Pintura d'
Adolph Menzel
representant una scena dins una usina dau segle XIX durant la Revolucion Industriala.
La
Revolucion Industriala
es l'ensemble dei fenomens de transformacions e d'evolucions de la societat e de l'
economia
que se debaneron en
Europa Occidentala
e dins lo nord-est deis
Estats Units
au segle XIX. Entraineron lo desvolopament de l'
industria
e dau
capitalisme
. Lei causas d'aquela evolucion, relativament longa car duret mai d'un segle, fogueron una tiera d'innovacions
tecnicas
que favorizeron la
mecanizacion
e l'integracion dei mejans de produccion dins un endrech unic (l'
usina
) a l'entorn de
maquinas
costosas crompadas per de
capitaus privats
. Veguet una aumentacion sensa precedents dins l'
istoria
umana
de la
productivitat
e lei sectors industriaus noveus se multipliqueron rapidament (
siderurgia
,
automobila
,
quimia
...).
Lei consequencias d'aquela evolucion fogueron forca nombrosas. Au niveu
geopolitic
, l'Occident venguet la premiera poissanca mondiala e lo capitalisme lo sistema economic e politic predominant. Au niveu economic, leis obradors individuaus disparegueron au profiech de companhias emplegant de centenaus o de miliers de salariats organizats segon de principis
scientifics
coma lo
taylorisme
o lo
fordisme
. Esplechada dins de condicions duras, aquela
classa
demandet pauc a cha pauc lo respecte de sei
drechs fondamentaus
. Aquo entrainet l'aparicion d'un model opausat au
capitalisme
, lo
comunisme
, que comencet una lucha acarnada contra son rivau.
La Revolucion Industriala es la consequencia de l'existencia d'un quadre ≪ protoindustriau ≫ aparegut en
Europa
dins lo corrent dau segle XVIII
[1]
. Era caracterizat per doas evolucions importantas que transformeron lentament lo quadre productiu eissit dau sistema
feudau
[2]
. La premiera foguet lo declin progressiu dei
privilegis
que protegissian leis agents economics
tradicionaus
(companhias reialas,
corporacions
...). La segonda, en partida responsabla de la premiera, foguet l'expansion dau
mercat
, especialament dins lo domeni textil. Entraineron pauc a cha pauc la mesa en placa d'una desparticion dei pretzfachs entre lei
vilas
(qu'avian lo mestritge dei
capitaus
e qu'asseguravan la finicion dei
vestits
) e lei zonas ruralas (qu'avian la forca de trabalh
[3]
[4]
). Lei marchands o lei proprietaris circulant regularament entre lei
vilas
, lei
borgs
e lei campanhas, en particular lei teisseires, agueron un rotle sovent important dins aqueleis evolucions.
Aqueleis ensembles protoindustriaus eran presents dins mai d'una region dau
continent
. Pasmens, eran localizats dins d'endrechs precis e trabalhavan per de mercats determinats e relativament fixs. Per exemple, en
Occitania
, lei productors de
lana
de
Lengadoc
exportavan
unicament sei produchs dins lo
bacin mediterraneu
. Una autra particularitat d'aquelei rets era son implantacion forta dins lo teissut sociau car, dins mai d'una region, resistigueron a l'
industrializacion
fins a la fin dau segle XIX
[5]
.
L'
industrializacion
foguet la consequencia de l'interaccion entre mai d'un factor :
- la creissenca
demografica
europea
dau segle XVIII que permetet de formar de
mercats
internes relativament importants e de provesir la
man d'obra
necessaria ais activitats.
- lei progres
agricolas
que favorizeron una aumentacion de la produccion de norridura, capabla de sostenir la creissenca demografica
[6]
.
- lo melhorament dei vias de comunicacion (
rotas
,
canaus
,
ports
...) que favorizet lei cambis de marchandisas.
- l'aparicion dei premierei
maquinas
.
- la formacion d'un quadre legau permetent a la
borgesia
d'investir dins leis estructuras
economicas
novelas (circulacion pus liura dei
capitaus
, desvolopament dei
bancas
...)
[7]
.
Aquelei transformacions fogueron iniciadas au
Reiaume Unit
gracias a una evolucion dau rotle de l'
Estat
que menet a l'adopcion de
politicas
pus
liberalas
. Pasmens, d'autrei poissancas l'imiteron coma
Franca
qu'engatjet de mejans importants per mantenir son reng de poissanca majora.
