Stavanger

Fra Wikipedia ? det frie oppslagsverket
Denne artikkelen handlar om byen Stavanger. For kommunen, sja Stavanger kommune . For tettstaden, sja Stavanger/Sandnes .
Stavanger
By
Land   Noreg
Fylke Rogaland
Kommune Stavanger
Koordinatar 58°57′54″N 5°43′04″E  /  58.96500°N 5.71778°E  / 58.96500; 5.71778
Areal 41,29  km²
 - storbyomrade 80,2  km²
Folketal 129 300   (2015)
 - storby 234 757
Folketettleik 2 927 / km²
Innbyggjarnamn siddis
Preposisjon i Stavanger
Kart
Stavanger
58°58′12″N 5°44′00″E  /  58.97005°N 5.73332°E  / 58.97005; 5.73332
Nettstad: www.stavanger.kommune.no

Stavanger er ein by i Rogaland fylke og administrasjonssenteret i Stavanger kommune . Byen ligg pa vestsida av munningen til Gandsfjorden og femner i tillegg øyane nord for munningen. I nyare tider er han kalla ≪oljebyen≫, og Equinor har hovudkontor pa Forus 10 km sør for bysenteret.

Stavanger er sete for fylkesmannen og fylkesadministrasjonen i Rogaland. Byen er bispedøme og her er kontora til Rogaland politikammer, Ryfylke sorenskriveri og Stavanger tingrett . Av statlege og halvstatlege institusjonar i byen kan nemnast Statsarkivet i Stavanger, Oljedirektoratet , Statoil, avdeling av Noregs Bank og Noregs sjøkartverk, avdeling av Statens kartverk . Universitetet i Stavanger blei oppretta i 2005 med tre fakultet for teknisk-naturvitskaplege, humanistiske og samfunnsvitskaplege fag. Store delar av verksemda ligg pa Ullandhaug . I næromradet ligg forskingsinstitusjonen IRIS . I Bjergstedparken ligg mellom anna universitetsavdelinga for kunstfag, administrasjonen til Stavanger Symfoniorkester og Stavanger Konserthus . Stavanger Universitetssjukehus ligg sør for Valand .

Stavanger by hadde 129 300 innbyggjarar den 1. januar 2015. [1] Byen utgjer saman med Sandnes kommune , Sola kommune og Randaberg kommune ein samla folkemasse pa 234 757 innbyggjarar per 1. januar 2023, og Stavanger/Sandnes er landets tredje største tettstad .

Bystruktur [ endre | endre wikiteksten ]

Gamle Stavanger

Bysenteret ligg ved Vagen , nord for Breiavatnet og jarnbanestasjonen. Det sentrale handelsstroket er i eit omrade med stort sett eldre trebygnad med tronge gater aust og søraust for Vagen. Kirkegata stikk seg ut som viktigaste forretningsgate. Ved nordenden av Breiavatnet ligg domkyrkja, eit av dei best bevarte bygga i Noreg fra mellomalderen. Attmed denne lag bispegarden, som grunnmur Kongsgard skole truleg er bygd pa. Sentrum har opplevd endringar som følgje av ei fornying i utkantane av det gamle bysenteret, særleg kring Torget mellom domkyrkja og Vagen. Likevel er fleire eldre, verdifulle miljø ivaretekne, som Straen vest for Vagen (Gamle Stavanger), som for det meste er buomrade.

Nær sentrum ligg austre bydel, som saman med det gamle bysenteret er skilt fra fastlandet med det markerte søkket mellom Hillevagsvatnet og Vagen. I denne gar fylkesveg 44 og jarnbanen sørover. Vest for sentrum ligg Kielland-familiens Ledaal, som no er kongebustad, representasjonslokale for byen og museum. I sørvest ligg nærast sentrum bydelen Valand, pa eit høgdedrag med vidt utsyn, og lenger ute Mosvatnet med friluftsomrade. Aust og sør for Mosvatnet ligg dei nye bydelane Bekkefaret og Tjensvoll , som er avgrensa i sør av Ullandhaug , ogsa med nemneverdige friluftsomrade. Ved fylkesveg 44 sør for bysenteret ligg kontora til fylkesmannen og fylkeskommunen. Bydelen Hillevag, utanfor munningen av Hillevagsvatnet, var sentrum i den tidlegare Hetland kommune . Her finst det betydeleg industri. Jernbanen og fylkesveg 44 gar vidare sørover langs Gandsfjorden ; her ligg buomrade. I Hinnavagen eit større anlegg for bygging av oljeproduksjonsplattformer og pa Forus pa grensa til Sandnes eit større omrade for industri og annan næringsverksemd, særleg i samband med oljeverksemda med mellom anna hovudsetet til Statoil. Her er ogsa eit forretnings- og servicesenter. Oljedirektoratet ligg pa Ullandhaug, mellom Stavanger og Forus.

