Lo chimpanze es lo nom comun de doas especias existissent de monin de genre Pan , ont lo fluvi Congo forma lo limit entre l'abitat natiu d'ambedoas especias. ^[1]

• Chimpanze comun , Pan troglodytes : lo chimpanze pus conegut vivent subretot en Africa Occidentala e Centrala.
• Bonobo , Pan paniscus : tanben conegut coma lo "chimpanze Pigmeu", aquela especia se troba dins los bosques de la Republica Democratica de Congo .

Lo chimpanzes son membres de la familha Hominidae , coma los Gorillas , Umans e Orangotans . Om pensa que los chimpanzes se dividigueron de l'evolucion umana fa prep de 6 milions d'ans e atal las doas especias de chimpanzes son los pus proches parents en vida dels umans. Los chimpanzes son los unics membres coneguts de la sostribu Panina . Las doas especias de Pan se diviseron fa solament un milion d'ans. Mai de 99% de las sequencias de l'ADN uman e chimpanzes son las meteissas.

Istoria de l'evolucion [ modificar | Modificar lo codi ]

Relacions dins evolucion [ modificar | Modificar lo codi ]

Se considera ara que lo genre Pan fa part de la sosfamilha Hominidae a que los umans tanben apartenon. Aquelas doas especias son los parents dins l'evolucion en vida pus prep dels umans. Lo umans partejavan un ancessor comun amb los chimpanzes fa sieis milions d'ans . ^[2] La recerca innovanta facha per Mary-Claire King en 1973 trobet un ADN identic a 99% entre essers umans e chimpanzes, ^[3] encara que la recerca dempuei modifiquet aquela descoberta a 94% ^[4] de semblanca, amb almens qualques diferencias sus l'ADN pas encodat. S'es prepausat quitament que los troglodites e paniscus anen amb los sapiens dins lo genre Homo , pusleu qu'en lo Pan . Un argument en favor d'aico es qu'unas autras especias se torneron classificada per apertener al meteis genre sus la basa de mens similitud genetica qu'aquela que i a entre umans e chimpanzes.

Fossils [ modificar | Modificar lo codi ]

Se trobet forca fossils umans, mas los fossils de chimpanzes se descrigueron pas abans 2005. Las populacions de chimpanzes existissent en Occident e Africa Central se superpausan pas amb los sites essencials de fossils umans en Africa Orientala. Pasmens, ara se sap suls fossils de chimpanzes de Kenya . Aquo indicaria que tant los umans coma los membres de la classa dels Pan fogueron presents dins la Val del Rift pendent la mitan del Pleistocen . ^[5]

Anatomia e fisiologia [ modificar | Modificar lo codi ]

Lo chimpanze comun mascle a es grand de 1,7 m quilhat e pesa aperaqui 70 kg; la femela es un pauc mai pichona. Los braces del chimpanze comun, quand son estenduts, son la mitat pus longs la nautor del cos e son pus longs que las cambas. Lo bonobo es un pauc pus pichon e pus prim que lo chimpanze comun mas a de membres pus longs. Las doas especias utilizan sos braces longs e forts per pujar als arbres. Sus la terra, los chimpanzes normalament van de quatre patas utilizant coma suport sos artelhs per suport amb sas mans tancadas. Los pes del chimpanze son melhors per caminar qu'aqueles de l'orangotan perque las solas del chimpanze son pus largas e los dets mai corts. Ambedoas especias podon caminar quilhats sus doas cambas quand carrejan d'objectes amb sas mans e sos braces. Lo pelatge es escur; la cara, los dets, las palmes de las mans e las solas dels pes son sens pel; e lo chimpanze a pas cap de coa. Una massa d'os en dessus los uelhs dona a la testa un biais retractat e lo nas es plan. Malgrat que las mandibulas sian salhentas, los pots salhon solament quand un chimpanze fa morros. Lo cervel d'un chimpanze es la mitat de la dimension d'un cervel uman. ^[6]

Los chimpanzes rarament vivon aprep l'edat de 40 en vida salvatja, mas podon arribar a l'edat de mai de 60 ans en captivitat. Cheeta , l'eroina de Tarzan , foguet que encara viva en 2009 a l'edat de 79 ans, ^[7] que ne faria lo chimpanze pus vielh del monde. Pasmens, aquela declaracion es contestada. ^[8]

Comportament [ modificar | Modificar lo codi ]

Las diferencias anatomicas entre lo chimpanze Comun e lo Bonobo son leugieras, mas lo comportament sexual e social son fort diferents. Lo chimpanze Comun a un regim omnivor , una cultura de caca en gropa baisada amb de mascles beta dirigit per un mascle alfa e de relacions socialas extremament complexes.

