1820
: dins lo
Reiaume Merina
, lo rei
Radama I
er
decidet de renforcar lei liames amb lo
Reiaume Unit
en autorizant l'implantacion de missions
protestantas
. Aprofichet aquela concession per obtenir l'ajuda necessaria a la creacion d'una armada moderna de 15 000 omes (importacion de
fusius
, de
canons
e de
cavaus
europeus).
1820-1821
: en
Mexic
, mandadis dau coroneu
Augustin de Iturbide
contra l'insureccion independentista locala. Pasmens, Iturbide preferiguet negociar un acord amb leis insurgents en febrier de
1821
. Dich
plan d'Iguala
, prevesia la formacion d'un Emperi de Mexic independent dirigit per lo rei
Ferdinand VII
o un prince de son ostau. Lo
catolicisme
demorava
religion d'Estat
e la
Gleisa
gardava sei bens e sei privilegis. Enfin, l'egalitat juridica era establida. Iturbide e Guerrero jonheron sei tropas e, en aost, lei leialistas
espanhous
fogueron vencuts e obligats d'acceptar lo plan. En setembre,
Iturbide
venguet president d'una
regencia
.
1821
: invasion e annexion dau
Sultanat de Sennar
per leis
Egipcians
que rescontreron gaire de resistencia.
1821
: en
Antartida
, descuberta de l'
Illa Alexandre
, pus importanta illa dau continent, per una expedicion
russa
menada per
Fabian Gottlieb von Bellingshausen
(
1778
-
1852
).
1821
: comencament de la
Guerra d'Independencia de Grecia
.
1822
: refus dau
plan d'Iguala
per lo rei
espanhou
Ferdinand VII
.
Mexic
foguet alora sensa cap d'estat fins a la proclamacion d'
Augustin d'Iturbide
coma emperaire dau pais per mantenir un
regime monarquic
. Lei sieis provincias de la capitanaria generala de
Guatemala
jonheron l'Emperi franc dau
Salvador
qu'assaiet de resistir mai foguet finalament conquistat apres una breva campanha militara. Pasmens, lo foncionament autoritari dau regime suscitet una oposicion importanta, rapidament renforcada per la crisi financiera de l'
estat
noveu.
1823
: aprofichant lo declin de la ciutat-estat
d'Oyo
,
Dahomey
restabiguet son
independencia
.
1823
: en
Mexic
, capitada d'un
cop d'estat
organizat per lo
coroneu
Antonio Lopez de Santa Anna
contra lo regime autoritari de l'emperaire
Augustin I
er
. Augustin foguet obligat d'abdicar e de s'
exilar
. Per remplacar l'Emperi, una
republica
foguet proclamada que deguet rapidament faciar una instabilitat politica recurrenta fins ais
ans 1870
. D'autra part, dins lo sud, lei provincias d'America Centrala aproficheron la situacion per proclamar son independencia.
1824
: en
Mexic
, temptativa d'
Augustin I
er
de reconquistar son trone. Pasmens, foguet capturat e fusilhat.
1824
: independencia de
Pero
amb l'arribada de l'armada dau generau
Simon Bolivar
a
Lima
. Nomat dictator per lo Congres perovian (10 de febrier), ataquet amb l'ajuda dau generau
Sucre
lei darrierei forcas
espanholas
d'
America dau Sud
. Sei
victorias de Junin
(6 d'aost) e de
Ayacucho
(9 de decembre) li permeteron de rompre aquelei forcas e d'acabar victoriosament la
Guerra d'Independencia de Pero
.
1824
: abolicion de l'
esclavatge
per la
Republica Federala d'America Centrala
.
1825
: en
Japon
, renforcament de la politica
isolacionista
dau pais amb l'adopcion d'un decret ordonant a l'
artilharia
japonesa
de tirar sus totei lei
naviris
estrangiers passant long dau
litorau
(→
1837
,
1842
).
1826
: sostengut per la populacion, lo sultan otoman
Mahmud II
ordonet la dissolucion e lo chaple dei
janissaris
(120 000 morts). L'objectiu era de permetre la modernizacion de l'
Emperi
en eliminant un important bastion conservator.
1826
: fondacion dins l'estat de
Connecticut
de la premiera societat de lucha contra la consomacion d'
alcol
(
Societat de promocion de la temperancia
). Era la consequencia de la consumacion importanta d'
alcol
au sen de la societat estatsunidenca dempuei l'
independencia
, especialament entre lei classas popularas
[1]
. Aquelei societats anavan venir lo pielon dau premier periode proibicionista
estatsunidenc
.