Næringsliv [ endre | endre wikiteksten ]

Fram til starten av 1950-ara var Stavanger ein industriby med innslag av sjøfart og fiske, og over halvparten av dei yrkesaktive var sysselsette innan industrien. I nyare tider har næringsgrunnlaget i byen endra seg som følgje av strukturendringane i industrien og den store tilveksten av tenesteytande næringar. Verkstadindustrien er i dag viktigaste bransje innan industrisysselsettinga, og av dette utgjer produksjon av oljeplattformer ein vesentleg del. Andre nemneverdige industribransjar er grafisk/forlag og næringsmiddelindustri. Den grafiske industrien er særmerkt av trykkeri og dei store dagsavisene i Stavanger. Viktig innan næringsmiddelindustrien er foredling av lokale landbruksprodukt og produksjon av drikkevarer. I dei seinare ara er industrien blitt desentralisert, og av dei viktigaste nyare industriomrada kan nemnast Forus ved grensa til Sandnes i sør og Dusavik ved grensa til Randaberg i nord. Her er det vesentleg petroleumsverksemd. Viktige eldre industriomrade ligg i Hillevag, Buøy og i dei austre bydelane og enkelte stader langsmed kysten.

Stavanger er i dag ein av dei viktigaste sjøfartsbyane i landet, og skipsfarten har hatt gjengs vore viktig for den økonomiske veksten i byen. Etter samanslaingane av kommunar i 1965 kom store jordbruksomrade innan bygrensene til Stavanger, og som pa Jæren elles blir det drive eit effektivt husdyrhald, med hovudvekt pa storfe, svin og høns. Kornarealet er heller lite. Det blir drive mykje hagebruk pa friland og i veksthus, i hovudsak med byen som marknad. Folkeveksten i Stavanger og den høge parten dyrka jord innan bygrensene fører til konfliktar mellom jordbruks- og utbyggingsinteresser.

Samferdsle [ endre | endre wikiteksten ]

Hamna i Stavanger har stor innan- og utanrikstrafikk

Stavanger er eit trafikknutepunkt som er knytt godt til resten av fylket. E 39 gar i ein boge utanom dei sentrale strøka i byen og gar saman med fylkesveg 44 i retning sør mot Sandnes. Fylkesveg 509 og fylkesveg 510 gar i retning vest til Madla og sørover til Sola, pa kvar si side av Hafrsfjord. Pa E 39 i retning nord er det tunnel under Byfjorden fra Mekjarvik i Randaberg via ei rekkje øyar til Rennesøy. Derfra gar bilferje til Bokn som er landfast med Haugalandet . Det gar og bilferje fra Mekjarvik til Skudeneshavn pa Karmøy via fylkesveg 47 . Det gar fleire bilferjer og lokale batruter til øyane i Boknafjorden og Ryfylke, viktigast av desse bilferja til Tau pa riksveg 13 (Ryfylkevegen). Hamna har stor innan- og utanrikstrafikk med bilferje til Newcastle, faste godsruter til kontinentet, Storbritannia og Nord-Amerika.

Sørlandsbanen ender ved Stavanger og derfra gar det ei rekkje batsamband nordover mot Ryfylke og Haugalandet med Haugesund i tillegg til Sunnhordland og Bergen . Stavanger lufthamn, Sola er ei internasjonal lufthamn som ligg 13 kilometer sørvest for bysenteret. Pa Forus er det helikopterflyplass med samband til plattformene i Nordsjøen.

