Albert Einstein (* 14. Marz 1879 in Ulm ; † 18. April 1955 in Princeton , USA ) weer en theoreetschen Physiker , de vundaag as en vun de grottsten Physiker ansehn warrt, de dat geven hett. So hebbt dat 1999 ok hunnert vun de bedudensten Physikers seggt. ^[1] Sien bekanntst Wark weer dat utklamustern vun de Relativitatstheorie . Mit sien Arbeiten hett he dat physikaalsche Weltbild, dat wi huut hebbt, duchtig mitbestimmt un umformt.

Einstein warrt vundaag as Genie acht un gellt as de Utforscher slechthen. Sien grote Bekanntheit hett he aver ok buten de Wetenschop un de wetenschoppliche Fackwelt in’n Deenst vun Freed un dat Verstahn unner de Volker insett. He sulvst verstunn sik in dissen Tosamenhang as Pazifist , Sozialist un Zionist .

Leven un Levenswark [ annern | Bornkood annern ]

Kindheit un School [ annern | Bornkood annern ]

Albert Einstein weer de Sohn vun Hermann Einstein (1847-1902) un Pauline Einstein, borene Koch (1958-1920), de beid ut olle joodsche Familien afstammen, de al hunnerte vun Johren in swaabschen Ruum wahnen deen. De eerste Vorfohr , de mit Naam nawiest weer, weer Baruch Moses Ainstein , en Peer- un Dookhannler ut dat Rebeet vun’n Boddensee , de in’t 17. Johrhunnert in de Gemeen keem. Albert Einstein is in en joodsch-duutschen Middelstandsfamilie opwossen, de nich in’n strengen Gloven leevt hett. ^[2] Kort na sien Geboort is de Familie in’t Johr 1880 vun Ulm na Munchen umtogen, woneem de Vadder tosamen mit den Unkel en Installatschoonsbedrief grunnt hebbt un 1885 en egene Fabrik for elektrische Reedschoppen. ^[3] In siene Kindheit duut noch nix dorop hen, dat Einstein en so kloken Kopp harr: Spreken hett he eerst mit 3 Johren lehrt.

In de School weer Einstein en plietschen Scholer, de mit de Spraken nich to best kloor keemt, dorfor aver um so beter mit de Naturwetenschoppen . Ok privat hett he sik over’t Forschen un den Stand vun’t Weten klook maakt. Vun 1884 an hett he blangento Vigelien spelen lehrt un kreeg privaten Unnerricht. Vun 1888 an hett he denn dat Luitpold-Gymnasium besocht, wat vundaag den Naam Albert-Einstein-Gymnasium driggt. He schull bit to sien Abitur an de School blieven. Man, in dat vun Tucht un Orden pragte Schoolsystem is he boos aneckt, un de Direkter schimp op em. Man segg, he wies keen Respekt, wat ok op de annern Scholer affarven de. Einstein hett mit 17 de School ahn Afsluss afbroken un gung na Mailand, woneem sien Fmailie in de Twuschentiet leven de. Um nich in de Armee denen to moten, hett he sien wurttembergsche un dormit ok sien duutsche Staatsborgerschop opgeven. Ok ut de joodschen Glovensgemeen is he rutgahn.

Op Vermiddeln vun den Physiker Heinrich Weber hen, hett Einstein denn de liberale Kantonsschool Aarau besocht, woneem he 1886 de Matura afleggt hett. To de Tiet leev he bi de Familie Winteler, den jemehr Sohn Paul 1910 Einstein sien Suster Maja heiraten de. Faken is to hoorn, dat Einstein en slechten Scholer weer. Dat stimmt aver nich, man dat geiht op den eersten Biografen vun Einstein toruch, de dat Notensystem vun de Swiez mit dat duutsche dorenanner kregen hett. In de Swiez weer de 6 neemlich de beste Noot.

Swiezer Johren 1896-1914 [ annern | Bornkood annern ]

Vun sien Vadder her schull Albert Einstein Elektrotechnik studeeren, wat he aver nich wull. Op Anraden vun en Frund hett he sik dorgegen an dat Polytechnikum in Zurich wennt, wat vundaag de Eidgenoss’sche Technische Hoochschool (ETH) is. As he sien Matura afleggt harr, fung he 1896 mit sien Studium an. Wat em nich toseggt hett, weer formal Weten antosammeln, man em intresseer theoreetsch-physikaalsch Denken. Mit de abstrakten mathemaatschen Utbillen harr he nix an’n Hoot. For de problemorienteerte Physik weer em de blots in’n Weg, so dat he de Mathematik-Vorlesen tomeist gor nich besocht hett. Dat keem aver later op em toruch, as he de Allgemene Reliativitastheorie opstellen de. Sien Studienkolleeg Marcel Grossmann weer em dorbi vun grote Help.

In’t Johr 1900 gung Einstein vun de Hoochschool af mit en Afsluss as Fachschoolmeester fur Mathematik un Physik . He hett sik denn op Assistentensteden beworven, harr dormit aver keen Spood. Also hett he as Huuslehrer arbeit, toeerst in Winterthur , denn in Schaffhausen un opletzt in Bern . 1901 hett he de Swiezer Staatsborgerschop kregen un funn in’t Patentamt vun Bern denn sien eerste faste Anstellen. Wiel sien Tiet op Proov an’t Amt gung dat los, dat he sik regelmatig mit den Philosophiestudenten Maurice Solovine un mit den Mathematiker Conrad Habicht drapen de, de as Akademie Olympia betekent weern un 1904 ophoren. ^[4]

Bi’t Studeeren hett Einstein ok sien Kommilitonsche un latere Ehfro Mileva Mari? ut Novi Sad drapen. De beiden hebbt an’n 6. Januar 1903 gegen den Willen vun de Familien heiraat, nadem sien Vadder Enn 1902 doodbleven weer. De harrn tosamen twee Sohnen: Hans Albert (1904-1973) un Eduard (1910-1965). Eerst 1987, is bekannt worrn, dat al in’n Januar 1902 in Novi Sad jemehr Dochter Lieserl Mari? boren weer. De Geboort is aver geheem hollen worrn, un dat is nich bekannt, wat ut de Deern worrn is. Mooglicherwies is se 1903 an Scharlach doodbleven oder weer to Adopschoon freegeven. Vun 1903 bit 1905 hebbt de Ehluud in de Berner Ooltstadt wahnt, in dat Huus wat vundaag dat Einsteinhuus Bern is.

