Nazwa Buda stosowana była w czasach Arpadow na okre?lenie osady zbudowanej na miejscu dawnego grodu rzymskiego Aquincum . Według ?redniowiecznych kronik w?gierskich nazwa ta pochodziła od imienia Bledy ? brata wodza Hunow , Attyli ^[5] , jednak prawd? jest w tej teorii tylko to, ?e nazwa mogła rzeczywi?cie oznacza? imi? (w kronikach trafiały si? osoby o imieniu Buda ). Inna teoria mowi, ?e nazwa Buda jest zwi?zana ze słowia?skim słowem woda , z wod? ( aqua ) zwi?zana za? jest te? nazwa rzymskiego grodu Aquincum ^[6] . Po wybudowaniu zamku nieco na południe od starej osady (tu? po najazdach tatarskich w latach 40. XIII w.), zacz?to j? nazywa? Obuda (Stara Buda), za? zamek z podgrodziem ? Ujbuda (Nowa Buda), a potem Buda .

Je?li chodzi o Peszt, to według jednej z teorii jego nazwa pochodzi od greckiej nazwy Pession , ktor? Klaudiusz Ptolemeusz w dziele Geographike Hyphegesis w II w. n.e. okre?lał rzymsk? twierdz? poło?on? naprzeciwko Aquincum (koło obecnego Mostu El?biety; grod i twierdza stanowiły element rzymskiego limes ) ^[7] . Druga teoria zwi?zana jest z ze słowia?skim słowem oznaczaj?cym jaskini? lub pieczar?, ktore to słowo ?redniowieczni W?grzy przej?li na okre?lenie pieca (w dialekcie dzisiejszych Seklerow piec to wła?nie pest , podczas gdy w literackim w?gierskim ? kemence ). Nazw? Pest-hegy otrzymała obfituj?ca w małe jaskinie i burzliwe ?rodełka Gora Gellerta , nazw? Pest-rev ? poło?ona u stop gory przysta? przeprawy przez Dunaj ( rev ? przysta?), a po?niej ? osada zało?ona po drugiej stronie rzeki.

Zarowno Peszt, jak i Bud? okre?lano ju? od pocz. XIX w. wspoln? nazw? Pest-Buda ? taka kolejno?? oznaczała, ?e wa?niejszym miastem jest Peszt, ktory był stolic? kraju; Buda za? była siedzib? krola. Poniewa? jednak j?zyk w?gierski nie lubi zbitek społgłoskowych, wygodniejsz? w u?yciu nazw? stała si? forma Buda-Pest (zmian? t? propagował hr. Istvan Szechenyi ). Po poł?czeniu obu miast w 1872 r. naturaln? nazw? stała si? forma Budapeszt .

Osobne artykuły: Historia Budapesztu i? Kalendarium historii Budapesztu .

W I wieku u ?rodeł przy Wzgorzu Gellerta osiedlili si? Celtowie . Około roku 89 na połnoc od dzisiejszego centrum Rzymianie zało?yli osad? Aquincum . Dla ochrony przeprawy przez Dunaj na lewym brzegu powstała twierdza Contra Aquincum (w pobli?u dzisiejszego placu 15?Marca). W Aquincum umieszczono załog? zbrojn?. W roku 106 Aquincum stało si? stolic? prowincji Pannonia Inferior (liczyło 20 tys. mieszka?cow). Upadek Rzymu i w?drowka ludow spowodowały wyludnienie Aquincum . W Panonii mieszkali Hunowie , Ostrogoci , Longobardowie , Awarzy , Słowianie , a w pocz?tku X wieku osiedlili si? tam W?grzy .

Gdy w pocz?tku X wieku w Panonii osiedlili si? W?grzy, Buda stała si? jedn? z głownych osad (miejsce to zostanie po?niej nazwane Star? Bud?, w?g. Obuda ). Pochodzenie nazwy jest tłumaczone ro?nie: od imienia młodszego brata Attyli ? Budy (Bledy) b?d? od słowia?skiego słowa oznaczaj?cego budynek. W po?niejszych okresach Buda stała si? jednym z głownych siedzib w?gierskich władcow (obok Ostrzyhomia i Szekesfehervaru ). W roku 1046 w czasie powstania poga?skiego na wzgorzu buda?skim został zam?czony biskup Gerhard (w?g. Gellert ) ? od jego imienia pochodzi nazwa Wzgorze Gellerta . Na lewym brzegu w roku 1148 powstał Peszt (chocia? istniej? ?lady wcze?niejszego słowia?skiego osadnictwa, o czym ?wiadczy tak?e etymologia nazwy). Rozwoj miasta został zahamowany przez najazd tatarski w 1242 r., ktory spustoszył cał? ?rodkowo-wschodni? Europ?. Krol w?gierski Bela IV nakazał po?niej wybudowa? w całym kraju kamienne twierdze. Jedna z takich twierdz stan?ła na południe od Obudy w miejscu dzisiejszego Wzgorza Zamkowego ( Varhegy ). St?d od roku 1261 do XVI wieku władali w?gierscy krolowie. Wokoł powstało miasto ? Buda.

Buda i Peszt rozwijały si? szczegolnie za panowa? Zygmunta Luksemburskiego (zało?enie uniwersytetu w 1395) i Macieja Korwina (pierwsza drukarnia 1473). Za czasow Jagiellonow budapeszte?skie trojmiasto liczyło 25 ? 30 tys. mieszka?cow i nale?ało wraz z Prag? , Wiedniem i Krakowem do najwi?kszych miast Europy. Miasto było znacz?cym o?rodkiem handlu bydłem i winem. Wszystko zmieniła okupacja turecka.

Po zwyci?stwie w bitwie pod Mohaczem w roku 1526 Turcy bardzo szybko opanowali wi?ksz? cz??? W?gier. Buda stała si? od roku 1541 na połtora stulecia z metropolii miastem prowincjonalnym ? siedzib? buda?skiego paszałyku. Wi?kszo?? ko?ciołow została zamieniona w meczety b?d? zburzona, du?a cz??? w?gierskich i niemieckich mieszka?cow wyjechała. W ich miejsce przyjechali Serbowie , Ormianie i Grecy . Najwi?cej Serbow mieszkało w dzielnicy Taban , na południe od Zamku. O serbskiej obecno?ci przypominaj? prawosławne cerkwie w Budapeszcie czy Szentendre , a tak?e nazwy miejscowo?ci rozpoczynaj?ce si? na Rac (co jest starym w?gierskim okre?leniem na Serbow), np. miejscowo?? Rackeve . W Budapeszcie przykładem jest rownie? k?pielisko lecznicze Rac furd? w I dzielnicy. Mo?na dostrzec tak?e ?lady obecno?ci Turkow ? mahometa?skim miejscem pielgrzymkowym jest do dzi? mauzoleum zwane turbe Gul Baby ( Gul Baba turbeje ) z lat 40. XVI w. w dzielnicy Rozsadomb na połnoc od Zamku. Wiele do dzi? czynnych ła?ni pochodzi z czasow panowania tureckiego.

Dopiero w 1686 roku po ci??kim sze?ciotygodniowym obl??eniu Buda została zdobyta przez wojska habsburskie i wi?kszo?? W?gier została wyzwolona spod tureckiej okupacji. Miasto szybko otrz?sn?ło si? z wojennych ruin i zacz?ło si? szybko rozwija?. Głowne urz?dy w?gierskie zostały przeniesione z Bratysławy do Budy. Do ko?ca XVIII wieku Trojmiasto liczyło ok. 40 tys. obywateli i zyskiwało coraz wi?ksze znaczenie na arenie mi?dzynarodowej. Modernizacja Pestu i Budy wiele zawdzi?cza Stefanowi Szechenyiemu ? przykładowo zainicjował budow? pierwszego (ła?cuchowego) mostu przez Dunaj , ktory dzi? nosi jego imi?. W czasie rewolucji w?gierskiej w latach 1848?1849 Trojmiasto zjednoczyło si? w jedno miasto, jednak po stłumieniu powstania odwołano poł?czenie miast, a na wzgorzu Gellerta wybudowano cytadel?, maj?c? zastraszy? W?grow. Po utworzeniu Austro-W?gier Trojmiasto ( Peszt , Buda i Obuda ) poł?czyło si? 1 stycznia 1873 w Budapeszt. W 1900 był on wi?kszy od Rzymu, Madrytu, Lizbony, Amsterdamu, Neapolu i Hamburga.