Namn [ endre | endre wikiteksten ]

Stadnamnet kjem av norrønt 'Stafangr', som truleg har sitt opphav fra tidleg pa 800-talet eller noko før. [2] Den fyrste kjende omtala av stadnamnet Stavanger, eigenleg 'Stafangr', er fra 1100-talet i Arnorr jarlaskalds lovkvad til kong Magnus I , Hrynheda . [3] Stadnamnet er samansett av orda stafr ('stav') og angr ('vik, fjord'). [4] Fjorden stadnamnet referer til er truleg Vagen . [5]

Historie [ endre | endre wikiteksten ]

Fra Vagen i Stavanger med Valbergtarnet til høgre.
Norsk Oljemuseum pa Kjerringholmen.

Det er mykje uvisse om kva tid Stavanger blei grunnlagt. Pa 1000-talet hadde staden visse sentrumsfunksjonar, men nokon eigentleg by var det neppe før bygginga av domkyrkja. Tradisjonelt reknar ein dette til 1125, da kyrkja blei begynt pa av den engelske biskopen Reinald av Winchester. Den fyrste tida spelte byen størst rolle som geistleg sentrum i eit bispedøme som omfatta Rogaland, Agder , Hallingdal og Valdres . Pa slutten av 1100-talet blei dei verdslege, administrative funksjonane gradvis utvikla, og ogsa økonomisk verksemd følgde med under rolla som geistleg sentrum. Tilbakegangen pa siste del av 1300-talet raka staden hardt, og fulle kjøpstadsrettar i 1425 kunne ikkje hindra ei langvarig nedgangstid. Fyrst utpa 1500-talet fekk byen igjen eit oppsving, i fyrste rekke som følgje av sildefisket. Stavanger blei i 1568 administrasjonsby i det nyoppretta Stavanger len , som stort sett omfatta det naverande Rogaland fylke.

Byrjinga av 1600-talet var ogsa ei kulturell veksttid, med mellom anna rike utsmykkingar av domkyrkja. Byen fekk alvorlege tilbakeslag fra midten av hundrearet som følgje av grunnlegginga av byen Kristiansand i 1641 og dei seinare palegga om flytting av bispesete, stiftamtmannen og lagdomstolen i ara 1683 og 1684. Etter ein bybrann i 1684 blei ogsa kjøpstadsrettane tekne fra Stavanger og ført over til Kristiansand, men desse fekk byen tilbake att i 1690. Fyrst utpa 1800-talet følgde igjen verkelege oppgangstider, fyrst som følgje av nytt oppsving i sildefisket, seinare ogsa pa grunn av skipsfarten. Kriseara i 1870- og 1880-ara bar med seg eit endeleg brot med den einsidige avhenga av sildefiske og seglskutefart. Da oppstod ei rekke nyvinningar i industri og samferdsle som fra 1890-ara gav støytet til ein kraftig vekstperiode med eit heilt anna økonomisk grunnlag enn tidlegare.

Jærbanen til Egersund blei opna i 1878, og forlenga til Flekkefjord i 1904, og dampskipa avløyste seglskipa i kysttrafikken. Landets fyrste hermetikkfabrikk, Stavanger Preserving, blei starta i 1873, og hermetikkindustrien drog med seg blikkemballasjefabrikkar, trykkeri, kassefabrikkar med meir. Ogsa jordbruket pa Jæren fekk for alvor innverknad for næringslivet i Stavanger, og ein moderne skipsindustri blei etablert. Veksten heldt fram nærmast uavbrote til 1920-ara, men depresjonen i mellomkrigstida raka byen sterkt. Folkemengda i tettstaden Stavanger hadde auka fra om lag 2 500 i 1815 til 23 500 i 1875, men i 1890 derimot berre til 24 400. Vekstperioden 1890?1920 innebar meir enn ei fordobling av folketalet til 50 400 i 1920. Etter 1945 har det vore ei ytterlegare differensiering i næringslivet. Den dominerande rolla til hermetikkindustrien forsvann før 1960. Denne industrigreina hadde under den fyrste verdskrigen 54 bedrifter med om lag 8 000 tilsette innan bygrensene og stod for 70 % av landets hermetikkutførsel. Dei viktigaste trekka i næringsutviklinga etter 1960-ara er petroleumsverksemda, som har gjeve byen store vekstimpulsar og gjort han til landets viktigaste oljeby. Norsk Oljemuseum opna i 1999 pa Kjerringholmen i Stavanger. Fra 2005 er Stavanger universitetsby etter opninga av Universitetet i Stavanger .

