Het
Perzisch
(
?????
) (lokale namen:
Parsi
,
Farsi
,
Dari
en
T?jiki
) is de officiele taal van
Iran (Perzie)
,
Afghanistan
en
Tadzjikistan
, die ook door miljoenen mensen in
Oezbekistan
wordt gesproken. Het Perzisch behoort tot de
Indo-Europese
taalfamilie en daarbinnen is het een onderdeel van de tak van de
Iraanse
of Arische talen.
Het Perzisch is een van de oudst gedocumenteerde talen ter wereld. De oudst bekende voorbeelden van deze taal stammen uit de 6e eeuw voor Christus.
[1]
Het wordt beschouwd als een prachtige taal met aantrekkelijke hymnes: enkele van 's werelds beroemdste stukken literatuur aller tijden, zoals de
Sjahnama
van
Ferdowsi
, de werken van
Rumi
, de
Rubaiyat
van
Omar Khayyam
, de
Panj Ganj
van
Nezami Ganjavi
, De
Div?n
van
Hafez
,
De Samenspraak van de Vogels
door
Attar van Nisjapoer
en
de miscellanea van Gulistan en Bustan
door
Saadi Shirazi
, zijn geschreven in het Perzisch. Enkele van de prominente moderne Perzische dichters waren
Nima Yooshij
,
Ahmad Shamlou
,
Simin Behbahani
,
Sohrab Sepehri
,
Rahi Mo'ayyeri
,
Mehdi Akhavan-Sales
en
Forugh Farrokhzad
.
Geleerden herkennen drie belangrijke
dialectafdelingen
van het Perzisch: Westelijk-Perzisch, (ook Iraans-Perzisch of Standaard-Perzisch genoemd) van Iran,
Dari-Perzisch
(Oostelijk-Perzisch) van Afghanistan en
Tadzjieks-Perzisch
, een variant die in Tadzjikistan wordt gesproken en in delen van Oezbekistan. Tadzjieks-Perzisch en Dari-Perzisch worden soms als aparte talen behandeld. Het Westelijk-Perzisch en Dari-Perzisch hebben nog meer dialectvarianten, sommige met namen die samenvallen met provinciale namen. Ze zijn allemaal min of meer onderling verstaanbaar.
Dari-Perzisch, dat tot voor kort voornamelijk in Afghanistan werd gesproken, nam de Teheran-standaard als model en hoewel er duidelijke fonologische en morfologische contrasten zijn, deels als gevolg van de invloed van naburige
Turkse talen
, blijven het Westelijk-Perzisch en Dari-Perzisch vrij gelijkwaardig. De dialectische variatie tussen het westelijk-Perzisch en Dari-Perzisch is beschreven als analoog aan die tussen
Europees Frans
en
Canadees-Frans
. Dari is conservatiever in het handhaven van klinkeronderscheidingen die in het Westelijk-Perzisch verloren zijn gegaan.
Lori
en
Bakhtiari
, talen in het zuidwesten van Iran, zijn het meest verwant aan het Perzisch, maar deze zijn moeilijk te begrijpen voor een spreker van de Teheraanse standaard. Terwijl sprekers van Lori hun spraak beschouwen als een dialect van het Perzisch, zijn sommige sprekers van het Perzisch het daar niet mee eens.
Joods-Perzisch
, geschreven in Hebreeuwse karakters en gebruikt door
Joden
in heel Iran, ligt in geschreven vorm dichtbij de Perzische standaard. Veel
Iraniers van joodse afkomst
hebben het land echter verlaten en vormen niet langer een aanzienlijk deel van de bevolking.
Men neemt aan dat het Oudperzisch zich in het westelijk deel van het
Iraanse plateau
heeft ontwikkeld vanuit het
Proto-Indo-Iraans
. Het is alleen bekend van een klein aantal inscripties in spijkerschrift uit de
6e
tot
4e eeuw voor Christus
die door de
Achaemenidische
koningen (
sjahansjahs
) (met name door
Darius
(522-486) en
Xerxes de Grote
(486-465)) zijn aangebracht. In tegenstelling tot wat vaak wordt aangenomen, speelde het Oudperzisch in het Achaemenidische rijk geen grote rol, omdat de bestuurstaal het
Aramees
was. In tegenstelling tot het Middel- en Nieuwperzisch wordt de taal gekenmerkt door een uitgebreid stelsel van verbuigingen en vervoegingen.