Wielkim impulsem rozwojowym były obchody milenium W?gier w 1896 roku, z okazji ktorych powstały najsłynniejsze budapeszte?skie budowle: najwi?kszy wowczas na ?wiecie budynek parlamentu, pierwsza linia metra na kontynencie, dworzec Nyugati ? owcze?nie najwi?kszy dworzec kolejowy w Europie i najwi?kszy port rzeczny na Dunaju.

Głownie Pest rozwin?ł si? szybko w nowoczesne miasto konkuruj?ce z Wiedniem. Powstały szerokie bulwary i przedmie?cia z parkami. Liczba mieszka?cow Pesztu powi?kszyła si? dwudziestokrotnie w czasie XIX wieku. Obok W?grow mieszkali tu tak?e Niemcy i ?ydzi, du?y był tak?e napływ Słowakow.

Pora?ka w pierwszej wojnie ?wiatowej i rozpad Austro-W?gier były ci??kim wstrz?sem, dodatkowo w 1919 roku władz? obj?li komuni?ci. Pa?stwo w?gierskie utraciło prawie 2/3 swojego terytorium i metropolia budapeszte?ska okazała si? nieproporcjonalnie wielka w stosunku do pa?stwa. Mimo to Budapeszt stale si? powi?kszał. W roku 1930 liczba mieszka?cow przekroczyła milion.

II wojna ?wiatowa pozostawiła w mie?cie du?e szkody. Mimo wysiłkow szwedzkiego dyplomaty Raoula Wallenberga wi?kszo?? ?ydow została wywieziona do obozow, głownie do Auschwitz-Birkenau , gdzie wi?kszo?? została zabita w komorach gazowych. W roku 1944 ust?puj?ca armia niemiecka wysadziła wszystkie mosty na Dunaju w Budapeszcie i przez nast?pnych 6 miesi?cy broniła si? na jego prawym brzegu.

W roku 1950 wprowadzono aktualny do dzi? podział miasta na dzielnice. Jesieni? 1956 roku Budapeszt stał si? o?rodkiem rewolucji przeciw władzy komunistycznej . Powstanie ludowe zostało krwawo stłumione przez radzieckie czołgi.

W połowie lat 80. Budapeszt osi?gn?ł najwi?ksz? w historii liczb? mieszka?cow (2,1 mln).

W nocy z 18 na 19 wrze?nia 2006 r. doszło przed gmachem telewizji publicznej do star? mi?dzy demonstrantami a policj? (wywołanymi skandalem politycznym wokoł socjalistycznego premiera W?gier Ferenca Gyurcsanya ). Rannych zostało ok. 150 osob.

Obszar Budapesztu wynosi 525?km². Miasto jest otoczone przez komitat Pest , a do aglomeracji Budapesztu nale?y 81 miejscowo?ci. Rozci?gło?? południkowa miasta wynosi 25?km, za? rownole?nikowa ? 29?km.

Dunaj , ktory przepływa przez miasto od połnocy na południe na długo?ci 28?km, dzieli je na dwie wyra?nie ro?ni?ce si? cz??ci. Lewobrze?ny Peszt poło?ony jest na rowninie (cz??? Wielkiej Niziny W?gierskiej ), ktora na połnocy przechodzi w tzw. wzgorza Godoll? ( Godoll?i-dombsag ? geograficznie nale??ce ju? do ?redniogorza Połnocnow?gierskiego ). Za? prawobrze?na Buda poło?ona jest na wzgorzach buda?skich ( Budai-hegyseg ). Jednym z tych wzgorz jest Gora Jana ( Janos-hegy ) niedaleko zachodniej granicy miasta, ktorej szczyt stanowi najwy?szy punkt Budapesztu (527 m n.p.m.). Na szczycie znajduje si? wie?a widokowa z pocz. XX w. (Wie?a El?biety), stanowi?ca punkt widokowy na całe miasto. Najni?szy za? punkt znajduje si? w miejscu, w ktorym Dunaj przecina południow? granic? miasta (96 m n.p.m.). Centrum Budapesztu le?y na wysoko?ci 105 m. Buda jest w wi?kszo?ci zło?ona z osiedli mieszkaniowych, cz?sto o niskiej zabudowie (w tym wielu willowych ? Rozsadomb , Pasaret , Istenhegy itp.), czemu sprzyja urozmaicona rze?ba terenu; jedynie przy połnocnej i południowej granicy znajduj? si? tereny przemysłowo-handlowe. Peszt z kolei jest centrum administracyjnym, handlowym i przemysłowym kraju, osiedla mieszkaniowe to kamienice ( Terezvaros , Jozsefvaros , Angyalfold ) lub wielkie blokowiska ( Ujpest , K?banya ); rowninny charakter Pesztu sprzyja tworzeniu parkow ( Nepliget ) i centrow sportu (Stadion F. Puskasa, d. Nepstadion) oraz rozrywki.

Przeci?tna szeroko?? Dunaju w Budapeszcie to 400 m. Rzeka tworzy trzy wyspy; od połnocy s? to: Obudai-sziget , na ktorej co roku odbywa si? znany na ?wiecie Sziget Festival ; wyspa Małgorzaty ( Margit-sziget ), stanowi?ca o?rodek sportu i rozrywki; wyspa Czepel ( Csepel-sziget ) ? najwi?ksza, stanowi?ca o?rodek przemysłu ci??kiego. ?redni przypływ wody w Dunaju wynosi 2330 m³/s.

Budapeszt jest niezwykle bogaty w atrakcje przyrodnicze. S? to jaskinie (m.in. system jaski? i podziemi we Wzgorzu Zamkowym ), ?rodła, skupiska cennych ro?lin. W sercu miasta znajduje si? Gora Gellerta (235 m n.p.m.) ? poło?one na południe od zamku w Budzie dolomitowe wzgorze, wznosz?ce si? 140 m nad poziom Dunaju, posiadaj?ce liczne ?rodła termalne i jaskinie. Na szczycie Austriacy wybudowali cytadel?; wierzchołek gory jest znakomitym punktem widokowym. Gora Gellerta jest cz??ci? ła?cucha wzgorz dolomitowych, do ktorego nale?y te? Orla Gora ( Sashegy , 260 m n.p.m.). Na cz??ci tego wzgorza znajduje si? rezerwat przyrody.

We wzgorzach buda?skich znajduje si? kilka dost?pnych dla turystow jaski? ( Palvolgyi-barlang , Matyas-barlang ). W mie?cie znajduj? si? tak?e ?rodła termalne ? jest to jedyna stolica Europy ?rodkowej z tak? atrakcj?. Wody termalne i mineralne eksploatuje si? tu od ko?ca XIX wieku. Budapeszt posiada ok. 400 ?rodeł z wodami magnezowymi (gorzkimi) oraz ok. 80 ?rodeł termalnych i innych mineralnych (głownie siarczanowych). Temperatura ?rodeł termalnych wynosi od 50 do 70?°C. ?rodła termalne w Budzie tryskaj? samoczynnie na powierzchni?, za? na Wyspie Małgorzaty i w Peszcie s? wiercone.

Budapeszt le?y na granicy strefy wilgotnego klimatu subtropikalnego oraz umiarkowanego klimatu kontynentalnego . ?rednia roczna temperatura to 11,2?°C. Najcieplejszy miesi?c to lipiec (?rednia temperatura 22?°C), najchłodniejszy ? stycze? (?0,3?°C). Rekordowe temperatury to 40,7?°C (20 lipca 2007) i ?25,6?°C (13 stycznia 1987). ?rednie opady roczne wynosz? 568?mm, najwi?cej pada w czerwcu i w listopadzie ^{[8] [9] [10]} . Budapeszt jest osłoni?ty od silnych wiatrow dzi?ki stosunkowej blisko?ci Karpat i ?redniogorza Zadunajskiego. Przewa?aj? wiatry połnocno-zachodnie.

Ludno?? Budapesztu na przestrzeni ostatnich 2 stuleci

W 2011 roku w Budapeszcie mieszkało 1 733 685 osob, co stanowi 17% ludno?ci kraju. G?sto?? zaludnienia wynosi 3301 osob na km² ^[12] , co oznacza, ?e Budapeszt jest najg??ciej zaludnion? miejscowo?ci? W?gier.