Lo desvolopament dau textil e de la metallurgia
[
modificar
|
Modificar lo codi
]
Telier
mecanic de tipe
mule-jenny
de
1825
.
L'
industria textila
foguet lo premier sector tocat per l'
industrializacion
au
Reiaume Unit
. D'efiech, a partir deis
ans 1730
, diverseis
invencions
favorizeron la
mecanizacion
de la
filatura
e de la
teissedura
dau
coton
. La premiera innovacion importanta foguet la
naveta volanta
concebuda vers
1730
per
John Kay
(
1704
-
1780
). Forca utilizada a partir deis
ans 1750
-
1760
, permetet d'aumentar forca la
productivitat
dei filaturas. Puei, aparegueron de
maquinas
de teissedura coma la
spinning-jenny
, lo
water-frame
e la
mule-jenny
. Aquela darriera, imaginada per
Samuel Crompton
en
1779
, permetet d'obtenir un fieu fin, resistent e de
qualitat
amb una productivitat ben superiora a aquela dei
torns
tradicionaus
[8]
.
La generalizacion d'aquelei
maquinas
a la fin dau segle XVIII entrainet la
racionalizacion
dei metodes de produccion textils en
Anglaterra
. Maugrat de resistencias importantas, lo proces s'impauset durant la premiera mitat dau segle XIX amb una transicion vers lo model de ≪ l'
usina
≫ mecanizada. Aqueu fenomen foguet acompanhat per de transformacions socialas coma la demenicion dei salaris dei teisseires, l'aparicion d'una
classa obriera
e la femenizacion deis emplecs. Au niveu tecnic, a partir de
1785
, la
maquina de vapor
se generalizet per produrre l'
energia
necessaria au foncionament dei
teliers
mecanics.
La
metallurgia
foguet l'autre sector economic que conoguet un desvolopament major durant la premiera fasa de la Revolucion Industriala. Coma per lo textil, diversei descubertas realizadas durant lo segle XVIII favorizeron aquela expansion gracias a de cambiaments progressius dins lei proces de fabricacion. Per exemple, vers
1710
-
1720
, l'usatge dau
coc
se desvolopet. Puei, vengueron l'aparicion dau
laminador
, de la
maquina a alisar
e dau
puddlage
[9]
. Aquela darriera
tecnica
foguet forca importanta car permetet de convertir la
fonda
en
acier
per
descarburacion
. A partir deis
ans 1780
, l'acier industriau trobet donc rapidament d'aplicacions dins la construccion d'infrastructuras o de
naviris
e l'extraccion de
minerau
de
ferre
aumentet (2,5 Mt a la fin dau segle XVIII, 10 Mt en
1800
e 50 Mt en
1850
).
Usina de filatge mecanic de coton vers 1820 amb lei
chamineias
dei maquinas de vapor.
Lei transformacions dau
teissut economic
permesas per la
mecanizacion
fogueron possiblas gracias a l'
invencion
e a la generalizacion de la
maquina de vapor
. D'efiech, capabla de transformar de
carbon
en
energia
, aquela
maquina
permetet d'alimentar lei maquinas de produccion e d'accelerar lei transports amb lo desvolopament dau
camin de ferre
e dei
naviris de vapor
.
De mai, la construccion dei rets ferroviarias, iniciats dins leis
ans 1830
en
Europa Occidentala
[10]
, favorizet la difusion dei
tecnologias
e deis ideas novelas. Entrainet tanben la formacion dei premierei regions industrialas modernas en
Anglaterra
, dins lo nord-est de
Franca
o en
Belgica
. En
America dau Nord
, acceleret la conquista dau
Far West
per leis
Estatsunidencs
. D'un biais pus generau, favorizet l'expansion de la
siderurgia
e dei construccions metallicas e lei companhias ferroviarias fogueron a l'origina de la creacion de sistemas de
manejament
noveus (
division dau trabalh
entre servicis, ierarquizacion, especializacion...) que prefigureron aquelei dau segle XX.
La premiera Revolucion Industriala regardet un nombre limitat de pais e de regions. Son centre principau foguet
Anglaterra
onte lo fenomen comencet tre la fin dau segle XVIII. Gracias a aquela precocitat, l'
industria
anglesa predominet aisament fins a la fin dau segle XIX.
