Girolamo Cardano
eller
Gerolamo Cardano
, latin:
Hieronymus Cardanus
(fødd
24. september
1501
i
Pavia
i
Italia
, død
21. september
1576
i
Roma
) var ein
matematikar
,
fysikar
,
astrolog
og
gamblar
i
Italia
i
renessansen
.
De propria vita
, 1821
Cardano er nok mest kjend for oppdagingane sine i
algebra
. I 1545 skreiv han boka
Ars Magna
, og her publiserte han løysinga pa
likningar
av tredje og fjerde grad. Løysinga til ein bestemd tredjegradslikning,
hadde han fatt av
Niccolo Tartaglia
. Tartaglia hadde fatt Cardano til a sverge at han ikkje ville røpe løysinga for nokre, og da han gjorde dette i boka si braut det ut ein langvarig strid mellom dei to. Fjerdegradslikninga vart løyst av studenten til Cardano,
Lodovico Ferrari
. Begge vart takka i forordet og annanstad i
Ars magna
. Der gjekk Cardano og inn pa det ein i moderne tid kallar
imaginære tal
og var i sa mate nyskapande, skjønt han ikkje heilt hadde grepet om dei.
Cardano var i kronisk pengenaud og heldt seg sjølv flytande økonomisk ved evnene sine som gamblar og
sjakkspelar
. Boka hans om lykkespel,
Liber de ludoen aleae
, skriven i 1560-ara men ikkje utgjeven før i 1663, lenge etter han var død, inneheld den første systematiske handsaminga om
sannsyn
og har og ein seksjon om korleis ein kan jukse.
Cardano fann opp eller vidareutvikla ei rekkje mekaniske hjelpemiddel som til dømes
kombinasjonslasen
,
kardansk oppheng
bestaande av tre konsentriske ringar som eit
kompass
eller
gyroskop
kan rotere fritt i, og
det kardanske leddet
som tillet overføring av rotasjonsrørsler i ulike retningar, noko som framleis blir nytta i køyretøy. Han kom med fleire bidrag til hydrodynamikken og meinte at det er prinsipielt umogleg a konstruere noko
perpetuum mobile
anna enn for himmellekamar. Han utgav to naturvitskaplege
oppslagsverk
med eit vidt spekter av oppfinninagr, faktum og okkult overtru. Han introduserte og
kardangitteret
, eit kryptografisk hjelpemiddel, i 1550.
Den eldste sonen til Cardano, og favorittsonen hans, vart avretta i 1560 etter at han tilstod a ha forgifta den utru hustrua si. Den andre sonen hans var ein gamblar som sjal pengar fra han, og faren skal deretter ha skore av han øyra. Cardano vart sjølv skulda for
heresi
i 1570 fordi han hadde utarbeidd og offentleggjort
Jesus
sitt
horoskop
i 1554. Det kan synast som om sonen hans bidrog pa sida til aktoratet. Han vart arrestert og matte fleire manader i fengsel, og vart tvinga til a seie fra seg professoraret sitt ved
universitetet i Bologna
.
Han flytta deretter til
Roma
, mottok ei livsvarig
livrente
fra
pave Gregor XIII
(etter at
pave Pius V
hadde nekta han ei) og fullførte sjølvbiografien sin. Han døydde pa den dagen han visstnok lengje hadde føresett astrologisk; nokre fortalde at han vart sa ergerleg over at han var i ferd med a overleve dagen at han sørgde for a fa rett i spadomen sin ved a sjølv ta livet sitt.
- De malo recentiorum medicorum usu libellus
, 1536 (
medisin
)
- Practica arithmetice et mensurandi singularis
, 1539 (
matematikk
)
- Artis magnae, sive de regulis algebraicis
(ogsa kjent som
Ars magna
), 1545 (
algebra
)
- De immortalitate
(
alkymi
)
- Opus novum de proportionibus
(
mekanikk
)
- Contradicentium medicorum
(medisin)
- De subtilitate rerum
, 1550 (om fenomen i naturen)
- De libris propriis
, 1557
- De varietate rerum
, 1559 (om fenomen i naturen)
- Opus novum de proportionibus numerorum, motuum, ponderum, sonorum, aliarumque rerum mensurandarum. Item de aliza regula
, 1570
- De vita propria
, 1576 (sjølvbiografi)
- Liber de ludo aleae
, posthumt (om gambling, handsamar sannsyn)