Widoczny na wykresie silny wzrost w ci?gu całego XIX w. jest skutkiem przekształcania si? miasta w centrum gospodarcze kraju, silnego uprzemysłowienia, niekorzystnych dla małorolnych chłopow zmian w rolnictwie, rozwoju transportu i korzystnego poło?enia miasta na skrzy?owaniu drog z ro?nych stron kraju. Wzrost (cho? nierownomierny) utrzymywał si? do lat 40. XX w. Skok powojenny jest skutkiem zarowno kompensacji strat wojennych, jak te? 2,5-krotnego poszerzenia obszaru miasta w r. 1950, gdy do Budapesztu wł?czono 23 okoliczne miejscowo?ci. Najwi?cej ludno?ci Budapeszt miał w roku 1980 (2?060 tys. osob).

Jednak od pocz?tku lat 90. XX w. liczba ludno?ci spadała. W 2. dziesi?cioleciu XXI w. ubyło 240 tys. mieszka?cow. Jednocze?nie wzrosła liczba mieszka?cow komitatu Pest. Jest to wynikiem przeprowadzek ludzi, zm?czonych wielkim miastem, do miejscowo?ci podstołecznych (tzw. suburbanizacja). Drugim powodem spadku liczby ludno?ci Budapesztu był ogolny ujemny przyrost naturalny na W?grzech (-1,7%).

Według spisu powszechnego z r. 2001, 2,2% (ok. 40 tys.) ludno?ci to mniejszo?ci narodowe ? głownie Cyganie (12 tys.), Niemcy (7 tys.). Polakow jest ok. 1200 ^[13] .

System administracyjny Budapesztu ro?ni si? od systemu obowi?zuj?cego w innych gminach i miastach w?gierskich. Dwie podstawowe ro?nice polegaj? na tym, ?e: 1) na terenie Budapesztu, oprocz samorz?du miasta, działaj? samorz?dy poszczegolnych dzielnic, czego w innych miastach si? nie spotyka, 2) Budapeszt jest miastem wydzielonym ? w odro?nieniu od innych miast na prawach komitatu, jest wył?czony spod jurysdykcji komitatu Pest, na terenie ktorego si? znajduje (zapewnia mu to konstytucja), mimo ?e wła?nie w Budapeszcie znajduje si? siedziba władz tego komitatu. Inne miasta na prawie komitatu podlegaj? władzom komitatu, w ktorym si? znajduj?, i wobec tego zobowi?zane s? ?ci?le z nimi wspołpracowa? w wypełnianiu zada? stawianych komitatom. Władze Budapesztu obowi?zku wspołpracy z władzami komitatu Pest nie maj?. Sytuacja administracyjna Budapesztu jest wi?c podobna do sytuacji Warszawy z lat 1946?1975 ^[14] .

Odr?bno?? dzielnic obrazuje ciekawy fakt, ?e ka?da z nich zachowała dawne nazwy ulic, co znaczy, ?e w całym Budapeszcie mo?e by? kilka ulic o tej samej nazwie. Dlatego do adresu nale?y dodawa? numer dzielnicy, aby nie było nieporozumie?. Przykładowo, ulice Endre Adyego znajduj? si? w Rozsadomb (II dz.) i Pestujhely (XV dz.), a dodatkowo al. Endre Adyego jest w Kispest (XIX dz.). Ulice Tatrza?skie ( Tatra utca ) s? w dz. XIII (k. mostu Małgorzaty) i w Megyer (IV dz.). A najbardziej znany deptak Budapesztu ? Vaci utca w V dzielnicy ? ma swoj ?odpowiednik” w postaci Vaci ut ( ut ? aleja): wa?nej arterii wylotowej, ktora zaczyna si? przy Dw. Nyugati i stanowi pocz?tek mi?dzynarodowej drogi E77, prowadz?cej do Warszawy i Gda?ska.

Rozdział zada? mi?dzy samorz?d stołeczny a samorz?dy dzielnicowe jest okre?lony przez prawo. Wi?ksza cz??? przychodu osi?gni?tego przez samorz?dy dzielnic nie idzie na konto danego samorz?du, ale jest ?wrzucana do wspolnego miejskiego kotła”, ktorego ?zawarto??” jest nast?pnie dzielona według ?ci?le okre?lonych zasad mi?dzy dzielnice.

W sensie organizacyjnym nie ma stosunku hierarchicznego mi?dzy samorz?dem stołecznym a samorz?dami dzielnicowymi ? maj? one t? sam? rang?. Jednak prawo reguluje nadrz?dno?? odpowiedniego samorz?du w danych obszarach zarz?dzania. Oznacza to, ?e samorz?d miejski nie mo?e pozbawia? jakiej? prerogatywy samorz?du dzielnicowego lub odwrotnie, ale samorz?d miejski mo?e w przypadkach okre?lonych ustaw? ustanowi? takie zasady, ktore dla samorz?dow dzielnicowych b?d? wi???ce. Takim przykładowym obszarem działalno?ci samorz?du dzielnicowego jest osiedlanie ludno?ci ? dzielnice mog? uchwala? swoje przepisy w tym zakresie tylko w ramach okre?lonych przez samorz?d stolicy, za? zasi?g tych ram, czyli to, co stolica mo?e narzuci?, a czego nie, reguluje prawo.

Obywatele Budapesztu wybieraj? w wyborach lokalnych burmistrza stolicy (nadburmistrza), Rad? Stolicy, burmistrzow dzielnic oraz radnych dzielnic. Burmistrza stolicy i dzielnic wybiera si? ? podobnie jak w innych miastach i gminach ? systemem wi?kszo?ciowym, radnych dzielnic ? mieszanym, za? radnych stolicy ? głosowaniem na listy.

Nazw? w?giersk? tego stanowiska ? f?polgarmester ? przyj?ło si? tłumaczy? na polski jako burmistrz , ale wła?ciwsze byłoby tłumaczenie nadburmistrz . Natomiast tytuł burmistrz ( polgarmester ) dotyczy najwy?szego urz?du dzielnicy. W latach 1873?1950 istniały tytuły nadburmistrza stolicy i burmistrza stolicy . Oba stanowiska były obsadzane w drodze wyboru przez rad? miasta spo?rod trzech kandydatur (na ka?de ze stanowisk) zaproponowanych przez krola (a w okresie mi?dzywojennym regenta), ktore on z kolei wybierał spo?rod propozycji przedstawianych przez ministra spraw wewn?trznych (od 1930 r. nadburmistrza mianował i odwoływał regent według własnego uznania). Jednak urz?d nadburmistrza był bardziej reprezentacyjny ? nadburmistrz stał na czele samorz?du, mianował i dyscyplinował urz?dnikow ? za? faktyczn? władz? w mie?cie sprawował burmistrz ^{[15] [16]} .

Pierwszym burmistrzem Budapesztu był Karoly Kamermayer, ktory sprawował urz?d w latach 1873?1896, za? nadburmistrzem ? Karoly Rath (1873-1897) ^[17] . S? to najdłu?sze kadencje w historii miasta. W 1945 r. władze komunistyczne zniosły urz?d nadburmistrza ? jego kompetencje cz??ciowo przej?ł prezydent, wybierany przez komitet zarz?dzaj?cy. Z kolei w r. 1950 skasowano urz?dy prezydenta i burmistrza ? ich funkcj? przej?ł przewodnicz?cy komitetu wykonawczego miasta ( Vegrehajto Bizottsag ). W 1990 r. przywrocono urz?dy nadburmistrza i burmistrza, przy czym pierwszy tytuł odnosi si? do najwy?szego urz?dnika Budapesztu, za? drugi ? do najwy?szego urz?dnika dzielnicy. Nadburmistrzem Budapesztu wybrano w wyborach powszechnych Gabora Demszkyego . Sprawował on swoj urz?d przez 5 kadencji ? w wyborach samorz?dowych w 2010 r. ju? nie startował. Po tych wyborach zast?pił go Istvan Tarlos .

Nadburmistrz stolicy ( F?polgarmester ) jest przewodnicz?cym samorz?du stolicy, wybieranym przez obywateli. Jest jednocze?nie członkiem i przewodnicz?cym Rady Stolicy. Reprezentuje samorz?d miasta.