Malføret i Stavanger [ endre | endre wikiteksten ]

Stavangermalet har mykje felles med dei andre malføra i Rogaland, og har bade a-infinitiv (≪a riva≫) og a-endingar pa svake hokjønsord (≪ei riva≫). Stavanger ligg i det omradet i Rogaland som høyrer til ≪den blaude kyststriba≫ og malføret er kjenneteikna av blaute konsonantar , der konsonantane p, t, k blir gjort om til b, d, g, og bruken av Skarre-r . Æ-lyden blir ofte bytt ut med ein e-lyd , til dømes sær → ser, hæl → hel, bær → ber. Spørsmal begynner ofte med ordet om , som i ≪Om du vett ka klakka e?≫ eller ≪Om eg kan fa is?≫.

Bymalet i Stavanger har to variantar; vanleg folkemal og ≪pent≫ stavangersk. Pa pent stavangersk legg ein om spraket i retning av dansk / bokmal , og ein vel a bruka ord som ≪ikke≫ i staden for ≪ikkje≫, ≪je≫ i staden for ≪eg≫, ≪gottene≫ i staden for ≪guttane≫, ≪hytten≫ i staden for ≪hytta≫ og sa vidare. Det mest kjende verket om Stavanger-dialekten er Stavanger bymal som er skrive av rektor Mandius Berentsen og sprakforskar Amund Larsen og utgjeve i 1925. I 2009 blei boka Ska sei! av Erling Jensen gjeve ut pa Commentum Forlag AS, som inneheld 850 ord og uttrykk fra Stavanger.

Lydopptak av Stavangermal [ endre | endre wikiteksten ]

  • Kvinne 17 ar: Stadnamn ikkje nemnt
  • Kvinne 17 ar: Stadnamn nemnt
  • Kvinne 58 ar: Stadnamn ikkje nemnt
  • Kvinne 58 ar: Stadnamn nemnt

Vennskapsbyar [ endre | endre wikiteksten ]

Stavanger har 11 vennskapsbyar i fire verdsdelar. [6]

Kjende folk fra Stavanger [ endre | endre wikiteksten ]

Per Inge Torkelsen
Foto: Espen Mills

Folk fra Stavanger by blir ofte kalla siddisar . Ordet stammar truleg fra det engelske ordet ≪citizen≫ ( borgar , innbyggjar ), som sannsynlegvis blei fornorska av norsk-amerikanarar eller lokale sjøfolk i utanriksfart. [7]

Sja og [ endre | endre wikiteksten ]

Kjelder [ endre | endre wikiteksten ]

≪Stavanger≫ av Geir Thorsnæs / Kunnskapsforlagets papirleksikon i Store norske leksikon , snl.no. ≪Stavanger ? næringsliv≫ av Geir Thorsnæs i Store norske leksikon , snl.no. ≪Stavanger ? samferdsel≫ av Geir Thorsnæs i Store norske leksikon , snl.no. ≪Stavanger ? historie≫ av Geir Thorsnæs i Store norske leksikon , snl.no.

Fotnotar [ endre | endre wikiteksten ]

  1. ↑ Statistisk sentralbyra Folkemengd og areal, 1. januar 2015.
  2. ↑ www.norskstadnamnleksikon.no http://www.norskstadnamnleksikon.no/grunnord.aspx?grunnordCode=angr , henta 1. juli 2022   Missing or empty |title= ( hjelp )
  3. ↑ ≪Nasjonalbiblioteket≫ , www.nb.no , henta 1. juli 2022  
  4. ↑ ≪Norske bynavn≫ , Sprakradet (pa norsk bokmal) , henta 1. juli 2022  
  5. ↑ Thorsnæs, Geir; Amoriza, Silje Een de; Allkunne (24. mars 2022). ≪Stavanger≫ . Store norske leksikon (pa norsk bokmal).  
  6. ↑ ≪Vennskapsbyer≫ . Stavanger kommune . Henta 28. juni 2013 .  
  7. ↑ Finn Rømckes (20. juni 2002). ≪Er du siddis?≫ . Stavanger Aftenblad . Henta 28. juni 2013 .  

Bakgrunnsstoff [ endre | endre wikiteksten ]

Henta fra ≪ https://nn.wikipedia.org/w/index.php?title=Stavanger&oldid=3515613 ≫