1826-1828
:
guerra Russopersa de 1826-1828
. Aprofichant l'interes de
Russia
per
Grecia
,
Persia
ataquet en
Caucas
. Pasmens, lo conflicte s'acabet amb una victoria russa e la signatura dau
Tractat de Turkmanchai
. Persia perdet lei khanats d'
Erevan
e de Nakhichevan, deguet pagar una indemnitat importanta e deguet autorizar la circulacion liura dei marchands rus en Persia e sus la
Mar Caspiana
.
1827
: apres la violenta reconquista
otomana
d'
Atenas
, lo
Reiaume Unit
,
Franca
e
Russia
prepauseron una mediacion per reglar lo conflicte grec. Puei, apres un refus de part de
Constantinoble
, realizeron una demonstracion de forca amb la destruccion de la flota turca estacionada a
Navarin
(60 naviris turcs destruchs, 6 000 marins tuats) (→
1828
).
1828-1829
: implicacion directa de
Franca
e de
Russia
dins la
Guerra d'Independencia de Grecia
. En particular,
Russia
ataquet en
Bulgaria
ont una guerra majora comencet. Batuts, leis Otomans degueron negociar e cedir ai Rus diversei territoris en
Caucas
. En
Grecia
, de negociacions comenceron tanben per organizar l'independencia dau pais (→
1832
).
1828
: en
Madagascar
,
mort
dau rei
Radama I
er
que foguet remplacat per sa frema
Ranavalona I
era
. Au contrari de son marit, adoptet una politica conservatritz que son aisse principau era lo mantenement de la societat e de la religion tradicionalas.
1829
: darriera temptativa
espanhola
de reconquistar
Mexic
amb un desbarcament dins la region de
Tampico
. Pasmens, l'expedicion foguet batuda per lei forcas dau
generau
Santa Anna
. Aqueu darrier poguet organizar un cop d'Estat e prendre lo poder.
1829
: en
Japon
,
incendi
d'
Edo
(2 800 morts, 370 000 bastiments destruchs).
1820
: descuberta d'una relacion entre
electricitat
e
magnetisme
per lo sabent
danes
Christian Orsted
(
1777
-
1851
) durant una experiencia d'estudi de la deviacion d'una agulha
aimantada
per un
corrent electric
. Aquo marquet l'aparicion de l'
electromagnetisme
que foguet definitivament fondat per
James Clerk Maxwell
en
1864
.
1821
: descuberta de l'
efiech termoelectric
per
Thomas Johann Seebeck
(
1770
-
1831
)
[2]
. Aquo es la premiera mencion d'una observacion d'un fenomen liat a un
semiconductor
.
1822
: premiera demonstracion de la possibilitat de crear una
maquina
electrica
(
Roda de Barlow
) per lo
fisician
e lo
matematician
Peter Barlow
(
1776
-
1862
). Pasmens, aquela maquina mancava de poissanca e lo premier generator d'electricitat que trobet d'aplicacions apareguet pas avans
1832
.
1822
: realizacion de la premiera fotografia vertadiera per lo
Frances
Nicephore Niepce
(
1765
-
1833
). Pasmens, lo clichat foguet rapidament destruch car son autor assaiet ? sensa succes ? de lo pintar.
Niepce
contuniet sei recercas qu'anavan li permetre de melhorar son sistema de presa d'imatges quatre a cinc ans pus tard (→
1826
-
1827
).
1823
: desvolopament dau premier radiator permetent de refrejar un motor per l'
engenhaire
Samuel Brown
. Pasmens, lo premier radiator eficac foguet solament inventat en
1897
.
1823
: descuberta de
silici
per lo quimista
suedes
Jons Jacob Berzelius
(
1779
-
1848
).
1824
: lo fisician
frances
Sadi Carnot
(
1796
-
1832
) publiquet lo resultat de seis estudis dei maquinas termicas. I afiermet lo possibilitat de produrre una energia mecanica a partir d'un transferiment de calor. Aquo marquet l'aparicion de la
termodinamica
que foguet definitivament fondada dins lo corrent dau segle per
Kelvin
.
1826
: demonstracion dau matematician
norvegian
Niels Henrik Abel
(
1802
-
1829
) a prepaus de l'impossibilitat de trobar un metode generau de resolucion d'una
equacion
dau cinquen gras.
1826
: premiera realizacion d'una
endoscopia
per lo metge
frances
Pierre Solomon Segalas
(
1792
-
1875
) que capitet d'observar l'interior d'una
bofiga
amb un
especulum
esclairat per de
candelas
.
1826-1827
: realizacion de fotografias per
Nicephore Niepce
amb un sistema format d'una
chambra sorna
, d'una lentilha e d'una placa cuberta d'una substancia fotosensibla principalament facha de
betum de Judea
. En particular, realizet la fotografia pus anciana coneguda a l'ora d'ara (lo
Ponch de vista dau Gras
).