Zast?pcy nadburmistrza nadzoruj? wypełnianie zada? przez samorz?d. Mog? zast?powa? nadburmistrza w przewodniczeniu obradom Rady Stolicy. Rada wybiera jednego lub wi?cej zast?pcow na wniosek nadburmistrza w tajnym głosowaniu. Głosowane s? tylko propozycje nadburmistrza ? innych kandydatur si? nie uwzgl?dnia. Od wyborow w r. 2010 nadburmistrz mo?e zaproponowa? dowoln? osob? na swojego zast?pc?; wcze?niej mogł wybiera? tylko spo?rod radnych stolicy. Jednak w przewodniczeniu Radzie Stolicy mo?e zast?powa? nadburmistrza tylko ten zast?pca, ktory jest tak?e radnym stolicy. Zwykle jest od 3 do 5 zast?pcow. Prawo nakazuje, aby przynajmniej jeden był te? radnym ^[14] .

Rada Stolicy ( F?varosi Kozgy?les ) składa si? z nadburmistrza i wybieralnych urz?dnikow samorz?dowych. W latach 1990?1994 było 88 radnych, w latach 1994?2010 66, a od 2010 r. jest 33 radnych (jeden na 50 tysi?cy mieszka?cow). Radnych wybieraj? obywatele, głosuj?c na listy ? w wyborach 2010 r. obowi?zywał 5-proc. prog wyborczy dla listy jednego ugrupowania, 10-proc. dla wspolnej listy dwoch ugrupowa?, 15-proc. dla wspolnej listy wi?kszej liczby ugrupowa?. W wyborach wcze?niejszych obowi?zywał tylko jeden, 4-proc. prog dla ka?dej z list.

Rada Stolicy jest głownym organem samorz?dowym miasta, a wi?c to przede wszystkim ona wypełnia zadania stawiane samorz?dowi. S? to m.in. ^[18] :

• okre?lenie programu rozwoju miasta,
• uchwalenie planu zagospodarowania przestrzennego,
• gospodarka mieszkaniowa,
• układanie planow zapobiegania katastrofom i planow post?powania w razie ich wyst?pienia,
• zaopatrzenie w wod?, gaz, ciepło oraz oczyszczanie miasta, zaopatrzenie w energi?, o?wietlenie ulic,
• wyznaczanie miejsc na cmentarze komunalne i utrzymanie ich,
• wyznaczanie miejsc parkingowych i okre?lenie zasad korzystania z nich (w tym ? opłat),
• kształcenie ?rednie i zawodowe, je?li samorz?d dzielnicy nie jest w stanie si? tym zaj??.

Rada okre?la system działania samorz?du ? m.in. okre?la, czy dane zadania wypełnia nadburmistrz, czy komisje Rady. Rada uchwala bud?et miasta i wydaje zarz?dzenia dotycz?ce ro?nych dziedzin ?ycia.

Osobny artykuł: Podział administracyjny Budapesztu .

Budapeszt dzieli si? na 23 dzielnice. Polskimi miejscowo?ciami partnerskimi dzielnic budapeszte?skich s?: Warszawa Bemowo (dzieln. III), Krakow Stare Miasto (dzieln. V), Siedlce (dzieln. VII), Warszawa Ochota (dzieln. XIII), Raciborz (dzieln. XIV), Krakow (dzieln. XVI), D?browa Tarnowska (dzieln. XVIII), Warszawa Białoł?ka (dzieln. XXII).

  Patrz: Historia Budapesztu , rozdz. Po 1990 roku

W przekształcaniu si? Budapesztu w ?wiatow? metropoli? głown? rol? odegrał przemysł . Ju? na pocz. XX w., gdy w granicach miasta nie było jeszcze przemysłowych przedmie?? (jak dzi? przedmie?cia Pesztu czy wyspa Csepel), a? 45% pracuj?cej ludno?ci miasta stanowili robotnicy przemysłowi ^[19] . Rozkwit przemysłu budapeszte?skiego przypada na okres od zjednoczenia miasta do I wojny ?wiatowej.

W okresie mi?dzywojennym rozwoj przemysłu był utrudniony wskutek oderwania od kraju 2/3 jego powierzchni (skutek traktatu triano?skiego ), a po?niej wskutek wielkiego kryzysu .

Po II wojnie ?wiatowej i pocz?tkowym spowolnieniu, w latach 60. rozpocz?ł si? znow stopniowy rozwoj stołecznego przemysłu. W latach 90. tendencja ta dodatkowo si? nasiliła. W tym czasie przemysł budapeszte?ski przeszedł widoczne przekształcenia ? upadło lub rozdrobniło si? wiele dawnych, cz?sto znanych na ?wiecie firm (fabryka konstrukcji stalowych, lokomotyw i taboru kolejowego Ganz-MAVAG , stocznia w Obudzie, fabryka turbin i urz?dze? energetyki Lang Gepgyar , huty ?elaza i metali nie?elaznych Weiss Manfred na wyspie Csepel, zakłady elektrotechniczne Orion , zakłady optyczne MOM itp. ? a przede wszystkim legendarna fabryka autobusow Ikarus ). Upadek i restrukturyzacja wielu zakładow oznaczały wzrost bezrobocia, ale spowodowały te? powstanie wielu nowych miejsc pracy w usługach i handlu. W tych dziedzinach gospodarki bezrobocie jest najmniejsze, a dochod na pracownika najwi?kszy.

W Budapeszcie obecna jest prawie ka?da gał?? przemysłu, mimo ?e powoli wyprowadza si? on ze stolicy do aglomeracji. W wielkim przemy?le pracuje 8% budapeszte?czykow. Głowne produkty przemysłu stołecznego zwi?zane s? jednak nie z pot??nym niegdy? przemysłem ci??kim, ale z farmaceutyk? (w?gierskie firmy Egis , Chinoin , Richter Gedeon ), elektrotechnik? i informatyk? (maszyny obliczeniowe i do transmisji danych, maszyny elektryczne, ?arowki, ?wiatłowody ? Tungsram ).

W Budapeszcie ma siedzib? połowa ze wszystkich firm zagranicznych działaj?cych na W?grzech lub firm w?gierskich z udziałami zagranicznymi. S? to np. Magyar Telekom, General Electric , Vodafone , Telenor (najwi?kszy w?gierski operator sieci telefonii komorkowej, pochodz?cy z Norwegii). Z bankow i instytucji finansowych ? CIB Bank (bank w?gierski w ktorym du?y udział maj? Włosi), K&H (bank w?gierski, b?d?cy własno?ci? belgijskiego KBC Bank), UniCredit , ING , Aegon (firma ubezpieczeniowa z Holandii), Allianz . W Budapeszcie otworzyły swoje regionalne centra: Volvo , Saab , Ford , Daewoo . Maj? tu siedziby koncern naftowy MOL (wi?kszo?? udziałow maj? W?gry) i najwi?kszy bank W?gier ? OTP Bank .

Z usług najwi?ksze znaczenie ma bran?a turystyczna. Rocznie odwiedza Budapeszt ok. 2,5 mln turystow, w tym 2,1 mln zagranicznych ^[20] , w zwi?zku z czym pr??nie rozwija si? hotelarstwo. Na turystow czeka ponad tysi?c restauracji, kawiarni i miejsc rozrywki, gdzie obok w?gierskiej i mi?dzynarodowej kuchni znacz?ce miejsce zajmuj? znane w?gierskie wina.

Osobny artykuł: Transport w Budapeszcie .

Budapeszt jest w?złem komunikacyjnym o mi?dzynarodowym znaczeniu drogowym, kolejowym, rzecznym i lotniczym (linia metra M1 ? najstarsze metro w Europie kontynentalnej, dworce kolejowe Keleti , Deli , Nyugati , Budapest Kelenfold i i inne), port rzeczny Csepel, Mi?dzynarodowy Port Lotniczy Liszt Ferenc .

Komunikacj? miejsk? w Budapeszcie zajmuje si? BKV ( Budapesti Kozlekedesi Vallalat ? Budapeszte?skie Przedsi?biorstwo Komunikacyjne). Jest odpowiedzialne za autobusy, tramwaje, trolejbusy, metro i kolejk? podmiejsk? HEV . W cało?ci stanowi własno?? Samorz?du Stołecznego.

