaz, na mocy ktorego Pawiak miał zosta? przekształcony w oboz koncentracyjny
[20]
[21]
. Ostatecznie pomysł ten został jednak zarzucony, a oboz koncentracyjny
KL Warschau
został zorganizowany w pobli?u Pawiaka ? w rejonie ul. G?siej na obszarze byłego getta
[22]
.
Masowe zbrodnie na Pawiaku w maju 1943 wstrz?sn?ły Warszaw?. Na murach domow, tablicach ogłoszeniowych oraz chodnikach pojawiły si? napisy ?Pawiak pom?cimy”. Od pa?dziernika 1943 r. w Warszawie odbywały si? natomiast jawne egzekucje na ulicach miasta maj?ce na celu zastraszenie mieszka?cow stolicy. Na Pawiak przywo?ono wowczas mas? ludzi złapanych w ulicznych łapankach i obławach. Egzekucje wi??niow od 16 pa?dziernika 1943 r. do 15 lutego 1944 r. odbywały si? codziennie, a nawet kilka razy w ci?gu dnia. Nazwiska rozstrzelanych umieszczano na obwieszczeniach lub ogłaszano przez megafony uliczne (?
szczekaczki
”).
Na Pawiaku przebywało stale ok. 3000 wi??niow
[8]
, z czego ok. 2200 na oddziale m?skim i ok. 800 na oddziale kobiecym (Serbii)
[7]
.
Około 60 tys. wi??niow wywieziono do obozow koncentracyjnych, najwi?cej do
Auschwitz-Birkenau
, a tak?e do
Ravensbruck
,
Groß-Rosen
,
Majdanka
,
Stutthof
,
Sachsenhausen
,
obozu pracy w Treblince
i do
Buchenwaldu
. Wi??niowie Pawiaka po wcze?niejszym pobycie w tych obozach osadzani byli tak?e m.in. w
Mauthausen-Gusen
,
Dachau
,
Flossenburgu
i
Bergen-Belsen
. Ustalono szczegołowe dane o 95 takich transportach w okresie funkcjonowania obozu
[23]
.
Na Pawiaku działał szpital wi?zienny, składaj?cy si? z dwoch oddzielnych oddziałow ? m?skiego i kobiecego. Ka?dy z nich liczył ok. 40 ło?ek. Były one dobrze wyposa?one. Do kwietnia 1944 w szpitalu oprocz lekarzy-wi??niow zatrudniano tak?e polskich lekarzy z miasta
[24]
.
Konspiracja rozwin?ła si? w oparciu o dwie siatki ? zewn?trzn? i wewn?trzn?. Ju? w 1939 r. rozpocz?ła działalno?? komorka wi?zienna
SZP
(Słu?ba Zwyci?stwu Polski), a nast?pnie ZWZ-AK (Zwi?zek Walki Zbrojnej ?
Armia Krajowa
). Pod koniec 1942 r. powstała komorka wi?zienna Delegatury Rz?du. Kontakty zewn?trzne utrzymywane były przez polskich funkcjonariuszy wi?ziennych, lekarzy z miasta oraz delegatk? i pracownice Patronatu. Z siatk? wewn?trzn? wspołpracowali wi??niowie funkcyjni ? lekarze, pracownicy administracji wi?ziennej i kolumny sanitarnej oraz wi??niowie, ktorzy pracowali w warsztatach.
Wynikiem wspołdziałania komorki wi?ziennej na Pawiaku z wolno?ci? były słynne akcje zapocz?tkowane odbiciem 26 marca 1943 r. przez specjalny Oddział Grup Szturmowych
Szarych Szeregow
w
akcji pod Arsenałem
Jana Bytnara
?Rudego” dowodcy Hufca ?Południe” oraz 20 innych wi??niow przewo?onych z
siedziby Gestapo
w al. Szucha 25 na Pawiak. W nast?pstwie wspołpracy komorki wi?ziennej z Armi? Krajow? Kierownictwo Walki Podziemnej wydawało wyroki ?mierci na gestapowcow i katow z Pawiaka i Szucha. 7 wrze?nia 1943 u zbiegu ulic
Marszałkowskiej
i Litewskiej
wykonano wyrok
na znanym oprawcy wi??niow Pawiaka
SS-Oberscharfuhrerze
Franzu Burklu
[25]
, a 1 pa?dziernika 1943 na
Erne?cie Weffelsie
, wachmajstrze na Serbii
[26]
. 15 czerwca 1944 w akcji przeprowadzonej przez ?ołnierzy oddziału ?A” Kedywu na ulicy Krasi?skiego zgin?ł
SS-Obersturmfuhrer
Herbert Junk, komendant wi?zienia Pawiak od marca 1942 do marca 1943
[27]
.