Escocia
foguet tanben tocada per lo movement. Sus lo
continent
, l'
industrializacion
comencet a partir deis
ans 1820
-
1830
.
Belgica
i aguet un rotle decisiu car l'organizacion protoindustriala de
Flandra
capitet una conversion rapida gracias a la descuberta de ressorsas
minieras
importantas
[11]
. Lo nord-est de
Franca
, la vau de
Ren
e
Soissa
conogueron de movements similars. Enfin, un darrier pol industriau se formet dins lo nord-est deis
Estats Units
gracias a la difusion dei sabers
tecnics
britanics
e ai besonhs dau
mercat
interior
estatsunidenc
[12]
.
Illustracion representant una insureccion dei canuts liones en 1831.
Lo desvolopament
industriau
aguet plusors consequencias que transformeron la societat dei pais industrializats. La premiera foguet la generalizacion progressiva dau model de l'
usina
integrada. Permetent d'aumentar considerablament la produccion de bens, entrainet la concentracion dei mejans de produccion dins un endrech unic e menet a la disparicion deis obradors domestics ruraus. Au meteis temps, se formet una classa de proto-obriers migrant entre lei zonas ruralas durant lei periodes de trabalhs
agricolas
(recoltas...) e leis
usinas
durant lo resta de l'
annada
. Un esforc important foguet entrepres per lei proprietaris industriaus per fixar aquela
man d'obra
(construccion d'ostaus, instauracion dau salariat...). Aquo foncionet lentament car la terra demoret longtemps lo cor de la richessa dins l'imaginari collectiu. Pasmens, lei
vilas
conogueron pauc a cha pauc una creissenca
demografica
importanta e vengueron lo centre de l'activitat
economica
.
Aqueleis evolucions afebligueron lo teissut
artesanau
dei zonas ruralas e l'emigracion vers lei vilas venguet la solucion unica per lei populacions pus pauras (fenomen d'
exode rurau
). Marcadas per la perda de sei tradicions e per de condicions de trabalh forca duras, i constituigueron lo ≪ proletariat ≫ (o classa obriera) identificat per
Marx
[13]
. Tre leis
ans 1820
-
1830
, sei condicions de vida susciteron de revoutas violentas coma, per exemple, leis
insureccions dei canuts liones de 1831 e de 1834
[14]
[15]
. Lo proletariat urban tenguet tanben un rotle important dins leis insureccions de la
Prima dei pobles
.
A partir deis
ans 1850
, aquela
classa
comencet de s'organizar per defendre seis interes e portar sei revendicacions. Se turtet a l'oposicion dau poder que sostenia leis interes de la
borgesia
capitalista. Apres diversei luchas, aquo entrainet la definicion e l'adopcion de drechs noveus coma lo drech de crear un
sindicat
o lo drech de
greva
per permetre ais obriers de negociar un melhorament de sei condicions de vida. Pasmens, lo conflicte entre la borgesia e lo proletariat contuniet durant la mager part dau segle XX. D'efiech, leis adversaris dau capitalisme prepauseron de sistemas politics, sociaus e economics rivaus coma lo
comunisme
o l'
anarquisme
. Aquo entrainet d'insureccions e de
guerras civilas
dins mai d'un pais
[16]
. De mai, dins la vida vidanta deis usinas, la repression dau sindicalisme era frequentament organizada per lei patrons elei meteissei. Un cas extrem, mai pas unic, es aqueu d'
Henry Ford
que s'associet amb la mafia de
Detroit
per crear una mena de
milicia
privada destinada a combatre lei sindicalistas de sa companhia. La Revolucion Industriala es ansin un periode de tensions socialas creissentas fins a l'aparicion de movements obriers reformators e a la mesa en placa de politicas socialas pus favorablas ais obriers a la fin dau segle XIX.
La Segonda Revolucion Industriala regardet premier lei pais industrializats durant la Premiera Revolucion. Pasmens, lo centre de l'industria mondiala migret pauc a pauc d'Anglaterra vers leis
Estats Units
. D'autra part, foguet un movement pus internacionau amb l'aparicion de centres
industriaus
dins d'autrei regions d'
Europa
(
Barcelona
, vau de
Po
,
Boemia
...) e en
Japon
.