Wiele ?rodkow komunikacji publicznej stanowi atrakcj? turystyczn?: kolejka dzieci?ca, kolejka z?bata na Wzgorze Zamkowe, kolejka z?bata na Gor? Szechenyiego (jako linia tramwajowa 60), kolejka linowa na Gor? Jana, linia metra M1.

Wa?nym elementem wpływaj?cym na komunikacj? w Budapeszcie jest autostrada M0 . Pełni ona rol? obwodnicy miasta, odci??aj?c tym samym ruch wewn?trz metropolii. Korzystanie z obwodnicy jest darmowe dla pojazdow do 3,5 tony na wi?kszo?ci odcinkow, poza niewielkim fragmentem znajduj?cym si? pomi?dzy autostradami M4 a M5 . Opłat? za przejazd obwodnic? Budapesztu uiszcza si? wykupuj?c w?giersk? winiet? .

W Budapeszcie znajduje si? 837 zabytkow architektury, ktore reprezentuj? wi?kszo?? europejskich stylow artystycznych. Wyro?niaj? si? budynki klasycystyczne, a zwłaszcza jedyne w swoim rodzaju zbudowane w stylu w?gierskiej secesji.

W stolicy znajduj? si? 223 muzea i galerie sztuki, ktore gromadz? zabytki w?gierskiej historii, sztuki i nauk przyrodniczych, ale tak?e zabytki kultury i nauki ?wiatowej. Najwa?niejsze z nich:

• W?gierskie Muzeum Narodowe ( Magyar Nemzeti Muzeum ), Muzeum korut 14
• Muzeum Sztuk Pi?knych ( Szepm?veszeti Muzeum ), Dozsa Gyorgy ut 39-41
• Muzeum Historyczne Budapesztu ( Budapesti Torteneti Muzeum ), Szent Gyorgy ter 2 (w Zamku Krolewskim)
• Pałac Sztuki ( M?csarnok ), Dozsa Gyorgy ut 37
• Muzeum Etnograficzne ( Neprajzi Muzeum ), Kossuth Lajos ter 12
• Pałac Sztuk ( M?veszetek Palotaja ), Komor Marcell utca 1
• Muzeum Sztuki Stosowanej ( Magyar Iparm?veszeti Muzeum ), Ull?i ut 33-37
• Terror Haza (Dom Terroru), Andrassy ut 60
• Muzeum Aquincum ( Aquincumi Muzeum ), Szentendrei ut 135-139

W Budapeszcie jest 40 teatrow, 6 sal koncertowych i Opera. W lecie odbywaj? si? liczne festiwale, koncerty i przedstawienia na wolnym powietrzu ? cz?sto na dziedzi?cach zabytkowych budynkow. Najwa?niejsze teatry to:

• Nemzeti Szinhaz ( Teatr Narodowy ), Bajor Gizi Park 1
• Magyar Allami Operahaz ( W?gierska Opera Pa?stwowa ), Andrassy ut 22
• Vigszinhaz ( Teatr Komedii ), Szent Istvan korut 14
• Pesti Vigado ( Sala koncertowa Vigado ), Vigado ter 2
• Lasertheater (teatr laserowy w planetarium w Parku Ludowym ( Nepliget ) działaj?cy w latach 1980?2010 i wy?wietlaj?cy sze?? razy w tygodniu ?wiatła do muzyki znanych wykonawcow)

• Budapeszte?ski Festiwal Wiosenny ( Budapesti Tavaszi Fesztival ) ? działa od 1981 r.; w drugiej połowie marca na ponad 50 scenach odbywa si? ok. 200 wydarze?: koncerty muzyki powa?nej i popularnej, przedstawienia teatralne, filmy, imprezy na wolnym powietrzu ^[21] .
• Parada Budapeszte?ska ( Budapest Parade ) ? działa od 2000 r., odbywa si? w ostatni? sobot? sierpnia. Jest to pochod w stylu berli?skiej Loveparade , ale muzyka tam prezentowana to nie tylko techno , ale tak?e rock czy rap .
• Budapeszte?ski Festiwal Jesienny ( Budapesti ?szi Fesztival ) ? działa od 1992 r., jest to festiwal, prezentuj?cy osi?gni?cia wszystkich dziedzin sztuki wspołczesnej ^[22] .
• Sziget Fesztival ? festiwal muzyki młodzie?owej, działaj?cy od 1993 roku i odbywaj?cy si? w pierwszym tygodniu sierpnia na wyspie Obudai (st?d nazwa ? sziget = wyspa) ^[23] .

W Budapeszcie działa wiele znanych w Europie bibliotek naukowych, ktore nieraz s? w posiadaniu unikatowych zbiorow. Jest to np. Biblioteka Pa?stwowa im. Szechenyiego ( Orszagos Szechenyi Konyvtar ), ktora pełni funkcj? biblioteki narodowej. Mie?ci si? w Zamku Krolewskim. Gromadzi np. r?kopisy pochodz?ce sprzed chwili wynalezienia druku. Dla ?zwykłych” mieszka?cow Budapesztu przeznaczona jest Biblioteka Stołeczna im. Erwina Szabo ( F?varosi Szabo Ervin Konyvtar ). Inne biblioteki to m.in.: Biblioteka Uniwersytetu im. Loranda Eotvosa ( Eotvos Lorand Tudomanyegyetem Konyvtara ), Biblioteka Parlamentu, Pa?stwowa Biblioteka Zbiorow w J?zykach Obcych ( Orszagos Idegennyelv? Konyvtar ).