Wobec zbli?aj?cego si? frontu, 23 lipca 1944 Niemcy rozpocz?li przygotowania do likwidacji wi?zienia
[28]
. 30 lipca 1944 wysłano dwa ostatnie transporty wi??niow z Pawiaka: do KL Gross-Rosen ok. 1400 m??czyzn, a do KL Ravensbruck ok. 400 kobiet
[29]
. 31 lipca zwolniono niewielk? grup? wi??niarek z małymi dzie?mi, jak rownie? lekarki i lekarzy. Ju? podczas
powstania warszawskiego
, w dniach 13 i 18 sierpnia, w ruinach getta odbyły si? ostatnie egzekucje wi??niow Pawiaka. 20 sierpnia nast?piła ewakuacja niemieckiej załogi wi?zienia, za?
21 sierpnia 1944
Pawiak oraz s?siaduj?ce z wi?zieniem budynki zostały wysadzone w powietrze
[30]
.
Masowe zbrodnie popełniane na Pawiaku wywierały ogromne wra?enie na mieszka?cach Warszawy. Napisy ?Pawiak pom?cimy” pojawiały si? a? do wybuchu powstania warszawskiego.
Od listopada 1940 Pawiak obj?ł personel
Gestapo
. Pierwszym komendantem był
Otto Gottschalk
, pod ktorego rozkazami pozostawało pi??dziesi?ciu wachmajstrow. W czasie II wojny ?wiatowej w skład personelu Pawiaka wchodzili
[31]
[32]
:
- Komendanci:
- Zast?pcy komendanta:
- Wachmajstrzy:
- Albert Muller
? SS-Rottenfuhrer,
- Arno Schubert
? SS-Rottenfuhrer, wachmajster
[37]
,
- Thomas Wippenbeck
? SS-Rottenfuhrer zwany ?Wieszatielem”
[38]
,
- Josef Krummschmidt
?
SS-
Sturmmann
rownie? zwany ?Dusicielem”
[39]
,
- Fritz Michael Runhrenschopf
? SS-Rottenfuhrer,
- Otto Wulfes
? SS-Unterscharfuhrer,
- Ernst Weffels
?
SS-
Sturmmann
, wachmajster i jeden ze słyn?cych z
sadyzmu
funkcjonariusz personelu ? zastrzelony przez AK w
Akcji Głowki
1 pa?dziernika 1943 roku
[40]
,
- Otto Schomacker
? SS-Rottenfuhrer, wachmajster
[41]
,
- Konrad Schweitzer
? SS-Rottenfuhrer, wachmajster
[41]
,
- Michił Kowalenko
(lub Kobolenko) ? SS-man narodowo?ci ukrai?skiej przeniesiony z
obozu SS w Trawnikach
[42]
,
- Iwan Kozaczenko
? SS-man narodowo?ci ukrai?skiej, wachmajster
[43]
,
- Herbert Schultz
? SS-Oberscharfuhrer zabity przez AK 6 maja 1943 w
Akcji Głowki
,
- Reinhold Kruger
? SS-Rottenfuhrer, wachmajster
[44]
,
- Ewald Lange
? SS-Rottenfuhrer zabity przez AK 22 maja 1943 w
Akcji Głowki
,
- Karl Brockmann
? SS-Rottenfuhrer zabity przez AK 22 maja 1943 w
Akcji Głowki
,
- Jacob Lechner
? SS-Obersturmfuhrer zabity przez AK 5 pa?dziernika 1943 w
Akcji Głowki
,
- Otto Zander
? SS-Oberscharfuhrer, wachmajster, na ktorego zbrodnie na Pawiaku podziemie wydało kar? ?mierci, ktora nie została wykonana, poniewa? przeniesiono go do
Krakowa
[45]
,
- Stephan Klein
? SS-Scharfuhrer zabity przez AK 25 pa?dziernika 1943 w
Akcji Głowki
- Elias Jatz