|
Oudperzisch
|
Middelperzisch
|
nominativus
|
p?rsa
|
p?rs
|
genitivus
|
p?rsahiy?
|
p?rs (?) pars
|
accusativus
|
p?rsam
|
p?rs
|
locativus
|
p?rsaiy
|
p?rs
|
ablativus
|
p?rs?
|
p?rs
|
Het Middelperzisch is een rechtstreekse voortzetting van het Oudperzisch. en is vanaf de val van het Achaemenidische Rijk in 338 voor Christus tot de verovering van het
Sassanidische
rijk door de
Arabieren
in
651
een levende taal geweest. In de eerste eeuwen van haar bestaan was de taal slechts van lokaal belang en ondergeschikt aan het
Parthisch
. Maar vanaf de derde eeuw na Christus gaat het meer en meer de functie van bestuurstaal en taal van de dominante cultuur vervullen. Als dode taal blijft het Middelperzisch in
zoroastrische
kringen na de val van de Sassanidische dynastie een belangrijke rol spelen. Deze rol is zelfs zo belangrijk dat de 9e en 10e eeuw als een van de vruchtbaarste periodes uit de Middelperzische literatuurgeschiedenis gelden.
Het Perzisch is een voortzetting van de gesproken variant van het Middelperzisch. Want hoewel het geschreven Middelperzisch tot op zekere hoogte het karakter van een dode taal had gekregen vanwege zijn in ontwikkeling gestagneerde vorm, had de spreektaal (F?rsi-ye Dari of Dari) zich als levende taal verder ontwikkeld. In de oostelijke provincies van het
Abbasidische
rijk, gebieden die in feite onafhankelijk van
Bagdad
waren, begon men vanaf de 9e eeuw het Dari met behulp van het
Arabisch schrift
op te schrijven en het is deze taal die onder de naam Nieuwperzisch / Modernperzisch bekend is geworden. Voor de weergave van het Perzisch zijn vier tekens aan het Arabisch alfabet toegevoegd:
IPA
|
Teken
|
Naam
|
[p]
|
?
|
pe
|
[t?]
|
?
|
?e
|
[?]
|
?
|
?e
|
[?]
|
?
|
gaf
|
Uiteraard heeft ook het Nieuwperzisch een ontwikkeling doorgemaakt en deze is in vijf fasen te onderscheiden:
- Formatieve periode
(8e-10e eeuw): in deze periode kwam de standaardisatie van de taal van de poezie tot stand.
- Heroische periode
(10e-12e eeuw): in deze periode kwam de standaardisatie van het proza tot stand.
- Klassieke periode
(13e-15e eeuw)
- Postklassieke periode
(15e-19e eeuw)
- De periode van het hedendaagse Perzisch
Een van de opvallendste kenmerken van deze vorm van Perzisch is het enorme aandeel aan
leenwoorden
die identiek gebleven zijn aan hun
Arabische
oorsprong, zoals
kitab
voor boek,
dowlat
voor staat,
wakil
voor raadsman. Onderzoek heeft uitgewezen dat het percentage Arabische woorden groeide van 25-30% in de 10e eeuw tot ruim 50% in de 12e eeuw. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in de loop van de geschiedenis veel pogingen zijn ondernomen om de ontwikkeling van de Perzische woordenschat te beinvloeden. In de 20e eeuw kregen deze pogingen ook een geinstitutionaliseerd karakter. De
Farhangest?n-e Ir?n
(1935, Academie van Iran) en zijn opvolger de
Farhangest?n-e Zab?n-e Ir?n
(1970, Taalacademie van Iran) kregen de taak het Perzisch zo veel mogelijk te zuiveren van buitenlandse (lees Arabische) elementen. Ondertussen hebben deze taalacademien tientallen woorden ontworpen die een vaste plek in het Perzisch hebben gekregen. Een voorbeeld van een succesvol geintroduceerd woord is
"Hav?peym?"
(lett: luchtkliever) oftewel vliegtuig.
Als de officiele taal van
Iran
wordt het Perzisch door het overgrote deel van de Iraniers beheerst. Dat wil echter niet zeggen dat het ook de moedertaal van grote delen van de bevolking is. Een krappe meerderheid van 58% spreekt het Perzisch van huis uit en een groot deel komt voor het eerst op school met deze taal in aanraking.