Demonstracion d'utilizacion de l'
electricitat
per l'esclairatge public a
Paris
en 1878.
Coneguda dempuei l'
Antiquitat
, l'
electricitat
venguet un objecte de recercas
scientificas
apres la fabricacion de la premiera
pila electrica
per
Alessandro Volta
(
1827
-
1845
) en
1800
. Leis etapas pus importantas d'aqueu proces fogueron la descuberta dins leis
ans 1820
-
1830
dei leis depintant lo comportament d'un
corrent electric
per
Andre-Marie Ampere
(
1775
-
1836
),
Georg Simon Ohm
(
1789
-
1854
) e
Michael Faraday
(
1791
-
1867
). Puei, d'
inventors
coma
Zenobe Gramme
(
1826
-
1901
) e
Thomas Edison
(
1847
-
1931
) prepauseron lei premiereis aplicacions industrialas. Vers
1880
, leis
Estats Units
comenceron la construccion dei premierei rets d'
esclairatge public
e la ≪ fada electricitat ≫ venguet lo simbol dau progres
[17]
.
Leis aplicacions
industrialas
de l'electricitat aparegueron apres la concepcion dau
transformator
que permetet de transportar lo corrent sus de distancias importantas en
1890
[17]
. D'efiech, aquo permetet d'alunchar lei centres de produccion e lei zonas de consumacion e donc d'esplechar de ressorsas alunchadas dei centres urbans. Per d'utilizacions pus reduchas, lo
motor electric
, aparegut vers
1880
, donet la possibilitat d'installar d'alimentacions individualas segon lei besonhs. De mai, a respecte dei mecanismes complexes de transmission de l'energia producha per lei
maquinas de vapor
(que necessitan d'
engranatges
e una maintenanca regulara), lo
fieu electric
es un mejan simple de metre en placa (e mens perilhos).
Leu, gracias a sa soplesa, l'electricitat entrainet una reorganizacion deis
usinas
segon una
logica
basada sus leis etapas de fabricacion. Aquo menet a l'estudi dei pretzfachs e autorizet una racionalizacion novela deis activitats. Aparegut dins leis
ans 1910
ais Estats Units e generalizada en
Europa
dins l'
industria de l'armament
per lei necessitats dau
premier conflicte mondiau
, lo
taylorisme
ne'n foguet l'aspecte pus visible. Pasmens, de transformacions importantas afecteron lo resta de la societat amb la modernizacion deis
infrastructuras
(electrificacion, modes de transport...) e la formacion de companhias privadas poderosas capablas de mobilizar lei ressorsas, sovent
privadas
, necessarias a la construccion d'aqueu sistema.
Rafinaria de
Cleveland
de la
Standard Oil
en 1899.
Lo
petroli
foguet la segonda ressorsa majora de la Segonda Revolucion Industriala. Utilizat dempuei l'
Edat Mejana
coma
combustible
per de lumes dins plusors regions dau monde, trobet durant lo segle XIX d'aplicacions novelas coma font d'
energia
e
materia premiera
per l'
industria quimica
[18]
. Son
rafinatge
moderne comencet vers leis
ans 1850
-
1860
ais
Estats Units
[19]
e, a la fin dau segle, una
industria
integrada d'esplecha e de rafinatge era estada creada a l'entorn de grops industriaus poderos coma la
Standard Oil
. Aquo suscitet un interes noveu per l'
Orient Mejan
onte lei premierei campanhas de cerca de jaciments
petroliers
fogueron organizadas au comencament dau segle XX.
Dessenh d'un
convertissor Bessemer
en
1900
.
Dins la
metallurgia
, l'interes per l'
acier
aumentet encara durant la Segonda Revolucion Industriala. La dinamica d'innovacions de la premiera partida dau segle XIX contuniet donc e menet a de descubertas majoras coma lo
convertissor Bessemer
(
1855
) o lo
proces Thomas
(
1877
)
[20]
[21]
. Aquo entrainet una demenicion dau cost de produccion de la
tona
d'acier durant lo darrier quart dau segle XIX. De mai, gracias a l'usatge de l'
electricitat
dins lei proces de produccion (
electrolisi
, arc electric...), autorizet tanben la fabricacion d'
aliatges
noveus amb l'integracion de
tungsten
o de
crome
dins certaneis
aciers
.