? SS-Mann,
volksdeutsch
[46]
,
- Eduard Hanisz
? SS-Mann
[43]
,
- Bethke ? SS-mann
[47]
,
- Thadaus Henke
? wachmajster
[44]
,
- Alfons Piecyk
? SS-Unterscharfuhrer, wachmajster
[44]
,
Zbrodnie dokonane na Pawiaku były jednym z elementow wielow?tkowego powojennego procesu
SS-Standartenfuhrera
Ludwiga Hahna
[48]
, ktory toczył si? przed S?dem Krajowym w Hamburgu od maja 1972 roku do 5 czerwca 1973. Prokurator za??dał dla Hahna kary do?ywotniego pozbawienia wolno?ci. Mimo licznych dowodow oraz zezna? szeregu ?wiadkow s?d uznał jednak, ?e Hahnowi mo?na udowodni? jedynie rozstrzelanie grupy wi??niow Pawiaka w lipcu 1944 i wymierzył mu za wydanie rozkazu wymordowania wszystkich wi??niow Oddziału III Pawiaka kar? 12 lat pozbawienia wolno?ci
[49]
. Od wyroku odwołały si? zarowno prokuratura motywuj?ca, ?e wyrok jest niewspołmiernie niski w stosunku do wagi czynu, jak rownie? obrona, ktora domagała si? uniewinnienia. Wraz z Hahnem s?dzono rownie? stra?nika wi?ziennego z Pawiaka, SS-Rottenfuhrera
Thomasa Wippenbecka
(zwanego ?wieszatielem”), ktorego s?d uznał winnym pomocnictwa w mordzie
[50]
, lecz na podstawie par. 47 rozdz. 2 wojskowego kodeksu karnego
[a]
odst?pił od wymierzenia kary.
Powojenna historia Pawiaka
[
edytuj
|
edytuj kod
]
Ocalał prawy słup bramy i
wi?z szypułkowy
, ktory rosł tu? obok niej po wewn?trznej stronie muru wi?ziennego. Do drzewa tego rodziny pomordowanych przez Niemcow wi??niow mocowały tabliczki z ich
nazwiskami
. Wi?z jednak usechł w 2004 r., dlatego pracownicy
Gliwickich Zakładow Urz?dze? Technicznych
(GZUT) wyci?li go, zdj?li z niego form? i wykonali odlew
br?zowy
, ustawiony na tym samym miejscu w 2005 roku (tzw.
Pomnik Drzewa Pawiackiego
).
Obecnie na terenie Pawiaka znajduje si?
Muzeum Wi?zienia Pawiak
, działaj?ce jako oddział
Muzeum Niepodległo?ci
. Placowka została otwarta 28 listopada 1965.
18 czerwca 1983 w czasie swojej
drugiej podro?y do Polski
na terenie Pawiaka zatrzymał si?
Jan Paweł II
oddaj?c hołd pomordowanym
[51]
.
- ↑
?Reichsgesetzblatt” z 1940 roku, cz??? I, s. 1348. Artykuł mowi?cy o obowi?zku wykonywania rozkazow, ktory stanowił podstaw? cz?stego uniewinniania zbrodniarzy nazistowskich od zarzutow z powodu podległo?ci słu?bowej oraz ?wykonywania rozkazow przeło?onych”.
- ↑
a
b
Krzysztof Dunin-W?sowicz:
Warszawa w latach 1939?1945
. Pa?stwowe Wydawnictwo Naukowe: 1984, s. 60.
ISBN
83-01-04207-9
.
- ↑
a
b
Andrzej Krzysztof Kunert:
Polskie Pa?stwo Podziemne a Pawiak 1939?1944, [w:] Pawiak. Przewodnik po ekspozycji stałej
. Warszawa: Muzeum Niepodległo?ci, 2009, s. 10.
