Lo
referendum
(
gerondiu
del verb en
latin
refero
≪ report ≫, ≪ referir ≫ de la locucion ad referendum ≪ [convocacion] per referir ≫) es un procediment de democracia semidirecta per que l'ensemble dels
ciutadans
d'un territori donat es convovat per exprimir una posicion sus una proposicion que lor es somesa, al subjecte d' ≪ una mesura qu'una autra autoritat penguet o envisatja de prene ≫ (Julien Laferriere) e que l'eissida varia segon lo tipe de referendum considerat.
Se gaireben totas las
democracias
contemporaneas organizeron de referendums pendent lor istoria, aquestes fogueron instituits coma un mode de govern regular que dins pauc de paises. La mitat dels 800 referendums organizats al nivel nacional dins lo mond fins a la fin de
1993
, lo fogueron
Soissa
[1]
. Dins los autres paises, la decision d'organizar un referendum se pieget sus (suls) partit(s) politic(s) al poder per validar sos/lors orientacions
[1]
. L'usatge del referendum progresset de biais exponencial sonque en
Soissa
, en
Italia
e dins unes
Estats
dels
EUA
[1]
.
- 1898
- Referendum sus la proibicion de l'alcol
- 1942
- Referendum canadian sus la conscripcion
- 1992
- Referendum canadian sus l'Ententa de Charlottetown
Lo Partit quebeques realizet dos referendums per desencadenar las negociacions per la sobeiranetat del
Quebec
. Pauset a l'Assemblada nacionala lo Livbe Blanc sul projecte de sobeiranetat associacion. Lo primier referendum se debanet lo 20 de mai de 1980. Aquo foguet una desfacha pel Partit quebeques de Rene Levesque, l'opcion del ≪ non ≫ reculhissent pres de 60 % dels votes. Pasmens, los Quebequeses donneronencara la majoritat al Partit quebeques quand l'eleccion seguenta, lo 13 d'abril de 1981.
Un segon referendum sus la sobeiranetat se debanet lo 30 d'actobre de 1995: lo ≪ non ≫ foguet majoritari, aquestes cop, amb sonque mens d'un punt d'escart (50,5 %) (es a dire 54 288 votes d'escart). L'endeman del darrier referendum, lo primier ministre Jacques Parizeau demissionet.
Los Estats Units d'Amrican ignoran lo referendum al nivel federal; al nivel dels
Estats
, sol lo
Delaware
ignora lo referendum
[2]
.
Pendent l’era progressista, diferents
Estats dels EUA
se doteron de proceduras de legislacion directa que lo referendum, l'iniciativa populara e la procedura referendaria de destitucion.
≪La primiera iniciativa presentada als electors data de 1904 dins l'
Oregon
(l'Estat que amb la
California
depauset mai grand nombre d'iniciativas)≫
[3]
. Pasmens, aqueste movement se debanet subretot a l'Oest :
≪D'entre los Estats de la costa Est, sols lo
Maine
e lo
Massachusetts
adopteron l'iniciativa e lo referendum popular, alara qu'es lo cas de totes los Estats de la costa pacifica≫
[4]
. Al total, existis sieis proceduras de referendum als
EUA
:
- 1 - L'amendament constitucional d'iniciativa parlementaria
: Quitament s'es pas l'iniciativa del poder executiu, aquesta procedura es tampauc pas una initiativa proprament ≪ populara ≫ qu'es votada pels parlamentaris. Es en vigor dins quaranta e nou Estats, ces a dire totes levat lo
Delaware
; dins quinze Estats, es la sola forma de referendum existenta. S'agis de modificacions a la Constitucion de l'Estat que la legislatura somet a la decision del poble. Quitament se pot pareisser plan limitada, aqueste procediment permet al poble de s'exprimir sovent e sus de subjectes variats, las proposicions anant sovent plan al dela de l'organizacion dels poders publics e des drechs fondamentals, coma lo vote de credits per la renovacion dels transports o lo maridatge entre personas de mesme sexe.
- 2 - L'amendament constitucional d'initiativa populara
: Son
objecte
es lo mesme qu'aqueste d'initiativa parlementaria, mas es lo
poder de prepausar
qu'es diferent. Pusleu que d'apartener a legislatura, aparten al poble pel biais d'una peticion aventestat signada per un nombre de personas fixada per la Constitucion. Existis dis detz e ueit Estats.