Ansin, la demanda d'acier contuniet d'aumentar amb l'aparicion d'aplicacions novelas dins la construccion (
grataceus
deis
ans 1890
[22]
), dins la
construccion navala
(disparicion progressiva dei
naviris
de vela a partir de
1880
), dins l'
automobila
(a partir deis
ans 1890
[23]
) e dins l'
aeronautica
(a partir de la
Premiera Guerra Mondiala
). En consequencia, la
siderurgia
venguet una dei basas fondamentalas de l'
industria
dei
poissancas modernas
.
Dessenh
de l'usina
BASF
de
Ludwigshafen
en
1865
.
Fondada a la fin dau segle XVIII per lei trabalhs d'
Antoine Lavoisier
(
1743
-
1794
), la
quimia
moderna foguet marcada per una tiera de descubertas majoras durant tot lo segle XIX (sovent presentat coma lo ≪ Segle de la quimia ≫). Dins lo domeni de la
quimia organica
, l'estudi dau
petroli
multipliquet lo nombre de
reactius
e lei possibilitats de sintesi. Lei recercas sus l'
azot
meneron egalament a de progres majors en materia d'
engrais
(co que sostenguet la creissenca
demografica
europea
) e d'
explosius
. La fabricacion de
compausats quimics
simples, coma l'
acid sulfuric
o la
soda
, foguet tanben facilitada.
Leu, leis
industriaus
troberon d'aplicacions comercialas d'aquelei progres e de companhias especializats dins la quimia aparegueron. Un dei simbols d'aquela transformacion es lo grop
alemand
BASF
que desvolopet leis aplicacions dau
benzen
e de sei derivats, especialament aquelei de l'
anilina
, per fabricar de
colorants
sintetics
[24]
. Aquo permetet a l'
industria textila
de s'afranquir dei productors de
plantas tinctorialas
e de contentar la demanda de
vestits
colorats
. L'expansion dei materias
plasticas
favorizet tanben l'emergencia de companhias poderosas coma
DuPont de Nemours
[25]
.
Cadena d'assemblatge Ford en 1928.
Durant la segonda mitat dau segle XIX, diverseis
engenhaires
e
inventors
, coma la familha
Peugeot
, assaieron de concebre un veicul automobil. Mai d'una
invencion
foguet necessaria per arribar a la premiera
automobila
vertadiera equipada d'un
motor d'explosion
quatre temps, d'un sistema de freinatge e de
pneumatics
eficac. La produccion se desvolopet a partir deis
ans 1890
. Foguet un vector major de desvolopament
industriau
de la premiera partida dau segle XX amb l'introduccion dau
taylorisme
e de l'estandardizacion per
Ford
en
1913
[26]
[27]
. Aquo permetet una produccion de massa gracias a una organizacion metodica dau trabalh (division avancada dei pretzfachs, cronometratge de cada etapa, volontat d'optimizacion, introduccion de la cadena d'assemblatge...). Aqueleis evolucions novelas agueron una influencia majora sus l'ensemble dau monde industriau en permetent una aumentacion forca importanta de la
productivitat
. Vengueron ansin un model seguit dins totei lei
pais
apres la
Premiera Guerra Mondiala
. Dins aquo, agueron d'efiechs negatius sus la
santat
deis obriers en causa de la repetiticion dei pretzfachs.
La generalizacion de l'
automatica
e de l'
electronica
dins leis
ans 1970
e aquela dei
tecnologias de l'informacion
dins leis
ans 2000
-
2010
son de cops dichas Tresena e Quatrena Revolucion Industriala. D'efiech, entraineron de transformacions importantas dins lei modes d'organizacion dau trabalh (demenicion de la man d'obra necessaria...) e dins l'
oferta e la demanda
(aparicion de l'economia numerica...). Pasmens, en despiech de son importancia
economica
, aquelei transformacions son generalament pas tractadas dins lo quadre dei revolucions industrialas dau segle XIX car cambieron mens la basa industriala de la societat moderna. De mai, agueron luoc dins de contextes socioeconomics forca diferents dei premierei revolucions industrialas.
Bibliografia sus l'istoria dei sciencias e dei tecnicas :
- (en)
Fred Aftalion,
A History of the International Chemical Industry
, University of Pennsylvania Press, 1991.