ISBN
83-87516-31-7
.
- ↑
Joanna Gierczy?ska:
?lady pami?ci. 50 lat Muzeum Wi?zienia Pawiak
. Warszawa: Muzeum Niepodległo?ci w Warszawie, 2016, s. 183.
ISBN
978-83-65439-06-2
.
- ↑
Encyklopedia Warszawy
. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN
, 1994, s. 623.
ISBN
83-01-08836-2
.
- ↑
Eugeniusz Szwankowski:
Warszawa. Rozwoj urbanistyczny i architektoniczny
. Warszawa: Pa?stwowe Wydawnictwa Techniczne, 1952, s. 179.
- ↑
W 30-t? rocznic? uprowadzenia wi??niow z Pawiaka
. ?
Polska Zbrojna
”. 113, s. 1, 1936-04-25. Warszawa.
.
- ↑
a
b
Anna Czuperska-?liwicka:
Cztery lata ostrego dy?uru
. Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 15.
- ↑
a
b
Encyklopedia Warszawy
. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 623?624.
ISBN
83-01-08836-2
.
- ↑
Anna Czuperska-?liwicka:
Cztery lata ostrego dy?uru
. Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 16?17.
- ↑
a
b
c
d
Regina Doma?ska
:
Pawiak. Wi?zienie Gestapo. Kronika 1939?1944
. Warszawa: KIW, 1978.
brak strony w ksi??ce
- ↑
A. K. Kunert, Z. Walkowski,
Kronika kampanii wrze?niowej 1939
, Wydawnictwo Edipresse Polska, Warszawa 2005,
ISBN
83-60160-99-6
, s. 147.
- ↑
Władysław Bartoszewski
:
Warszawski pier?cie? ?mierci 1939?1944
. Warszawa: Interpress, 1970, s. 40?41.
- ↑
Władysław Bartoszewski:
1859 dni Warszawy
. Krakow: Wydawnictwo Znak, 2008, s. 148.
ISBN
978-83-240-1057-8
.
- ↑
Władysław Bartoszewski, Bogdan Brzezi?ski, Leszek Moczulski:
Kronika wydarze? w Warszawie 1939?1949
. Warszawa: Pa?stwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 39.
- ↑
Mapa
Getto warszawskie. Wspołczesny układ ulic i osta?ce zabudowy według stanu na marzec 2001 na tle dawnego planu miasta
, opracowanie kartograficzne Paweł E. Weszpi?ski, wspołczesna tre?? tematyczna (przebieg ulic i osta?ce) Robert Marcinkowski, [w:]
Barbara Engelking
, Jacek Leociak:
Getto warszawskie ? przewodnik po nieistniej?cym mie?cie
. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2001.
ISBN
83-87632-83-X
.
brak strony w ksi??ce
- ↑
a
b
Anna Czuperska-?liwicka:
Cztery lata ostrego dy?uru
. Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 157.
- ↑
Edmund Odorkiewicz ”Kryptonim "Dorsze"”, rozdział ?Lotnik zamordowany przez SS-manow na Pawiaku” s92-99, Wydawnictwo ??l?sk”, 1971
- ↑
Anna Czuperska-?liwicka:
Cztery lata ostrego dy?uru
. Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 169.
- ↑
Anna Czuperska-?liwicka:
Cztery lata ostrego dy?uru
. Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 16, 218.
- ↑
Bogusław Kopka:
Konzentrationslager Warschau. Historia i nast?pstwa
. Warszawa: Instytut Pami?ci Narodowej, 2007, s. 39 i 119.
ISBN
978-83-60464-46-5
.
- ↑
Rozkaz Himmlera z 11.VI.1943 na stronach The Nuremberg Trials Project ? The Harvard Law School Library
. nuremberg.law.harvard.edu. [zarchiwizowane z
tego adresu
(2013-10-04)].
.
- ↑
Bogusław Kopka:
op.cit
. s. 40-41 i 119.
- ↑
?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987,
ISBN
8220538475
, s. 20.