• Uniwersytet Loranda Eotvosa ( Eotvos Lorand Tudomanyegyetem, ELTE ) ? zało?ony w 1635 r. jako Nagyszombati Egyetem (od lokalizacji ? miasta Nagyszombat, ob. Trnawa w zach. Słowacji), jest najstarsz? i jedn? z najwi?kszych w?gierskich uczelni wy?szych. W 1777 r. przeniesiony do Budy, potem do Pesztu, nosił nazw? Uniwersytetu Peszte?skiego, potem Budapeszte?skiego, a znanego fizyka w?gierskiego Loranda Eotvosa przyj?ł za patrona w 1950 r. Uniwersytet ma 8 wydziałow (jest ich mało, ale s? one bardziej ?pojemne” ni? na polskich uniwersytetach ? np. na Wydziale Nauk Przyrodniczych uczy si? biologii, chemii, fizyki, geografii i matematyki, a na Wydziale Humanistycznym ? filologii w?gierskiej oraz obcych wspołczesnych i staro?ytnych, etnografii, historii). Uczy si? tam ponad 32 tys. studentow ^[24] .
• Uniwersytet Korwina w Budapeszcie ( Budapesti Corvinus Egyetem ), BCE ? zało?ony w 1948 r., ale za prawnego poprzednika uwa?a si? powstały w 1920 r. Wydział Ekonomii W?gierskiego Uniwersytetu Krolewskiego (dzisiejszego Uniwersytetu Loranda Eotvosa). Uniwersytet Corvinus pocz?tkowo nosił nazw? W?gierskiego Uniwersytetu Ekonomicznego (z patronem Karolem Marksem). W 2000 r. poł?czył si? z Wy?sz? Szkoł? Administracji Pa?stwowej ( Allamigazgatasi F?iskola ), a w 2003 wchłon?ł znajduj?ce si? w Budapeszcie wydziały Uniwersytetu ?w. Stefana w Godoll? ? z t? chwil? przyj?ł obecn? nazw?. Uniwersytet ma 7 wydziałow, uczy si? tam 18 tys. studentow ^[25] .
• Budapeszte?ski Uniwersytet Techniczno-Ekonomiczny ( Budapesti M?szaki es Gazdasagtudomanyi Egyetem , BME) ? politechnika, zało?ona w 1782 r. Jej pocz?tkiem był instytut o nazwie Institutum Geometricum , powstały w ramach wydziału humanistycznego uniwersytetu w Budzie. Była to pierwsza instytucja cywilna w Europie kształc?ca in?ynierow ? o 12 lat wcze?niejsza ni? paryska Ecole Polytechnique . W 1856 instytut stał si? politechnik? ( Joseph Polytechnicum ), z j?zykiem wykładowym pocz?tkowo niemieckim, od 1860 w?gierskim. Uniwersytet wielokrotnie zmieniał nazw? ? obecn? przyj?ł w roku 2000. Uniwersytet ma 8 wydziałow, uczy si? tam 24 tys. studentow ^[26] .
• Uniwersytet w Obudzie ( Obudai Egyetem ) ? politechnika, powstała w styczniu 2010 r. z Budapeszte?skiej Technicznej Szkoły Wy?szej po podniesieniu przez Parlament rangi tej ostatniej. Za jej poprzednika uwa?a si? pierwszy uniwersytet na terenie Budapesztu ? zało?ony przez krola Zygmunta Luksemburskiego w r. 1395, ktory przerwał działalno?? w latach 20 XV w. Uczelnia ma 5 wydziałow i 14 tys. studentow ^[27]
• Ewangelicki Uniwersytet Teologiczny ( Evangelikus Hittudomanyi Egyetem ) ? zało?ony w 1892 r., ale za jego prawnego poprzednika uwa?a si? działaj?ce od 1557 r. Gimnazjum Ewangelickie z Sopronu . W latach 1951?1998 działał jako Ewangelicka Akademia Teologiczna. Uniwersytet kształci duchownych ewangelickich. Ma 150 studentow i 7 katedr (nie ma wydziałow) ^[28] .
• Uniwersytet Ko?cioła Reformowanego im. Gaspara Karoliego ( Karoli Gaspar Reformatus Egyetem ) ? zało?ony w 1855 r. jako Budapeszte?ska Akademia Teologiczna. Obecn? nazw? przyj?ł w 1993 r. Kształci duchownych kalwi?skich. Ma 4 wydziały ^[29] .
• Uniwersytet Muzyczny im. Ferenca Liszta ( Liszt Ferenc Zenem?veszeti Egyetem ) ? zało?ony w 1875 r. jako Akademia Muzyczna; jej pierwszym rektorem był wła?nie Ferenc Liszt ^[30] .
• W?gierski Uniwersytet Sztuk Pi?knych ( Magyar Kepz?m?veszeti Egyetem ) ? zało?ony w 1871 r. jako Magyar Kiralyi Mintarajztanoda es Rajztanarkepezde (? W?gierskie Krolewskie Studium Rysunku i Nauczania Rysunku), obecn? nazw? przyj?ł w 2001 r. (wcze?niej był akademi?) ^[31] .
• Uniwersytet Semmelweisa ? uniwersytet medyczny, zało?ony w 1969 r. jako Uniwersytet Medyczny im. Semmelweisa. W 2000 r., po poł?czeniu z W?gierskim Uniwersytetem Wychowania Fizycznego przyj?ł obecn? nazw?. Patronem jest I. F. Semmelweis , w?gierski poło?nik i pionier antyseptyki. Uniwersytet ma 6 wydziałow ^[32] .
• Uniwersytet Filmowy i Teatralny ( Szinhaz- es Filmm?veszeti Egyetem ) ? zało?ony w 1865 r. jako Studium Teatralne ( Szineszeti Tanoda ), obecn? nazw? przyj?ł w r. 2000 (wcze?niej był akademi?) ^[33]
• Uniwersytet Obrony Narodowej im. Miklosa Zrinyiego ( Zrinyi Miklos Nemzetvedelmi Egyetem ) ? jedyna wojskowa szkoła wy?sza na W?grzech. Za jej prawnego poprzednika uwa?a si? W?giersk? Krolewsk? Wojskow? Akademi? Honwedow ( Magyar Kiralyi Honved Hadiakademia ), zało?on? w 1920 r. Została rozwi?zana w 1945 r., a kształcenie wojska przej?ła zało?ona w 1947 r. Wojskowa Akademia Honwedow ( Honved Hadiakademia ). Obecny uniwersytet powstał w 1996 r. w wyniku kolejnych przekształce? tej akademii oraz jej nast?pcow. Ma dwa wydziały (in?ynierii wojskowej i wojskowo?ci). Patronem szkoły jest Miklos Zrinyi ? poeta i ?ołnierz, bohater walk z Turkami w XVII wieku ^[34] .

Budapeszt odwiedziło w 2010 r. prawie 2,5 mln turystow, w tym 2,1 mln zagranicznych.

Na list? obiektow ?wiatowego dziedzictwa kultury wpisano Zamek Krolewski w Budzie , brzeg Dunaju, alej? Andrassyego wraz z otoczeniem, pierwszy odcinek budapeszte?skiego metra ? lini? M1 (tzw. Milenijna Kolej Podziemna) i plac Bohaterow ( H?sok tere ). W mie?cie znajduj? si? liczne pomniki, ko?cioły, pałace, zabytki z czasow staro?ytnych, ?redniowiecznych i okupacji tureckiej, budynki u?yteczno?ci publicznej i mieszkalne w stylach barokowym , klasycystycznym , neorenesansowym , eklektycznym i secesyjnym . S? tu 223 muzea i galerie, w?rod nich wiele o randze mi?dzynarodowej.

Dla turysty du?? atrakcj? s? budapeszte?skie mosty: Most Ła?cuchowy (inaczej Most Ła?cuchowy Szechenyiego, Szechenyi lanchid ), Most Małgorzaty ( Margit hid ), Most Wolno?ci ( Szabadsag hid ) czy te? najbardziej rozpoznawalny dla obcokrajowcow Most El?biety ( Erzsebet hid ).

Ulubionym celem turystow s? te? parki: Varosliget i Nepliget w Peszcie, parki na Wyspie Małgorzaty i na wyspie Obudai .

Budapeszt jest znanym miastem uzdrowiskowym ? posiada 10 ła?ni leczniczych i liczne ?rodła mineralne oraz termalne. Wiele z ła?ni oraz pijalni stanowi zabytek architektury i atrakcj? turystyczn?.

Najbardziej znanym ?deptakiem” z drogimi, markowymi sklepami jest Vaci utca ? niedaleko peszte?skiego brzegu Dunaju, mi?dzy Mostem Ła?cuchowym a Mostem El?biety. Coraz modniejsza i dro?sza staje si? te? al. Andrassyego, zwłaszcza odcinek południowy ? od pl. F. Deaka do Oktogonu . Spo?rod targowisk najpopularniejsze w?rod turystow (i najwi?ksze) jest Targowisko Centralne ( Kozponti Vasarcsarnok ) w Peszcie przy Mo?cie Wolno?ci.

Budapeszt jest szeroko znany jako miejscowo?? uzdrowiskowa. W wielu punktach miasta znajduj? si? ciepłe ?rodła lecznicze, ktore s? od wiekow wykorzystywane przez mieszka?cow i przyjezdnych ? zawarte w wodach jony pomagaj? na wiele schorze? (zwłaszcza na reumatyzm i astm?). Najsłynniejsze ła?nie to:

• Ła?nia Szechenyiego ( Szechenyi Furd? ) ? najwi?kszy kompleks term i basenow w Europie, poło?ony w parku Varosliget (Peszt). Wody do k?pieli zawieraj? sod, wodorow?glan wapnia i magnezu, siarczany, fluorki. Woda pitna zawiera wodorow?glan wapnia i magnezu, chlorki, siarczany i fluorki. Wody pomagaj? głownie na choroby stawow, brak wapnia w ko?ciach, problemy z ?oł?dkiem, nerkami, p?cherzykiem ?ołciowym ^[35] .
• Ła?nia Rudas ( Rudas gyogyfurd? ) ? ła?nia turecka k. Zamku. Woda tylko do k?pieli, jest radioaktywna, zawiera sod, wodorow?glan wapnia i magnezu oraz siarczany. Pomaga na choroby stawow, dyskopati?, niedobor wapnia w ko?ciach ^[36] .
• Ła?nia Gellerta ( Gellert gyogyfurd? ) ? przy hotelu ?Gellert” (przy buda?skim ko?cu Mostu Wolno?ci), jej pocz?tki si?gaj? XIII w. Woda zawiera sod, wodorow?glan wapnia i magnezu, siarczany i chlorki. Pomaga na choroby stawow, kr?gosłupa, dyskopati?, zw??enie ?ył, problemy z kr??eniem, astm? ^[37] .
• Ła?nia ?w. Łukasza ( Szent Lukacs Gyogyfurd? ) ? jedna z najstarszych ła?ni budapeszte?skich, wspominana ju? w dokumentach z czasow cesarza Klaudiusza . Poło?ona w II dzielnicy, niedaleko na połnoc od Mostu Małgorzaty. Woda zawiera sod, wodorow?glan wapnia i magnezu, siarczany i chlorki. Pomaga na choroby stawow, skrzywienie kr?gosłupa, dyskopati?, niedobor wapnia w ko?ciach ^[38] .