- 3 - La lei d'iniciativa parlementaria
: Lo
poder de prepausar
es lo mesme que l'amendament d'iniciativa parlementaria, mas
l'objecte
es diferent. En l'escasenca, se demanda al poble de se prononciar sus una simpla lei. Aquo significa que quitament se lo poble aprova la lei, aquesta sera pas aplicada s'es declarada anticonstitucionala. Aquo significa tanben que la legislatura poira amendar o abrogar aquesta lei sens tornar passar pel referendum (es pas generalament lo cas per un amendament constitucional). Vint e quatre Estats an aquesta procedura.
- 4 - La lei d'initiaciva populara
: L'
objecte
es lo mesme que per la procedura
3
e lo
poder de prepausar
lo mesme que per la procedura
2
. Es presenta dins vint e dos Estats.
- 5 - Lo referendum abrogatiu
(
veto referendum
) es una forma restrencha de lei d'iniciativa populara. Son objecte pot esser que pas l'abrogacion d'una lei existenta, e non pas
l'adopcion
d'una lei nouvelle. Aquesta procedura es permesa dins vint e cinc Estats amb los vint e dos qu'admeton l’iniciativa populara mencionada en
4
.
- 6 - Lo
recall
es une procedura de demission forcada d'una persona soumesa a un poste eligible abans l'expiracion de son mandat. Per aquo, es necessari de recampar un cert nombre de signaturas d'electors, co que desencadena un vote sus la revocacion de l'elegit o del foncionari designat, parelhat mai sovent a une novela eleccion
[5]
. Aquesta procedura es uei en vigor dins detz e ueit Estats.
Per exemple, en California, cal al mens 5 % des personas avent participat a la darriera election del governaire per desencadenar una iniciativa populara, es a dire 433 971 electors. Se l'iniciativa populara a per objectiu de modificar la Constitucion, aqueste lidal es portat a 8 % (694 354). Per organizar un
recall
, cal 12 %.
Pasmens, lo referendum jos totas sas formas es exclusit al nivel federal.
Cal notar tanben que dins set Estats permetent la lei d'initiaciva populara, l'initiativa es ≪ indirecte ≫, co que significa que lo referendum se debanara se la legislatura
adopta
la proposicion, quitament s'es amb d'amendaments. S'aquesta la somet a referendum, pot tanben i sometre un contraprojecte. Dins dos Estats, l'amendament constitucional d'iniciativa populara es tanben indirecte.
Los articles 103 e 104 de la constitucion colombiana de 1991 fan del referendum un mejan d'expression de la sobeiranetat del poble, al resultat legalament constrenhent. L'article 155 permet tanben a un projecte de lei amb aqueste d'un referendum d'esser portat al parlament s'acampa las signaturas d'al mens 5 % dels electors inscrchs sus las listas electoralas. Un porta paraula pot esser designat per esser entendut pel parlament a quina que sia estapa del procediment
[6]
.
Una initiaciva populara passant aquesta estapa es automaticament considerada coma prioritaria al nivel parlementari, l'article 163 impausant un delai maxim de 30 jorns per sa presa en compte se s'agis d'un simple projecte de lei. Dins lo cas d'una proposicion de referendum, sol lo vote favorable del Senat es obligatori al nivel parlamentari sens que sia necessari de consultar la Cambra dels representants, coma la decision del president del
President de la Colombia
aprovada en conselh dels ministres
[6]
.
Lo projecte de lei es alara somes a referendum a une data independanta de tot autre vote electoral. Coma l'ensemble d'aquestes dariers en Colombia, los referendums son somes a l'article 41 de la lei electorala, qu'impauda una participacion minimala d'un terc (33,3 %) dels inscrichs es requerida per que lo resultat, aprovat o regetat a la majoritat absoluda (50 % +1) dels vote sia declarat valid
[6]
,
[7]
.
En
2007
, la junta militara de la
Tailandia
organizet un referendum aprovat per sa novela constitucion devent permetre lo retorn de la democracia.
La lei fondamentala prevei de referendum pas que pel cambiament de tracat de las frontieras dels Lander, lor fusion o lor scission. Lo referendum se debana dins los territoris concernits. Mas, segon de legislacions dels diferents Lander e comunas, de referendums locals sont autorizats, coma l’iniciativa populara.