[2]
Sommigen spreken een taal die aan het Perzisch verwant is, zoals het
Koerdisch
of
Beloetsji
, maar velen spreken een taal die tot een heel andere taalfamilie behoort. De tweede taal van het land is het
Azerbeidzjaans
, een Turkse taal, die door een kwart van de bevolking wordt gesproken.
Zie
Dari
voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
Het
Dari
(
???
,
Dar?
) of
Dari-Perzisch
(
????? ???
,
F?rs?y e Dar?
), ook bekend als
Oostelijk Perzisch
, is de varieteit van het Perzisch die hoofdzakelijk in
Afghanistan
wordt gesproken (waar het een van de twee officiele talen is), door ongeveer 50% van de bevolking.
[3]
Een kenmerk van het Dari is onder meer dat er meer vreemde woorden uit het Engels zijn overgenomen (zoals bijvoorbeeld
bajskl
voor fiets, terwijl dat in het westelijk-Perzisch (Iraans-Perzisch)
doetsjarcha
heet, ofwel tweewieler, en
nektaj
voor stropdas, waar in het westelijk-Perzisch (Iraans-Perzisch) daarvoor het van origine Franse
korwat
wordt gebruikt).
Zie
Tadzjieks
voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
De
Tadzjiekse varieteit
(
то?ик?
,
??????
,
tojik?
) van het Perzisch wordt door ongeveer 80% van de bevolking van
Tadzjikistan
gesproken en is de officiele taal van het land. Daarnaast wordt deze
taalvarieteit
door een grote Tadzjiekse minderheid in
Oezbekistan
gesproken.
Door de jaren heen zijn veel Iraniers de Perzische Golf overgestoken om te profiteren van de gunstige economische omstandigheden en in sommige
Golfstaten
, zoals
Qatar
en de
Verenigde Arabische Emiraten
, wordt het Perzisch door meer dan 10% van de bevolking gesproken.
[4]
Sinds de
Islamitische Revolutie
hebben veel Iraniers hun land verlaten en zich over de wereld verspreid (
Iraanse Diaspora
). Hun aantal wordt op enkele miljoenen geschat. Er bevinden zich grote immigrantengemeenschappen in onder andere de
Verenigde Staten
,
Canada
,
Duitsland
,
Zweden
en
Turkije
.
De
Universiteit Leiden
heeft een van de oudste Perzische taalstudies ter wereld. Tot nu (2013) toe zijn twee Perzisch-Nederlandse woordenboeken gepubliceerd: in 1999 en in 2007. Sinds 2006 bestaat er een Perzisch gesproken radiostation in Amsterdam. Meer dan 75.000 mensen spreken Perzisch in Nederland: ongeveer 34.000 komen daarvan uit
Iran
en ongeveer 41.000 zijn Afghaans.
[1]
Het Perzische taalgebied heeft in de loop van de eeuwen veel terrein aan de Turkse talen verloren, met name in
Centraal-Azie
en de
Kaukasus
. Desalniettemin heeft het een blijvende invloed op de talen van deze streken gehad, vooral op het
Turks
, het
Oezbeeks
, het
Azerbeidzjaans
en het
Turkmeens
. Op het
Indisch subcontinent
heeft vooral het
Urdu
veel woorden en grammaticale constructies van het Perzisch overgenomen. Het
volkslied van Pakistan
bijvoorbeeld is voor iedereen met enige kennis van het Perzisch te begrijpen. Daarnaast is het Perzisch in een enorm gebied als literaire taal in gebruik geweest. Dit is niet zo nauwkeurig te omschrijven, maar het omvatte in hoofdzaak de niet-Arabische delen van het
Ottomaanse Rijk
, de landstreken die deel hebben uitgemaakt van het Indische
Mogolrijk
en Centraal-Azie. Dat betekent dat de literaire cultuur op haar hoogtepunt inheems was in een gebied dat zich uitstrekte van
Belgrado
tot
Dhaka
.
De Perzische
grammatica
is vergelijkbaar met die van veel andere
Indo-Europese talen
, in het bijzonder met die van de
Indo-Iraanse familie
. Het Middelperzisch werd een
analytische taal
, die geen grammaticaal
geslacht
en weinig
naamvallen
kent. Het Perzisch heeft dergelijke kenmerken geerfd. Het belangrijkste element van het Perzisch onder alle Iraanse talen is de
agglutinerende
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
structuur.
Er zijn wereldwijd zeker 110 miljoen sprekers van het Perzisch (waarschijnlijk veel meer).