Buda:

• Wzgorze Zamkowe:
  • gotycki ko?cioł Macieja (pod wezwaniem Naj?wi?tszej Marii Panny ), z wysok?, smukł? wie??; miejsce koronacji krolow W?gier, jedno z miejsc spoczynku władcow W?gier ,
  • neoroma?ska Baszta Rybacka ( Halaszbastya ) ? koło ko?cioła ?w. Macieja, punkt widokowy na Dunaj i Peszt,
  • Zamek Krolewski ? siedziba W?gierskiej Biblioteki Narodowej ( Orszagos Szechenyi Konyvtar ) i kilku muzeow ,
  • Stare Miasto;
• Gora Gellerta :
  • Pomnik Wolno?ci,
  • cytadela;
• Koleje miejskie:
  • kolej z?bata ( siklo ) spod Mostu Ła?cuchowego na wzgorze buda?skie,
  • kolej krzesełkowa na Gor? Jana ( Janos hegy ) ? najwy?sze wzgorze Budapesztu,
  • kolejka dzieci?ca ? kolej w?skotorowa na wzgorzach przy zachodniej granicy miasta, obsługiwana przez dzieci (oprocz maszynisty),
  • kolej z?bata ( Fogaskerek? vasut ) w XII dzielnicy, ł?czy okolice dawnego pl. Moskiewskiego (ob. pl. Kalmana Szella) z pd. stacj? kolejki dzieci?cej;
• wie?a widokowa (wie?a El?biety) z 1910 r. na Gorze Jana,
• jaskinia w dolinie Pawła ( Pal-volgyi-cseppk?barlang ) ? w II dzielnicy, ok. 2?km na zachod od Wyspy Małgorzaty, z licznymi naciekami o ciekawych formach,
• ła?nie tureckie z XVI wieku ( Rudas gyogyfurd? i Kiraly gyogyfurd? ) pod Wzgorzem Zamkowym,
• turbe Gul Baby ? mauzoleum derwisza osma?skiego z XVI wieku, w Budzie ( Rozsadomb ), przy Mo?cie Małgorzaty,
• Aquincum ? pozostało?ci po mie?cie staro?ytnych Rzymian , w III dzielnicy, naprzeciw połnocnego kra?ca wyspy Obudai .

Pest:

• budynek parlamentu ,
• Bazylika ?w. Stefana , niedaleko południowego ko?ca al. Andrassyego ,
• Vaci utca ? deptak z reprezentacyjnymi sklepami i zabytkowymi kamienicami w południowej cz??ci V dzielnicy
• secesyjne i neoklasyczne gmachy publiczne ( parlament , opera przy al. Andrassyego, Muzeum Narodowe w VIII dzielnicy),
• H?sok tere ( plac Bohaterow ) koło parku Varosliget ? z Pomnikiem Milenijnym oraz z Muzeum Sztuk Pi?knych ( Szepm?veszeti Muzeum ), w ktorym znajduje si? bogata kolekcja malarstwa europejskiego,
• Wielka Synagoga w Budapeszcie ? najwi?ksza w Europie, u zachodniego kra?ca VII dzielnicy, blisko pl. F. Deaka ,
• Stadion im. Ferenca Puskasa (d. Stadion Ludowy ? Nepstadion ) ? w XIV dzieln., niedaleko Dw. Keleti ,
• Milenijna Kolej Podziemna ? druga najstarsza linia metra w Europie (po londy?skiej) ? zaczyna si? przy Vaci utca , a ko?czy tu? za parkiem Varosliget .
• al. Andrassyego w Peszcie, ł?cz?ca pl. F. Deaka z pl. Bohaterow:
  • Secesyjne kamienice na południowym odcinku alei,
  • Opera (odcinek południowy)
  • Muzeum Terroru ? przy połnocnym odcinku: budynek, w ktorym mieli siedzib? w?gierscy faszy?ci ( strzałokrzy?owcy ), a nast?pnie AVO ? stalinowska słu?ba bezpiecze?stwa. Obecne muzeum dokumentuje zbrodnie totalitaryzmu i upami?tnia ofiary rewolucji 1956 r.
• Park Varosliget:
  • Zamek Vajdahunyad ,
  • Ogrod Zoologiczny,
  • Ła?nie Szechenyiego ;

Poza tym:

• barokowe pałace i ko?cioły (m.in. Paulinow , ?w. Anny , El?bietanek )
• mosty: Ła?cuchowy , Małgorzaty , Wolno?ci , El?biety .

Najbardziej znanymi obiektami sportowymi w Budapeszcie s?: Stadion im. Ferenca Puskasa oraz Budapest Sportarena im. Laszlo Pappa. Stadion F. Puskasa znajduje si? blisko Dworca Keleti ; do 2001 r. nosił nazw? Nepstadion (Stadion Ludowy). Plany budowy były ju? przed II wojn? ?wiatow?, ale udało si? je zrealizowa? dopiero po wojnie ? budow? zako?czono w 1953 r. Na stadionie rozgrywano nie tylko mecze piłkarskie (w tym najsłynniejszy W?gry-Anglia, zako?czony najwi?ksz? w historii pora?k? Anglii 7:1), ale te? zawody lekkoatletyczne, a tak?e organizowano imprezy kulturalne, w tym ogromne koncerty. Patron ? Ferenc Puskas ? był jednym z najwi?kszych piłkarzy W?gier, członkiem ?złotej dru?yny” w latach 50. XX wieku, potem piłkarzem Realu Madryt i trenerem wielu dru?yn zagranicznych (rownie? na krotko ? w 1993 r. ? reprezentacji W?gier) ^{[39] [40]} .

Budapest Sportarena znajduje si? blisko stadionu F. Puskasa. Została zbudowana w r. 2003 na miejscu Budapeszte?skiej Hali Sportowej, ktora spłon?ła w grudniu 1999 r. Sportarena jest miejscem meczow piłki r?cznej, zawodow tenisowych, bokserskich i hokejowych, a tak?e koncertow. Patron hali ? Laszlo Papp ? był jednym z najsłynniejszych w ?wiecie bokserow, mistrzem olimpijskim i trenerem ^[41] .

Po upadku komunizmu znikn?ły z Budapesztu wielkie boiska i hale, ale pojawiły si? za to zawody uliczne, takie jak biegi masowe. Tury?ci piesi natomiast bardzo lubi? w?drowa? po wzgorzach budajskich, ktore swoim ukształtowaniem bardzo przypominaj? ?rednie gory.

Niedaleko Budapesztu, w Mogyorod , znajduje si? Hungaroring ? tor Formuły 1 . Jest to pierwszy tor Formuły 1 zbudowany w kraju komunistycznym ? pierwsze zawody odbyły si? w r. 1986 ^[42] .

W latach 1993?2013 odbywał si? w Budapeszcie kobiecy turniej tenisowy cyklu WTA , Budapest Grand Prix .