En
1978
, los austrichians regetan l'apel lancat pel Govern per l'aviada de la primiera centrala nuclearia privada en Austria (a Zwentendorf). Lo programa nuclear es abandonat.
Oc, en
1994
per l'adesion a l'
Union europea
.
Pendent un referendum organizat en
mai
de
1919
, l'endenman del primier concflite mondial e seguent lo destraiment de l'Emperi
austro-ongres
, 81 % dels abitants del
Vorarlberg
volguet far pertit de la
Soissa
[8]
.
La constitucion belgaprevei pas la possibilitat d'un referendum e es de fach mai sovent interpretat coma excluissent la possibilitat del referendum o d'una autra forma de consultacion directa de la populacion, pel mens al subjecte de materias atribuidas per la constitucion.
En
1891
, Leopold II assaget d'introduire lo principi del referendum reial dins la constitucion, mas la proposicion foguet regetada per la Cambra.
Excepcionalament, en
1950
dins l'encastrede la Question reiala, una consultacion populara foguet organizat de biais simultaneu dins cada provincia del pais al subjecte del retorn del rei
Leopold III
sul tron.
Lo fach qu'aquesta consultacion aja poratat pas cap de solucion als problemas qu'era censada resolvre mostret lo pauc de pertinencia d'un referendum dins un pais ont los avises podavan se detriar entre doas comunautats.
A diferentas escasencas, de projectes de consultacion popular fogueron sometits al Conselh d'Estat. En 2004, una preposicion de lei per l'organiszacion d'una consultacion populara dins l'encastre de l'aprobacion del
tractat establissent una constitucion per l'Europa
. L'avis de l'assemblada generala de la seccion de legislacion del Conselh, foguet negatius
[9]
.
Dins las materias non regladas per la constitucion, pasmens, de poders locals per exemple (comunas e provincias) podon organizar de ≪ consultacions popularas ≫, purament consultativas, sus de subjectes d'interes local.
Un referendum foguet organizat lo 24 d'abril de 2004 dins las doas partidas de l'illa de Chipre per se prononciar sul plan de patz prepausat per las
Nacions unidas
qu'a per objectiu la reunificacion del pais apres trente ans de divisions e de negociacions inabotidas entre las doas comunautats gregas e turca de l’illa.
Los Chipriotas grecs voteron ≪ non ≫ a 76 %. MAs, 65 % dels Chipriotas turcs voteron ≪ oc ≫ al plan de las Nacions unidas.
Oc, en
1972
(adesion),
1986
(Acte unic),
1992
(dos cops sul tractat de Maastricht),
1998
(tractat d'Amsterdam),
2000
(Euro). Un referendum sus la
Constitucion europea
lo 27 de setembre de
2005
.
Oc, en
2003
sus l'adesion a l'
Union europea
.
Oc, en
2003
sus l'adesion a l'
Union europea
. La Constitucion de l'Eslovenia (dins sa redaccion en vigor al 8 de junh de 2011) prevei un recors possible al referendum per las revisions constitucionalas (art. 170), la promulgacion d'una loi (art. 90) o l'adesion a une organizacion internacionala (art. 3a). Se debanet lo 5 de junh de 2011 un referendum legislatiu sul recul de l'edat departenca en retirada (reget del projecte). L'organizacion de referendums d'initiativa populara es possible en accordi amb los articles 90-1, 97 e 99 de la constitucion eslovena, permetent aquesta forma de democracia directa quand un minim de 2500 signaturas es acampat, puei al mens 40 000 dins un delai d'un mes, contra una lei votada pel parlament.
Segon l'article 92 de la constitucion de
1978
, ≪ las decisions politicas d'una importanca particulara poirian esser somesa a totes los ciutadans per la via d'un referendum consultatiu ≫ amb autorizacion prealable del Congres dels deputats.
Aqueste article foguet aplicat dos cops:
Vejatz l'article consacrat a la
Constitucion europea
.
Oc en
2003
sus l'adesion a l'
Union europea
.
Dempuei 1958, lo referendum es reconegut, amb lo mode representatiu, coma una de las doas modalitats d'expression de la sobeiranetat nacionala. Lo principi es pausat a l'article 3 de la constitucion de la
Cinquena Republica
. En practica, l'initiativa es exclusivament lo fach de l'executiu.