- ↑
Zofia Podgorska-Klawe:
Szpitale warszawskie 1388?1945
. Warszawa: Pa?stwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975, s. 315.
- ↑
Tomasz Strzembosz:
Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939?1944
. Warszawa: Pa?stwowy Instytut Wydawniczy, 1983, s. 344, 346.
ISBN
83-06-00717-4
.
- ↑
Anna Czuperska-?liwicka:
Cztery lata ostrego dy?uru
. Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 60.
- ↑
Tomasz Strzembosz:
Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939?1944
. Warszawa: Pa?stwowy Instytut Wydawniczy, 1983, s. 503.
ISBN
83-06-00717-4
.
- ↑
Regina Doma?ska:
A droga ich wiodła przez Pawiak
. Warszawa: Ksi??ka i Wiedza, 1981, s. 51.
- ↑
Anna Czuperska-?liwicka:
Cztery lata ostrego dy?uru
. Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 267.
- ↑
Doma?ska 1980 ↓
, s. 51.
- ↑
Pawiak na stronach Holocaust Education & Archive Research Team
.
- ↑
Leon Wanat
, ?Za murami Pawiaka”, Ksi??ka i Wiedza 1960.
- ↑
a
b
?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987,
ISBN
8220538475
, s. 478.
- ↑
a
b
?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987,
ISBN
8220538475
, s. 472.
- ↑
?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987,
ISBN
8220538475
, s. 474.
- ↑
?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987,
ISBN
8220538475
, s. 473.
- ↑
?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987,
ISBN
8220538475
, s. 475.
- ↑
?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987,
ISBN
8220538475
, s. 497.
- ↑
?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987,
ISBN
8220538475
, s. 490.
- ↑
?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987,
ISBN
8220538475
, s. 479.
- ↑
a
b
?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987,
ISBN
8220538475
, s. 485.
- ↑
?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987,
ISBN
8220538475
, s. 495.
- ↑
a
b
?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987,
ISBN
8220538475
, s. 494.
- ↑
a
b
c
?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987,
ISBN
8220538475
, s. 492.
- ↑
?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987,
ISBN
8220538475
, s. 493.
- ↑
?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987,
ISBN
8220538475
, s. 487.
- ↑
?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987,
ISBN
8220538475
, s. 491.
- ↑
Bogusław Kopka:
op.cit
. s. 100.
- ↑
Tadeusz Kur: Sprawiedliwo?? pobła?liwa. Proces kata Warszawy Ludwiga Hahna w Hamburgu. Warszawa: wydawnictwo MON, 1975.
- ↑
Tadeusz Kur:
Sprawiedliwo?? pobła?liwa..
. op.cit., s. 568.
- ↑
Paweł Zuchniewicz:
Papieska Warszawa
. Warszawa: Centrum My?li Jana Pawła II, 1996, s. 13.
- Leon Wanat
:
Za murami Pawiaka
. Warszawa:
Ksi??ka i Wiedza
, 1960.
brak strony w ksi??ce
- Regina Doma?ska
:
Pawiak był etapem
.
Ludowa Społdzielnia Wydawnicza
, 1987.
ISBN
83-205-3847-5
.
brak strony w ksi??ce
- Regina Doma?ska:
A droga ich wiodła przez Pawiak
. Warszawa: Ksi??ka i Wiedza, 1981.
brak strony w ksi??ce
- Regina Doma?ska:
Pawiak ? wi?zienie Gestapo. Kronika 1939?1944
. Warszawa: Ksi??ka i Wiedza, 1978.
brak strony w ksi??ce
- Bogusław Kopka
:
Konzentrationslager Warschau. Historia i nast?pstwa
. Warszawa: Instytut Pami?ci Narodowej, 2007.
ISBN
978-83-60464-46-5
.
brak strony w ksi??ce
- Biuletyn Głownej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce
, t. IV (?Pawiak ? Wi?zienie Gestapo w Warszawie”, ?Majdanek”, ?Hitlerowski plan walki biologicznej z narodem polskim”, ?Program narodowo?ciowy”, ?Grabie? dobr kultury polskiej”). Warszawa: Wydawnictwo Głownej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, 1948.