Lo Bonobo, d'autra banda, a un regim subretot frugivor e un comportament egalitari, pas violent, matriarcala e sexualament receptiu. ^[9] De cara glabra, anant de color rosa a fort escura segon las especias, mas es generalament pus clara pels individus pus joves, s'escursissent mentre se fan vielh. Lo Bonobo a los membres superiors mao longs e capitan anar quilhats pus sovent que lo Chimpanze Comun. Una Universitat d'estudi del Centre Medical de Chicago trobet de diferencias geneticas significativas entre las populacions de chimpanzes. ^[10] . De gropes diferents de chimpanzes an de comportaments culturals diferents amb de preferencias pels diferents tipes d'esplech. ^[11]

Lo chimpanze Comun mostra de nivels d'agression mai nauts que lo Bonobo. ^[12]

Intelligencia [ modificar | Modificar lo codi ]

Los chimpanzes fan d'espleches e los utilizan per obtenir de noiriduras e per de demostracions socialas; an d'estrategias de caca sofisticadas qu'exigisson cooperacion, influencia e posturas; son conscients dels estatuts, capables de manipulacion e de decepcion; podon aprendre a utilizar simbols e comprendre aspectes de la lenga umana e tanben qualques aspectes de sintaxi e conceptes del nombre e sequencia numerica; ^[13] e son capable de planejar volontariament un estat futur o un eveniment. ^[14]

Utilizacion d'espleches [ modificar | Modificar lo codi ]

Los chimpanzes modernes utilizan espleches e la recerca recenta indica que l'utilizacion d'espleches de peira comencet fa 4300 ans. ^[15] Un estudi recent revela que l'utilizacion de tals espleches avancats coma lancas, que los Chimpanzes Comuns de Senegal afilavan amb sas dents, s'utilizan per cacar lo Galago senegalensis . ^{[16] [17]} Abans de la descoberta de l'usatge d'espleches pels chimpanzes, se pensava que los umans fogueron l'unica especia que fasian e utilizavan d'espleches, mas encara mai d'autras especias utilizant espleches son ara conegudas. ^{[18] [19]}

Empatia [ modificar | Modificar lo codi ]

Los estudis recents an mostrat que los chimpanzes s'implican dins de comportaments aparentament altruistas . ^{[20] [21]}

Las provas en favor de l'"espiritualitat dels chimpanzes" son demostracion de dol, "naissance d'amor romantic", "Danca de la plueja", apreciacion de belesa naturala coma l'observacion de la cloca del solelh sus un lac, curiositat e respecte cap a fauna qu'es pas una amenaca o una font alimentaria pels chimpanzes, empatia cap a d'autras especias (en alimentant tartugas) e " animisme " o "joc pretenduts" brecant e penchenant peiras o bastons. ^[22] .

De scientifics escoceses descobrigueron que la relacion dels chimpanzes amb la mort es pas plan diferenta de la percepcion umana. Un estudi estudiet lo comportament dels primats davant la mort d'una femela de mai de cinquanta ans nomenada Pansy, qu'avian una malautia terminala. Quand dintret en coma, los scientifics observeron que los autres membres de la comunitat fogueron pus calmes que d'abitud e carecavan la femela moribonda pendent las nueches. Aprep sa mort, sa filha demoret al costat de son cos. La resta del grop evitava de passar pel luoc ont era morta. Un autre estudi, realizat a Oxford , confirma l'existencia de forts ligams entre las maires e sos enfants e que demoran, aprep la mort dels filhs. ^[23]

Comunicacion [ modificar | Modificar lo codi ]

Los chimpanzes comunican d'un biais similar a comunicacion non verbala umana, utilizant vocalizacions, accion de man e expressions facialas. Estudis dels cervel del chimpanzes reveleron que la comunicacion del chimpanze activa un airal del cervel del chimpanze qu'es en la meteissa posicion que l' airal de Broca , lo centre del lengatge del cervel uman. ^[24]