- (fr)
Matthieu Auzanneau,
Or noir, la grande histoire du petrole
, La Decouverte, 2015.
- (fr)
Jean Baudet
,
Histoire des techniques
, Vuibert, 2016.
- (fr)
Serge Bellu,
Histoire mondiale de l’automobile
, Flammarion, coll. ≪ Histoire et Act ≫, 1998.
- (fr)
Georges Delbart, ≪ Le centenaire de l’invention du procede Bessemer ≫,
Atomes
, n° 123,? junh de 1956, pp. 185-191.
- (en)
Peter G. McLaren,
Elementary Electric Power and Machines
, Ellis Horwood, 1984.
- (fr)
Dominique Pestre, Kapil Raj e Otto Sibum (dir.),
Histoire des sciences et des savoirs. - tome 2 Modernite et globalisation
, 2019.
- (fr)
Daniel Rivet,
L'acier et l'industrie siderurgique
, Paris, Presses universitaires de France, coll. ≪ Que sais-je? ≫ (n° 561), 1978.
- (en)
R. Norris Shreve e Joseph A. Brink Jr,
The Chemical Process Industries
, Nova York, McGraw Hill, 1977.
- (en)
R. F. Tylecote,
A History of Metallurgy
, Londres, Maney Publishing, 1992.
Bibliografia sus lei modes de produccion preindustriaus :
- (fr)
Jean Gimpel,
La Revolution industrielle du Moyen Age
, Seuil, coll. ≪ Points Histoire ≫, 1975.
Bibliografia sus l'istoria dei pais industrializats :
- (fr)
Andre Kaspi
,
Les Americains. Naissance et essor des Etats-Unis 1607-1945
, Editions du Seuil, 1986.
- (fr)
Gerard Noisiel
,
Une histoire populaire de la France
, Agone, coll. ≪ Memoires sociales ≫, 2018.
- ↑
(fr)
Franklin Mendels, ≪ Des industries rurales a la protoindustrialisation : historique d'un changement de perspective ≫,
Annales. Economies, Societes, Civilisations
, n° 5, 1984, pp. 977-1008.
(en)
Franklin Mendels, ≪ Protoindustrialization, the first phase of the industrialization process ≫,
Journal of Economic History
, 1972.
Formulada per lo premier cop en
1969
, la teoria de l'
istorian
Franklin Mendels
(
1943
-
1988
) es venguda relativament populara. Foguet ansin l'objecte de desvolopaments importants dins lo corrent deis ans 1970-1980. A tanben l'interes d'identificar d'autrei regions protoindustrialas coma la
China dei Song
. La recerca dei causas aguent empachat de revolucions industrialas dins aquelei regions permet d'estudiar lei particularitats de la transicion industriala europea dau segle XIX. Pasmens, la teoria de Mendels es encara criticada car exclutz plusors formas de produccion preindustrialas, especialament lei produccions localas asseguradas per de paisans desiros d'obtenir un complement de revenguts.
- ↑
Pasmens, fau ben sotalinhar lo caracter lent e limitat d'aquelei transformacions. D'efiech, a l'excepcion de quauquei regions coma
Flandras
, lei proces productius e agricolas eran encara arcaicas dins la mager part d'
Europa
a la fin dau segle XVIII.
- ↑
Lo trabalh productiu era generalament realizat durant la
sason
ivernenca
quand lo trabalh agricola era pauc important. I avia sovent una especializacion dei pretzfachs segon lei
sexes
(textils per lei
femnas
, artesanat mecanic o activitat miniera per leis omes). Pasmens, aquo era pas sistematica e de variacions importantas existian entre lei regions. De mai, aqueu trabalh avia un rotle sociau car permetia d'ocupar lei velhadas.
- ↑
Aquela separacion ben definida es de nuancar. Dins mai d'una region, d'investiments preindustriaus o protoindustriaus eran realizats per de paisans que volian esplechar una ressorsa o un saber-faire locau.
- ↑
L'exemple pus conegut son lei
sedarias de Lion
que subrevisqueron, apres diverseis adaptacions, fins a la
crisi economica de 1929
(Bernadette Angleraud e Catherine Pellissier,
Les dynasties lyonnaises : Des Morin-Pons aux Merieux du XIXe siecle a nos jours
, Paris, Perrin, 2003).