Exsitis dos principals tipes de referendums en Franca:
- lo
referendum nacional
d'inciativa presidenciala (article 88-5 e 89 de la Constitucion) e parlamentaria (article 11 de la Constitucion), que cobris lo camp legislatiu, aqueste dels tractats e lo camp constitucional;
- lo
referendum local
(compres dins l'article 72-1, subretot dempuei la reforma constitucioala del 28 de marc de 2003), que participa al movement recent de la governanca locala amb lo posssible
drech de peticion
Lo referendum es necessari per modificar la Constitucion (21 sus 25 depuei
1972
fogueron aprovats). Un referendum era previst sus la
Constitucion europea
, mas a fin finala annulat. Lo 12 de junh de 2008, l'Irlanda regetet lo
Tractat de Lisbona
, abans de l'aprovar per un referendum novel lo 2 d'octobre de 2009.
L’utilizacion del referendum coma procediment de consultacion del cors electoral que se prononcie sus una question per una responsa afirmativa o negativa pot concernir de normas juridicas de diferents rengs. Los 45, constituants italians instaureron un contra poder legislatiu mejans lo referendum abrogatif d’initiaciva populara. La Cort Constitucionala italiana joguet un rotle important per encastar aquesta practica instituissent un contrarotle a posteriori.
L’article 75 de la Constitucion italiana del 27 de decembre de 1947 precisa qu’≪ un referendum popular es fixat per decidir de l’abrogacion, totala o parciala, d’una lei o d’un acte avent valor de lei, quand lo demandon cinc cents mila electors o cinc Conselhs regionals. Lo referendum es pas autorizat per las leis fiscalas e budgetarias, d’amnistia e d'ajornament de pena, d’autorizacion de ratificar los tractats internacionals. Totes los ciutadans nomenats a elegir la Cambra dels deputats an lo drech de participar al referendum. La proposicion somesa al referendum es aprovada se la majoritat dels electors participet al vote e se la majoritat dels votes exprimits favorablament capitet. La lei determina las modalitats de mesa enobra del referendum ≫. La lei constitucionala de l'11 de marc de 1953 relativa a las normas complementarias de la Constitucion al subjecte de la Cort constitucionala apond dins son article 2 una competencia de contrarotle de l’admissibilitat de las demandas de referendum
[10]
.
Atal, en mesme temps qu’i a contrapoder legislatif, i a tanben salvagada d’un certa seguretat juridica levant al referendum la possibilitat d’abrogar de leis que poiria damatjar la gestion de l’Estat, exigissent la participacion de la majoritat dels electors e instituent un contrarotle de las demandas.
Un contrarotle de constitucionalitat
a priori
e
a posteriori
[
modificar
|
Modificar lo codi
]
Aquesta lei permetava al legislator d’abrogar formalament la lei qu'avia fach l’objecte del referendum e d’i substituir de novelas disposicions de mesme reng dins la ierarquia de las normas. La Cort constitucionala italiana corrigiguet l’orientacion donada pel legislator a l’initiativa referendaria dins sa decision n°68 de 1978 ont estimet qu'aqueste article es illegal que prevesia pas los mejans que cal per defendre los signataris de las demandas de referendum abrogatiu. Podent pas annular la lei, qu'aquo auria paralizat l’institucion referendaria, los jutges adoptan una decision additiva: apondan al texte contrarotlat una norma fixant las condicions d’intervencion del legislator sus las normas fasent l’objecte d’un referendum abrogatiu. Atal, se la lei es abrogada abans referendum e remplacada per d’autras disposicions de mesma natura e avent lo mesme objecte, lo referendum se fara sus las novelas disposicions legislativas. Fin fanala la Cort constitucionala a instauret l’interdiccion de restablir pel legislator de la norme abrogada dins sa decision n° 468 de 1990, estimant que
≪lo referendum manifesta una volontat definitiva e podent pas esser levada≫
.
La Cort donc protegiguet l’institucion referendaria contra l’activisme del parlament mas tanben encastret l’utilizacion del referendum. En efiech, la demanda de referendum subis un contrarotle de legalitat del Burel pel referendum aupres de la Cort de cassacion (respecte de la procedura legislativa) e un contrarotle d’admissibilitatper la Cort constitucionala. D'aqueste contrarotle ven una importanta jurisprudencia (106 decisions entre 1972 e 2000) visant a exclure del camp referendari las leis ligadas a la leis tocada per l’article 75 e aqueste que la forca normativa es superiora a aquesta de las leis ordinarias e tanben aquesta que lo contengut normatiu pot pas esser modificat sens portar atenher a las disposicions constitucionalas que meton en obra. La Cort contrarotla las condicions de forma de las questions referendarias per permetre un vote conscient dels electors mas examina tanben la finalitat cercada per l’abrogacion referendaria (efiech normatiu cercat, efiech non manipulatiu es a dire non creator d’una novela reglementacion).