Lengatge [ modificar | Modificar lo codi ]

Los scientifics fogueron fascinats longemps amb los estudis del lengatge, considerant qu'es una activitat cognitiva umana unica. Per provar aquela ipotesi, los scientifics tempteron aprendre lo lengatge a qualques especias d' grands monins . Una primiera temptativa per Allen e Beatrice Gardner pendent los ans 1960 en passant 51 meses aprendent Lenga dels signes americana a un chimpanze nomenat Washoe . Washoe aprenguet 151 signes e volontariament los ensenhet d'autres. ^[25] Pendant un periode de temps pus long, Washoe aprenguet prep de 800 signes. ^[26] Dempuei, forca autres estudis, notablament amb un chimpanze nomenat Nim Chimpsky , fogueron dirigits amb diverses nivels de succes. I a debas en cos entre qualques scientifics, notablament Noam Chomsky e David Premack , sus la possibilitat dels grands monins pas umans per aprene lo lengatge .

Memoria [ modificar | Modificar lo codi ]

Un estudi d'i a 30 ans a l'Institut de Recerca dels Primats de l' Universitat de Kyoto mostret que los chimpanzes podon aprendre a reconoisser los numeros 1-9 e sas valors. Los chimpanzes mostran una aptitud per la memoria fotografica, demostret en experiencias ont distinguisson 1-9 sus un ecran d'ordinator en mens d'un quart de segonda, e mai lo chimpanze Ayumu foguet capable de ensenhar correcta e leu las posicions ont apareissent en ordre ascendent. La meteissa experiencias foguet temptada pel campion de la memoria mondial Ben Pridmore . ^[27]

Los monins rison [ modificar | Modificar lo codi ]

Lo rire poiria pas se limitar o esser unic dels umans. Las diferencias entre lo rire chimpanze e uman podon esser lo resultat d'adaptacions que l'evolucion permetet al umana de parlar. L'autoconsciencia se mostra amb la prova del miralh, o l'abiletat per s'identificar per raport als autres, per aquo an las condicions prealablas per rire, atal los animals podon rire del meteis biais qu'o fan los umans.

Los chimpanzes, los Gorillas e los Orangotans fan de vocalizacions emblant lo rire en responsa al contacte fisic, dins los jocs de luta e de corsejada, o fasent gratilhs, tan pels chimpanzes salvatges coma captius. Lo rire del chimpanze comun es pas immediatament reconeissable pels umans, perque se fa d'inalacions e exalacions alternativas que sonan mai coma respirar e expirar. I a d'exemples que mostreron que los primats pas umans exprimigueron joia. Un estudi analiset e enregistret de sons faches per de pichons umans e Bonobos quand om lor fan gratilhs. Trober, que encara que lo rire del Bonobo foguet d'una frequencia pus nauta, lo rire seguis un model similar pels enfants umans e amb d'expressions facialas similaras. Los umans e los chimpanzes se gratilhan las meteissas zonas del cos coma las aisselas e lo ventre. Lo plaser dels gratilhs pels chimpanzes demenis pas amb l'edat. ^[28]

Agressivitat [ modificar | Modificar lo codi ]

Los chimpanzes son fort territorials e se provet que s'ajudan los uns als autres. ^[29] En febrier de 2009, a causa d'un accident fort escas que un chimpanze domestic nomenat Travis ataquet una femna a Stamford (Connecticut) , lo Congres dels Estats Units d'America aprovet l'interdiccion d'aver de primats coma animals de companhia als Estats Units d'America. ^[30]

Interaccion amb umans [ modificar | Modificar lo codi ]

Istoria [ modificar | Modificar lo codi ]

Los africans an contactes amb chimpanzes dempuei millenaris. Los chimpanzes fogueron animals de companhia pendent segles per qualques africans, especialament al Congo . Lo primier contacte enregistrat d'europeus amb chimpanzes es a l' Angola actual pendent los ans 1600. Lo jornal de l'explorator portugues Duarte Pacheco Pereira (1506), conservat a l'Archius Nacional Portugues ( Torre do Tombo ), es probablament lo primier document europeu mostrant que los chimpanzes fabricavan los seus propris espleches rudimentaris.