Piłka no?na:

• Ferencvarosi TC ( Torna Club ) ? zało?ony w 1899 r. 28-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 2004 r.), 20-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 2004 r.), zdobywca Pucharu Miast Targowych (1965) i jego finalista (1968), finalista Pucharu Zdobywcow Pucharow (1968), uczestnik fazy grupowej Ligi Mistrzow (1995-96). Od zawsze gra w I lidze, z wyj?tkiem lat 2006?2009: w 2006 r. został zdegradowany do II ligi z powodu kłopotow finansowych ^{[43] [44]} .
• Budapest Honved FC ? zało?ony w 1908 r. jako Kispesti AC , pod obecn? nazw? od 1949 r. (wtedy przej?ło go Ministerstwo Obrony Narodowej). 13-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 1993 r.), 7-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 2009 r.), od zawsze gra w I lidze z wyj?tkiem spadku w roku 2003 (na jeden sezon). Piłkarzem klubu w latach 50. XX wieku był Ferenc Puskas ^{[45] [46]} .
• MTK Budapest FC ( Magyar Testgyakorlok Kore ? W?gierskie Koło Gimnastykow) ? zało?ony w 1888 r. 23-krotny mistrz kraju (w tym w latach 1917?1925 co roku, ostatni raz w 2008 r.), 12-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 2000 r.), finalista Pucharu Zdobywcow Pucharow (1964). Z I ligi spadał w r. 1981 (na jeden sezon), w 1994 r. (na jeden sezon) i w r. 2011 ^[47] .
• Rakospalotai EAC ( Egyetertes Atletikai Club ) ? zało?ony w 1912 r., od lat 40. XX w. do 1991 pod nazw? Volan . W latach 2005?2009 grał w I lidze, obecnie gra w II.
• Ujpest FC ? zało?ony w 1885 r. (najstarszy istniej?cy do dzi? klub sportowy na W?grzech), ale sekcja piłkarska istnieje od 1899 r. 20-krotny mistrz kraju (w latach 1969?1975 co roku, ostatni raz w 1998 r.), 8-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 2002 r.), finalista Pucharu Miast Targowych (1969). W I lidze od 1905 r., do II ligi spadł tylko na jeden sezon w 1911 ^[48] .
• Vasas SC ? zało?ony w 1911 r. 6-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 1977 r.), 4-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 1986 r.). W I lidze od 1916 r., spadał z niej w latach 1929?1930, 1932-42, 2002-04 ^[49] .
• Csepel FC ? zało?ony w 1912 r., rozwi?zany w 2000, reaktywowany w 2006 w IV lidze. W 2007 r. awansował do III ligi, w ktorej gra do dzi?.
• III.Keruleti TVE ( Torna es Vivo Egyesulet ? Stowarzyszenie Gimnastyki i Boksu) ? zało?ony w 1887 r. Obecnie gra w III lidze (awans w 2011 r.). Najwi?kszy sukces ? zdobycie pucharu kraju w r. 1931. W I lidze 1911-12, 1913-37, 1996-97, 1998-99 ^[50] .

Hokej na lodzie:

• Ferencvarosi TC ? sekcja hokeja została zało?ona w 1910 r. 25-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 1997 r.), 13-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 1995 r.) ^[51] ,
• Budapest Stars ? zało?ony w 2001 r., mistrz kraju w 2010 r.
• Ujpesti TE ? zało?ony w 1955 r., 13-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 1988 r.), 9-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 1990).

Piłka wodna:

• Ujpesti TE ? 26-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 1993, 1994 i 1995 r.), 19-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 1993 r.), zdobywca pucharu Europy (1994), 3-krotny zdobywca Pucharu Zdobywcow Pucharow (1986, 1995, 2002).
• Vasas SC ? 16-krotny mistrz kraju (ostatni raz w 2007, 2008, 2009 i 2010 r.), 14-krotny zdobywca pucharu kraju (ostatni raz w 2004 i 2005 r.), 2-krotny zdobywca pucharu Europy (1980, 1985), 3-krotny zdobywca Pucharu Zdobywcow Pucharow (1986, 1995, 2002).

Piłka r?czna:

• Ferencvarosi TC ? wielokrotny mistrz kraju

• W dzielnicy K?banya znajduje si? polski ko?cioł pw. Naj?wi?tszej Maryi Panny Wspomo?ycielki Wiernych , wzniesiony w latach 1925 - 1927, konsekrowany w 1930 r. przez prymasa Polski Augusta Hlonda ^[52] . Obok znajduj? si? Dom Polski, wybudowany staraniem tamtejszej Polonii oraz Muzeum i Archiwum W?gierskiej Polonii .
• W dzielnicy III w parku M?czennikow Katynia u zbiegu ulic Nagyszombat , Sz?l? i Becsi stoi Pomnik M?czennikow Katynia .
• W dzielnicy I znajduje si? pomnik Jadwigi Andegawe?skiej i Władysława II Jagiełły .
• W dzielnicy III przy Mo?cie Małgorzaty znajduje si? Pomnik Obro?cow Przemy?la .
• W W?gierskim Muzeum Narodowym ( Magyar Nemzeti Muzeum ) mo?na obejrze? dzieci?c? zbroj? krola Polski Zygmunta Augusta (niegdy? ł?czon? bł?dnie z Ludwikiem Jagiello?czykiem). Był to prezent od Ferdynanda I Habsburga w zwi?zku z zar?czynami z jego cork? El?biet? .
• Rownie? przy Mo?cie Małgorzaty znajduje si? pomnik Jozefa Bema. Na stronie od Dunaju widnieje napis Bem apo , co oznacza mniej wi?cej Dziadzio Bem .
• W parku, otaczaj?cym W?gierskie Muzeum Narodowe , znajduje si? odsłoni?ty w roku 1977 pomnik generała Jozefa Wysockiego z napisem: ?Ku pami?ci Jozefa Wysockiego (1809-1874), generała wojsk polskich, ktory w latach 1848?1849, jako dowodca Legionu Polskiego walczył o wolno?? W?gier”.
• Na cmentarzu Uj koztemet? ? (inne j?zyki) znajduje si? polska kwatera wojenna ? (inne j?zyki) z czasow II wojny ?wiatowej.
• Ulice: Nabrze?e Bema ( Bem rakpart ) po stronie buda?skiej mi?dzy Mostem Małgorzaty a Ła?cuchowym; ul. Ko?ciuszki k. Dw. Południowego; ul. Jana Sobieskiego k. stacji metra Nagyvarad ter ( Ferencvaros , IX dz.); ul. Dembi?skiego k. parku Varosliget i w Pestujhely ; ul. Jabłonka (wie? na Orawie) ? mi?dzy gor? Harmashatar a al. Becsi (Obuda, III dz.), pl. Limanowski ? Herminamez? (XIV dz.).
• W bazylice ?w. Stefana podobizna Matki Boskiej Cz?stochowskiej z tablic? pami?tkow?.
• W dzielnicy XII w parku Gesztenyes znajduje si? popiersie marszałka Jozefa Piłsudskiego ^[53] .

•   Berlin ( Niemcy )
•   Dublin ( Irlandia )
•   Fort Worth ( USA )
•   Frankfurt nad Menem ( Niemcy )
•   Koszyce ( Słowacja )
•   Lizbona ( Portugalia )
•   Lublin ( Polska )
•   Nowy Jork ( USA )
•   Sao Paulo ( Brazylia )
•   Sarajewo ( Bo?nia i Hercegowina )
•   Stambuł ( Turcja )
•   Subotica ( Serbia )
•   Tel Awiw-Jafa ( Izrael )
•   Krakow ( Polska )
•   Ustro? ( Polska )
•   Kielce ( Polska )
•   Warszawa ( Polska )
•   Wiede? ( Austria )
•   Wilno ( Litwa )
•   Zagrzeb ( Chorwacja )

• Gyorgy Denes , Budapest es a Dunakanyar (Budapeszt i przełom Dunaju) , 2001, Cartographia Kft. (z serii Cartographia utik?nyvek ? Przewodniki ?Cartographii” )
• www.met.hu/eghajlat/Magyarorszag/altalanos_jellemzes/ ? podstrona o klimacie W?gier na stronie słu?by meteorologicznej
• www.budapest.hu ? portal Budapesztu
• http://budapestcity.org ? portal Budapesztu:
  • [2] ? geografia
  • [3] ? historia
  • [4] ? pochodzenie nazwy
• portal.ksh.hu ? strona internetowa Centralnego Urz?du Statystycznego
• https://kozigazgatas.magyarorszag.hu ? strona po?wi?cona administracji i urz?dom W?gier
• Pallas Nagy Lexikona (Wielki Leksykon Pallas) , 1893-97. Wyd. W?gierskiej Biblioteki Internetowej
• itthon.hu ? strona po?wi?cona turystyce na W?grzech
• budapestgyogyfurdoi.hu ? strona po?wi?cona ła?niom i termom w Budapeszcie

• Budapest Portal . english.budapest.hu. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-08-15)]. ( niem. ??? ang. ??? w?g. )
• Secesyjny Budapeszt ? strona po?wi?cona secesyjnej architekturze Budapesztu.