L'article 138 de la Constitucion prevei la possibilitat de sometre una lei constitucionala a un referendum. Los tres referendums d'aqueste tipe se debaneron 2001, 2006 e 2016
Mai, en aplicacion de l'article 132 de la Constitucion, un referendum pot decidir de la fusion de regions o de la creacion de novelas regions.
Oc, en
2003
sus l'adesion de l'
Union europea
.
Non, en
2012
sus l'adopcion du
rusa
coma lenga oficiala.
De referendums facultatius son regularament organizats.
Oc, en
2003
sus l'adesion a l'
Union europea
.
Un referendum consultatiu sus la
Constitucion europea
se debanet lo 10 de julhet de 2005
Model:Date-
. Un autre referendum se debanet lo 7 de junh 2015
Model:Date-
, portant sus l'autreg del drech de vote a partir de l'edat de 16 ans, sus l'autreg del drech de vote a las legislativas pels estrangiers e sus la limitacion de la durada de las foncions ministerialas.
Oc, en
2003
sus l'adesion a l'
Union europea
.
Per dos cops, en 1973 e en 1993, lo poble norvegian foguet consultat sus l’adesion a l’
Union europea
. Dins ambedos cas lo vote foguet non.
La Ongria faguet un referendum en
2003
per son adesion a l'
Union europea
.
Un referendum consultatiu sus la
Constitucion europea
se denaet lo 1er de junh 2005. Resultat: reget a pres de 61 % dels votes.
La lei del 1er de julhet de 2015 permet de desencadenar un referendum consultatiu
a posteriori
sus cada lei votada pel Parlament neerlandes (levat de textes concernant l'ostal reial, lo budget, o encara la Constitucion), a condicion de reunir
300 000
signaturas, sia 1,7 % de la populacion. Lo referendum es valable sonque se al mens 30 % dels electors se desplacan a las urnas. Aquesta lei es realizada pel primier cop amb lo referendum del 6 d'abril de 2016 sus l'accordi d'associacion entre l'Ucraina e l'Union europea, per que una majoritat del Parlament s’exprimiguet en favor del respecte del resultat.
Oc, en
2003
sus l'adesion a l'
Union europea
. Un referendum consultatiu sus la
Constitucion europea
era previst en 2005 mas foguet annulat.
Un referendum consultatiu sur la
Constitucion europea
tanben foguet annulat. En
2007
, un referendum sus l'interrupcion volontaria de prensa.
Oc, en
2003
sus l'adesion a l'
Union europea
.
Dempuei
1973
(referendum en
Irlanda del Nord
), la procedura del referendum ven sempre mai abituala al Reialme Unit. I aguet de referendums dins los paises constituents del Reialme Unit, tanen dins de regions e vilas.
I aguet fins al 26 de junh de 2016 pas que tres referendums a l'escala del Reialme Unit: lo primier en
1975
sus la question del manten al sen de la
CEE
, los britanics degueron respondre a la question
≪Do you think the UK should stay in the European Community (Common Market)?≫
,
≪Pensatz que lo
Reialme Unit
dega demorar al sen de la
Comunautat europea
(
Mercat comun
)?≫
. Lo sgond se debanet lo 5 de mai de 2011 e portava sus l'introduccion d'un mode de vote batejat ≪ vote alternatiu ≫. Fin finala lo 3n se debanet lo 26 de junh de 2016, e portava sus la demranca o la sortida del Reialme Unit de l'Union europea (
≪ Should the United Kingdom remain a member of the European Union or leave the European Union? ≫
≪Deu lo Reialme Unit doit-il demorar membre de l'Union europea o daissar l'Union europea?≫
): la sortida foguet aprovada per pres de 52 % dels votes exprimits, la participadion essent de 72 %.