La primiera utilizacion del nom "chimpanze" es pasmens atestada fins a 1738. Lo nom s'obten d'un terme de la lenga tshiluba , "kivili-chimpenze", qu'es e lo nom local de l'animal. Los biologistas explican Pan coma lo nom de genre de l'animal. Los chimpanzes, atal coma d'autres monins tanben semblan d'esser estats coneguts pels escrivans occidentals en tempses ancians, mas principalament per mejan de mites e legendas, principalament a travers de comptes fragmentats e incomplets d'aventuraires europeus. Los monins son mencionats entre autres per Aristotel , o la Biblia , ont los monins e baboins se descrivon coma esser estats reculhits pel rei Salamon (libre primier del reis).

Quand los primiers chimpanzes fogueron transportats al continent europeu, los scientifics europeus noteron l'inexactitud de las descripcions ancianas, que disian sovent que los chimpanzes avian banas e batas. Los primiers chimpanzes transcontinentals vengueron d' Angola e fogueron oferts a Frederick Henry, Prince d'Orange en 1640. Los scientifics qu'examineron aqueles especimens rars daisseron perplexes e los descrigueron lo primiers chimpanzes coma " Pigmeus " e noteron las similituds claras dels animals amb los umans. Las doas decennias venentas un certan nombre d'especimens fogueron importats cap a Europa, subretot comprats per diverses pargues zoologics coma divertiment pels visitants.

La teoria de Darwin de seleccion biologica (publicada el 1859) e dins lo vam de la biologia susciteron l'interes scientific pels chimpanzes, que menet finalament a d'estudis nombros dels animals salvatges e en captivitat. Los observators de chimpanzes a l'epoca fogueron subretot interessats pel comportament e de mai que tenia a veire amb aquel dels umans. Aquo se faguet dins un sens mens scientific estricte e desinteressat de que poiria sonar, s'agissia de determinar fin finala se oc o non los animals avian de traches que de poirian considerar coma 'bons'; l'intelligencia dels chimpanzes foguet sovent exagerada significativament, amb l'exemple de l'"Affe mit Schadel" (monin amb crani) de Hugo Rheinhold (vejatz l'imatge), ont un chimpanze aparentament cultivat contempla un crani. Arribet a i aver fins a un programa redigit per domesticar chimpanzes per lor far far diverses pretzfaches domestics . (p.ex. trabalh dins la fabrica). A la fin dels ans 1800 los chimpanzes demoravan coma un misteri pels umans, amb una informacion scientifica forca pauc objectiva disponible.

Lo segle XX foguet una edat nova de recerca scientifica dins lo comportament dels chimpanzes. Abans de 1960, gaireben se sabia pas res sul comportament dels chimpanzes dins son abitat natural. En julhet d'aquel an, Jane Goodall comencet dins lo bosque Gombe de Tanzania a viure entre los chimpanzes, ont subretot estudiet los membres de la Comunitat del chimpanzes Kasakela. Sa descoberta que los chimpanzes fasian e utilizavan d'espleches foguet novela, alara que se considerava abans que los umans eran l'unica especia que podian far aquo. Los primiers estudis mai progressius suls chimpanzes fogueron dirigits subretot per Wolfgang Kohler e Robert Yerkes, los dos eran de psicologs celebres. Aqueles omes coma lors collegas establigueron que los estudis de laboratori suls chimpanzes se centravan especificament a aprendre sus las abiletats intellectualas del chimpanzes, mai que mai la solucion de problemas. Aquo plan segur implicava de provas basicas, practicas de laboratori, qu'exigissian una capacitat intellectuala forca nauta (coma resolvre lo problema d'obtener una banana defora de portada). Notablament, Yerkes tanben faguet forca observacions de chimpanzes salvatges qu'enriquigueron forca la compreneson scientifica dels chimpanzes e son comportament. Yerkes estudiet los chimpanzes fins a la Segonda Guerra Mondiala , mentretant Kohler aprep cinc ans d'estudi publiquet sa celebra Mentalitat dels Monins en 1925, finalament conclusent que {{cita|los chimpanzes manifestan un comportament intelligent del tipe general familiar pels essers umans... un tipe de comportament que passa per esser especificament uman" (1925). ^[31]

