Un article de Wikipedia, l'enciclopedia liura.
Lo
bearnes
o
biarnes
qu'ei lo nom dat a l'
occitan
parlat en
Bearn
. Qu'ei ua version deu
gascon
e era medisha que presenta variantas segon lo parcan bearnes qui la parla. Qu'ei estada emplegada coma lenga administrativa e juridica en Bearn e dens los pais ligats dab eth :
Reiaume de Navarra
,
Sola
e
Foish
. En Bearn, lo son emplec oficiau qu'entre en concurrencia dab lo frances despuish la
Reneishenca
e mei que mei a partir de l'
Edicte d'integracion
Bearn dens lo Reiaume de
Franca
(
1620
). Totun, lo bearnes que continue d'estar emplegat dens los actes oficiaus e legaus dinc a le
Revolucion Francesa
, quan lo
frances
e vado lenga oficiau.
Lo bearnes qu'apareish per escrit dab lo
For
d'
Auloron
compausat en
1080
devath mes deu quau non demora pas sonque ua version deu segle XIIIau, au medish temps donc qu'un aute famos texte juridic : la
Carta de las carnicerias d'Ortes
. A despart deus fors, d'aquesta administracion e canceleria en bearnes, quauques textes que son vaduts famos com la
Declaracion d'independencia de Bearn
(en vertat ua reposta provocatora de
Gaston Febus
a
Felip VI de Vales
enta'u diser que tieneva Bearn sonque de Diu e de la soa espada) e la letra deu
Noste Enric
, alavetz rei de
Franca
, a jurats de la
Vath d'Aussau
.
A maugrat d'estar virada de cap a las letras fancesas, la Reforma, adoptada per la reina Joana de Labrit, qu'utilize lo bearnes en beth essajar d'evangelizar au mei leu ; que li devem lo
Psalmes de David metut en rima bearnesa
deu pastor
Arnaut de Saleta
. A la fin deu segle XVIIau,
Joan Enric de Fondevila
que compause obras de teatre en
alexandrins
qui la mei famosa qu'ei
La pastorala deu paisan qui cerca mestier au son hilh sens ne trobar au son grat
. Quauques annadas arron, lo segle XVIIIau que ns'a legat l'anonim
Sermon deu cure de Videren
e las cantas e poesias de
Ciprian Desporrins
qui son enquera conegudas e cantadas uei lo dia en Bearn. Deu segle XIXau, que cau mentaver lo poeta
Aulorones
Xavier Navarrot
qui compause poemas lirics e politics. A la fin d'aqueth segle, lo filologue
Vastin Lespin
que consacre recercas lexicograficas e eruditas a la lenga ; que li devem un diccionari e gramaticas. Lo
Felibritge
que prengo en Bearn lo nom d'
Escole Gastou Febus
e un son
majorau
, l'escrivan
Simin Palay
, qu'escrivo un gran diccionari deu Bearnes e deu
gascon
modernes. Ta co qui ei de l'ispanista, filologue e escrivan
Joan de Boset
, que redigi ua gramatica enta l'ensenhament de la lenga dens las escolas. Com en d'autes pais occitans, lo bearnes que desapareisheva au cap de las annadas shishanta e setanta ; totun, las annadas ueitanta que vedon l'espelida de las purmeras
calandretas
e de
Radio Pais
.
- Emplec deus
enonciatius
d'ua faicon qui's pot haut o baish resumir atau :
que
(afirmatiu),
be
(exclamatiu) e
e
(interrogatiu o afirmatiu dens ua subordonada).
- Conservacion de la -
d-
intervocalica latina :
veder
(enloc de
veser
),
audir
(enloc d'
ausir
).
- Utilizacion (com en
Gasconha
) de dus sistemas d'
articles definit
:
lo
/
los
,
la
/
las
com dens la plana e
eth
/
era
,
eths
/
eras
dens la montanha (com en
Bigorra
e en
Val d'Aran
), dab las lors formas contractadas (
peu
/
per la
-
peth
/
pera
eca).
- Lexic:
hilh
per 'drolle'.
Fondevila, Joan Enric de.
Calvinisme de Bean Divisat en siex ecloges
. C.E.P.B :
Ortes
,
2002
.
Joan Enric de Fondevila.
La pastorala deu paisan
.
Per Noste
:
Pau
,
2001
.
Saleta, Arnaut de.
Los Psalmes de David metuts en rima bernesa
.
Per Noste
:
Ortes
,
1983
.