1827
: prepausicion de l'
engenhaire
e
matematician
frances
Jean-Victor Poncelet
(
1788
-
1867
) de modificacion de la forma dei palas dei
rodas
dei
molins d'aiga
. Aquo permetet d'aumentar lo rendement dei rodas de 30% a 60%. Pasmens, lo model de roda Poncelet foguet pas construch avans la fin deis
ans 1830
.
1827
: descuberta de la
lei fondamentala
de l'
electrocinetica
que porta son nom per
Georg Simon Ohm
(
1789
-
1854
). Pasmens, aquo foguet alora totalament ignorat per la comunautat scientifica e la lei foguet tornarmai descuberta per
Claude Pouillet
en
1834
qu'ignorava tenir un predecessor.
1828
: premiera sintesi d'
urea
per lo quimista
alemand
Friedrich Wohler
(
1800
-
1882
). Aquo marquet una evolucion forca importanta dins l'istoria de la quimia car demostret la possibilitat de formar de moleculas naturalas d'un biais sintetic.
1828
: per melhorar la produccion deis auts forneus, depaus per l'
Escoces
James Beaumont Neilson
(
1792
-
1865
) d'un brevet depintant un proces de caufatge de l'er utilizat dins l'installacion. Eissit d'una idea apareguda mai d'un cop dempuei
1799
, demostret rapidament son interes e entrainet diverseis estudis sus lei gas observats dins un aut forneu.
1829
: premiera definicion moderna de l'
energia cinetica
. Foguet prepausada per
Gaspard-Gustave de Coriolis
(
1792
-
1843
)
[3]
[4]
.
1829
: ja autor de l'invencion d'una maquina e dau premier radiator permetent de refrejar un motor en
1823
, l'
engenhaire
britanic
Samuel Brown
menet dins lo corrent de l'annada una tiera d'experiencias sus la propulsion amb un motor de combustion interna.
- Niels Henrik Abel
,
matematician
norvegian
.
- John Adams
, president
estatsunidenc
.
- Augustin I
er
, emperaire de
Mexic
.
- Claude Louis Berthollet
,
quimista
frances
.
- George Gordon Byron
,
poeta
angles
.
- Jacques Charles
,
fisician
e
quimista
frances
.
- Samuel Crompton
, inventor
angles
.
- Humphry Davy
,
quimista
angles
.
- Theodor Grotthuss
,
quimista
,
quimista
alemand
.
- Francisco Jose de Goya y Lucientes
,
pintre
espanhou
.
- William Herschel
,
astronom
angloalemand.
- Hoti Gaocho
, rei de
Kaffa
.
- Thomas Jefferson
, president
estatsunidenc
.
- Robert Banks Jenkinson
, Premier Ministre dau
Reiaume Unit
.
- Edward Jenner
, metge
angles
.
- Joan VI
, rei de
Portugau
.
- John Keats
,
poeta
angles
.
- Jean-Baptiste de Lamarck
,
botanista
frances
.
- Pierre-Simon de Laplace
, sabent e ome politic
frances
.
- Nicolas Lupot
, lautier
frances
.
- Napoleon I
er
, emperaire dei
Frances
.
- Giuseppe Piazzi
, astronom
italian
.
- Radama I
er
, rei dau
Reiaume Merina
.
- Isaac de Rivaz
,
engenhaire
sois
.
- Henri de Saint-Simon
,
filosof
frances
.
- Antonio Salieri
, compositor
italian
.
- Louis-Nicolas Vauquelin
,
quimista
frances
.
- Giovanni Battista Viotti
, compositor
italian
.
- Alessandro Volta
,
fisician
italian
.
- Joseph Franz Weigl
,
musician
austrian
.
- ↑
(fr)
Andre Kaspi,
Les Americains. Tome 1 : Naissance et essor des Etats-Units 1607-1945
, Seuil, 1986, p. 153.
- ↑
(de)
Thomas Johann Seebeck, ≪ Magnetische Polarisation der Metalle und Erze durch Temperatur-Differenz ≫,
Abhandlungen der Koniglichen Akademie der Wissenschaften zu Berlin
, 1822, pp. 265-373.
- ↑
(fr)
Gaspard-Gustave de Coriolis,
Du calcul de l'effet des machines, ou considerations sur l'emploi des moteurs et sur leur evaluation, pour servir d'introduction a l'etude speciale des machines
, Carilian-Gœury, Libraire des corps royaux des ponts et chaussees et des mines, 1829.
- ↑
Lo terme ≪ energia cinetica ≫ foguet prepausat entre
1849
e
1851
per
lord Kelvin
(Crosbie Smith e M. Norton Wise,
Energy and Empire: A Biographical Study of Lord Kelvin
, Cambridge University Press, p. 866).