Al nivel fedeal, existis 2 tipes de referendum: lo referendum obligatori, al subjecte de tota revision de la Constitucion, l'adesion a d'organizacions de seguretat collectiva o a de comunautats supranacionalas e los arrestats federals urgents desprovesits de basa constitucionala e que la durada de validitat passa una annada, e lo referendum facultatiu, qu'a per subjecte tot acte federal per que 8
cantons
o
50 000 ciutadans
soissas demanderon una votacion.
La mesma possibilitat de referendum facultatiu existis tanben al nivel dels cantond e de las comunas, amb pasmens un nombre requerit de signaturas mai feble. Dins unes cantons e unas comunas, un ≪ referendum constructiu ≫ es obligatori per totes las leis introdusent de depensas novelas (es a dire non previst pel budget annal) superioras a un montant definit.
La Soissa coneis tanben un drech d'initiativa populara al nivel federal (initiativa populara federala) permetent als ciutadans de prepausar una modificacion de la Constitucion federala, mas tanben als nivels
cantonal
e comunal.
Oc, 6 depuei
1922
.
Oc, necessari per modificar la Constitucion (8 sus 43 dempuei
1909
fogueron aprovats).
- referendum de 1916 per instaurar la conscripcion: regetat;
- referendum de 1917 per introduire una forma limitada de conscripcion: regetat;
- referendum de 1951 per interdire lo Partit comunista: regetat;
- referendum de 1967 per comptabilizar los Aborigens dins lo cens e permetre a las autoritats federalas de legiferar a lor subjecte: aprovat;
- referendum de 1999 per abolir la monarquia e instituir una republica: regetat.
La practica d'aqueste metode ligat a la democracia directa mostra un cert nombre de limitas que pot resumir en tres punts:
- Lo referendum es ligat a l'agenda politic de sos organizaires, que contrarotlan per exemple son calendier e tanben la formulacion de la question pausada (procediment ≪ contrarotlat e proegemonic ≫)
[11]
;
- Los subjectes abordats son a vegada complexes e podon demandar una certa expertisa qu'es pas plan ausible dins un debat als entorns emocionals o pendent una consultacion dobertament populista;
- Lo referendum, per definicion, ven ≪ enforcar, e quitament reificar la presa de decision a majoritat simpla als prejudicis dels interesses de las minoritats e del individus ≫.
- ↑
1,0
1,1
et
1,2
Model:Chapitre
- ↑
.
.
- ↑
Model:Chapitre
.
- ↑
Cossart 2011
,
p.
183.
- ↑
Error de citacion : Balisa
<ref>
incorrecta ;
pas de texte per las referencias nomenadas
Cossart
.
- ↑
6,0
6,1
et
6,2
(en)
Articles 103, 104, 155 e 163 de la constitution.
Constitucion de 1991
- ↑
(
es
)
Lei electorala
- ↑
(en)
Alfred D. Low,
The Anschluss Movement, 1918-1919, and the Paris Peace Conference
, 1985
p.
350
.
- ↑
Voir l'
avis du Conseil
et
cette analyse
- ↑
(
it
)
Giampiero Buonomo,
Il referendum tra societa civile e istituzioni
, in Il Parlamento, 1990
.
- ↑
Arend Lijphart,
Democracies: Patterns of Majoritarian and Consensus Government in Twenty-One Countries
(Yale University Press 1984) 203, et Matt Qvortrup, "Are Referendums Controlled and Pro-hegemonic?" (2000) p.48
Political Studies
821; cites par Stephen Tierney
in
"Le referendum dans les Etats decentralises a-t-il pour effet de fracturer ou de favoriser la gouvernance federale?",
Idee federale
, mars 2014, p.8
- (
fr
)
Marion P
AOLETTI
, ≪
Referendum
≫,
in
C
ASILLO
I. avec B
ARBIER
R., B
LONDIAUX
L., C
HATEAURAYNAUD
F., F
OURNIAU
J-M., L
EFEBVRE
R., N
EVEU
C. et
SALLES
D. (dir.),
Dictionnaire critique et interdisciplinaire de la participation
, Paris, GIS Democratie et Participation, 2013,
(
ISSN
2268-5863
)
.
- (
fr
)
Etude des dispositions constitutionnelles relatives aux referendums dans plusieurs pays europeens et aux Etats-Unis
- (
fr
)
Oui ou non, le piege rhetorique du referendum
- (
fr
)
Referendum direct
de la 3e chambre
Parlement Direct
de la communaute francaise directe.