En agost de 2008 l'exemplar del Jornal American de Primatologia comuniquet los resultats d'un estudi d'un an al Pargue Nacional de Mahale Mountains de Tanzania que metet en evidencia que los chimpanzes se troban malauts de malautias viralas contagiosas que contractet probablament los umans. Las recercas molecularas, microscopicas e epidemiologicas demostreron que los chimpanzes que vivon dins lo Pargue Nacional de Mahale Mountains traperon una malautia respiratoria qu'es probablament provocada per un variant d'un paramixovirus uman. ^[32]

Vejatz tanben [ modificar | Modificar lo codi ]

• Jane Goodall
• Cheeta

Referencias [ modificar | Modificar lo codi ]

1. ↑ [1] ADW:Pan troglodytes:information de Animal Diversity Web (University of Michigan Museum of Zoology)
2. ↑ [2] Chimps and Humans Very Similar at the DNA Level
3. ↑ Mary-Claire King, Protein polymorphisms in chimpanzee and human evolution , University of California, Berkeley (1973).
4. ↑ [3] |Humans and Chimps: Close But Not That Close; ed: Scientific American
5. ↑ First fossil chimpanzee, McBrearty e N. G. Jablonski, jornal Nature
6. ↑ "Chimpanzee," Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2008 [4] ⓒ 1997-2008 Microsoft Corporation. All Rights Reserved.
7. ↑ [url = http://www.latimes.com/features/printedition/magazine/la-tm-cheeta16apr22,0,3519768.story?page=1&coll=la-home-magazine ] Cheeta speaks, Moehringer, J.R. Los Angeles Times
8. ↑ [5] Lie of the Jungle, Rosen, R.D. Washington Post
9. ↑ [6] Bonobo social spacing, Courtney Laird, Davidson College}}
10. ↑ {{Gene study shows three distinct groups of chimpanzees [7] EurekAlert
11. ↑ [8] Chimp Behavior, Jane Goodall Institute
12. ↑ [9] Our Inner Ape, Frans de Waal, ed: Riverhead Books, Nova York, ISBN 1594481962 , 2006
13. ↑ [10] Chimpanzee intelligence, Indiana University ]
14. ↑ Spontaneous planning for future stone throwing by a male chimpanzee Mathias Osvath dind Current Biology, ed: Elsevier
15. ↑ 4300-year-old Chimpanzee Sites and the Origins of Percussive Stone, Technology,Julio Mercader, Huw Barton, Jason Gillespie, Jack Harris, Steven Kuhn, Robert Tyler, Christophe Boesch, jornal PNAS, 2007
16. ↑ [11] Hunting chimps may change view of human evolution, M Fox
17. ↑ [12] ISU anthropologist's study is first to report chimps hunting with tools, Iowa State University News Service
18. ↑ [13] Chimps Learned Tool Use Long Ago Without Human Help, Heather Whipps, ed:LiveScience
19. ↑ [14] Tool Use, ed: Jane Goodall Institute
20. ↑ [url= http://www.sciencedaily.com/releases/2007/06/070625085134.htm ] Human-like Altruism Shown In Chimpanzees, Science Daily
21. ↑ Levels of Selection, Altruism, and Primate Behavior, Brenda Bradley jornal: The Quarterly Review of , 1999
22. ↑ Appendices for chimpanzee spirituality by James Harrod
23. ↑ Los chimpanzes an una relacion amb la mort similara a aquela dels umans El Periodico , 27 d'abril de 2010
24. ↑ seria Evolve (TV series), Communication, sason 1 episodi 7
25. ↑ Teaching Sign Language to a Chimpanzee, Gardner, R. A., Gardner, B. T., Jornal: Science,1969 vol: 165 p. 664?672
26. ↑ Speaking of Apes: A Critical Anthology of Two-Way Communication with Man, Comparative psychology and language acquisition, Allen, G. R., Gardner, B. T., 1980, ed: Thomas A. Sebok and Jean-Umiker-Sebok, p. 287?329
27. ↑ The study was presented in a five documentary called "The Memory Chimp" , part of the channel's Extraordinary Animals series.
28. ↑ Emotions and the Brain |journal=Discover Magazine, Steven Johnson [15] ^{Scholar search}
29. ↑ [16]
30. ↑ Urban, Peter, STAFF WRITER, The Advocate . 2009. House approves primate pet ban . [17]
31. ↑ The Chimpanzees of Gombe: Patterns of Behavior, Jane Goodall, ed: Belknap Press of Harvard University
32. ↑ Newswise: Researchers Find Human Virus in Chimpanzees