- ↑
(fr)
Gunter Mahlerwein, ≪ Le role du travail dans la revolution agricole. L'exemple de la Hesse-Rhenanie aux xviiie et xixe siecles ≫,
Histoire & Societes Rurales
, 2002, vol. 18, n° 2, pp. 41-63.
- ↑
L'abolicion dei privilegis aguet un rotle important dins aquela liberalizacion de la circulacion dei
capitaus
, dei bens e dei personas.
- ↑
(en)
Harold Catling,
The Spinning Mule
, Preston, The Lancashire Library, 1986.
- ↑
(en)
Richard Hayman,
The shropshire wrought-iron industry c1600-1900 : A study of technological change
, University of Birmingham, 2003, pp. 88-89.
- ↑
En
Anglaterra
, l'interes deis investisseires per lo
camin de ferre
suscitet un episodi d'investiments importants, la
Railway mania
, que comencet en
1825
(Fernand Braudel,
Civilisation materielle, economie et capitalisme ? XVe???XVIIIe siecles
, Armand Colin, 1979).
Franca
imitet lo
Reiaume Unit
un decenni pus tard (Patrick Verley,
La Revolution industrielle
, Folio-Histoire, 2008, p. 188).
- ↑
En 1820,
Belgica
agantet ansin lo segond reng mondiau per la produccion industriala.
- ↑
(fr)
Andre Kaspi,
Les Americains. Naissance et essor des Etats-Unis 1607-1945
, Editions du Seuil, 1986, pp. 134-141.
- ↑
(fr)
Fritz J. Raddatz,
Karl Marx : une biographie politique
, Fayard, 1978.
- ↑
(fr)
Ludovic Frobert,
Les Canuts ou la democratie turbulente. Lyon, 1831-1834
, Editions Tallandier, 2009.
- ↑
(fr)
Jacques Perdu,
La Revolte des canuts
, Spartacus, 1974.
- ↑
Lei doas insureccions pus conegudas son la
Comuna de Paris (1871)
e la
Revolucion Russa
. Dins aquo, i aguet mai d'un conflicte locau per la defensa d'un drech particular o per eliminar un responsable
sindicau
.
- ↑
17,0
et
17,1
(fr)
Gerard Borvon,
Histoire de l'electricite, de l'ambre a l'electron
, Vuibert, 2009.
- ↑
Per exemple, lo
quimista
estatsunidenc
Benjamin Silliman Jr
(
1816
-
1885
) realizet de
destillacions
de mostras de
petroli
que permeteron d'identificar plusors familhas de
produchs
coma lei
quitrans
, lei
lubrificants
, lo
nafta
, diversei
solvents
e l'
essencia
(Arthur W. Wright,
Biographical Memoir of Benjamin Silliman
, National Academy of Sciences, 1911).
- ↑
En
1859
, la produccion de petroli deis Estats Units era de 274 t. Passet a 400 000 t en
1862
.
- ↑
(fr)
Jacques Ferry e Rene Chatel,
L'acier
, Presses Universitaires de France, colleccion ≪ Que sais-je ? ≫, 1959, pp. 13-14.
- ↑
(fr)
Pierre-Julien Le Thomas,
La metallurgie
, Seuil, 1963, pp. 87-88.
- ↑
(en)
Ambrose Gavin, Paul Harris e Sally Stone,
The Visual Dictionary of Architecture
, AVA Publishing SA, 2008, p. 233.
- ↑
(fr)
Pierre Souvestre,
Histoire de l'automobile
, H. Dunod e E. Pinat, 1907.
- ↑
(en)
W. Ludewig, ≪ Highlights in the History of BASF ≫,
Transactions of the Institution of Chemical Engineers
, vol. 44, 1966, pp. 237-252.
- ↑
(en)
Pap Ndiaye,
Nylon and bombs : DuPont and the march of modern America
, Johns Hopkins University Press, 2007.
- ↑
(en)
Richard Bak,
Henry and Edsel: The Creation of the Ford Empire
, Wiley, 2003, pp. 54?63.
- ↑
(en)
Allan Nevins e Frank Ernest Hill,
Ford: The Times, The Man, The Company
, Nova York, Charles Scribner's Sons, 1954, pp. 387-415.