1905 weer dat Johr, in dat Einstein in’t Oller vun 26 Johren eenige vun sien wichtigsten Arbeiten publizeert hett. An’n 17. Marz 1905 hett he en Afhanneln over den photoelektrischen Effekt to Enn maakt, in de dat um Tugen un Umwanneln vun Licht gung. In’n April hett he an de Universitat Zurich sien Dokterarbeit mit den Titel Eine neue Bestimmung der Molekuldimensionen ^[5] afgeven. Dorfor hett he an’n 15. Januar 1906 den Doktertitel in Physik kregen. In’n Mai 1905 folg sien Arbeit Uber die von der molekularkinetischen Theorie der Warme geforderte Bewegung von in ruhenden Flussigkeiten suspendierten Teilchen , de sik mit de Brownschen Molekularbewegen befaten de. Un an’n 30. Juni 1905 hett he sien Publikatschoon Zur Elektrodynamik bewegter Korper bi de Annalen der Physik inreicht. Disse Opsatz keem in’n September rut. Glieks den annern Dag hett he al sien Nadrag Ist die Tragheit eines Korpers von seinem Energieinhalt abhangig? afgeven. Dorin stunn to’n eersten mol de woll beropenste Formel vun de Welt, E = mc² (dat beduut, dat de Energie dat glieke is as de Masse mol de Lichtsnelligkeit in’t Quadrat), wat de Gliekbeduden vun Masse un Energie angifft. Disse beiden Arbeiten tosamen warrt vundaag as de Spezielle Relativitatstheorie betekent.

Einstein wull sik 1907 an de Universitat Bern habiliteren , is aver eerst aflehnt worrn. Eerst dat Johr dorop weer he annahmen. In’t Johr 1909 hett man em to’n Dozenten for theoretische Physik an de Universitat Zurich beropen. ^[6] In’n April 1911 is he vor ruchweg een Johr Professer vun de theoretischen Physik in de duutschsprakigen Univsitat vun Prag wesen. Dormit verbunnen weer de oosterrieksche Staatsborgerschop. ^[7] 1912 gung he na Zurich toruch, um an de huutigen ETH to forschen un to lehren.

Berliner Johren 1914-1932 [ annern | Bornkood annern ]

Max Planck hett Einstein 1914 ovetuugt, as hooftamtlich Liddmaat an de Koniglich-Preuß’sche Akademie vun de Wetenschoppen na Berlin to kamen. An’n 1. April 1914 is he Direkter vun dat Kaiser-Willem-Institut for Physik worrn. Sien Fro keem mit de Kinner mit na Berlin, gung aver bald dorop wedder toruch na Zurich, vun wegen, dat se sik privat in de Plunnen kregen harrn. Einstein weer vun Lehropgaven freestellt un harr dormit de nodige Tiet un Roh, sioen groot Wark, de allgemene Relativitatstheorie fardig to stellen. He kunn ehr 1916 tosamen mit sien Arbeit ti den Einstein-de-Haas-Effekt publizeeren.

Twuschen 1917 un 1920 harr Einstein mit sien Gesundheit to kampen. Sien Kusine Elsa Lowenthal (borene Einstein; 1876-1936) hett em pleegt, worut en romantische Verbinnen entstahn is. Ut den Grund hett Einstein sik Anfang 1919 vun sien eerste Fro scheden laten. Kort later hett he Elsa heiraat, de twee Dochter mit in de Eh broch. De Tiet barg wietere Belangen for de Familie: Dor de politische Situatschoon navt Enn vun’n Eersten Weltkrieg weer keen Kuntakt to sien Sohnen mooglich. Gliektietig is sien Mudder Anfang 1919 krank woorn un bleev dat Johr dorop dood. In diesse Situatschoon hett Kurt Blumenfeld bi Einstein Intresse an’n Zionismus anstott.

Wiel en Sunndusternis in Brasilien an’n 29.Mai 1919 hett Arthur Eddington Beobachten maakt. Dorbi keem rut, dat de Aflenken vun’t Licht dor dat Swoorfeld vun de Sunn dichter an’n vorutseggten Weert vun Einstein sien allgemene Relativitatstheorie leeg as an den vun de newtonschen Korpuskeltheorie . De Vorutseggen dor Einstein weer to de Tiet teemlich snaaksch opfaat. Dat se nu in en Experiment bestatigt weer, hett weltwiet Opsehn brocht. Sien Vordraag weern nu geern besocht, vun wegen dat jeedeen den beropenen Wetenschoppler mit egen Ogen sehn wull.

In de Johren vun 1920 bit 1924 is op Anregen vun Einstein sien langjohrigen Erwin Freundlich de Einstein-Toorn in Potsdam boet worrn. De deen vun de Tiet an for astronoomsche Beobachten, um dormit Einstein sien Theorien wieter op de Proov to stellen.

In’n November 1922 is de Nobelpries for Physik vun’t Vorjohr an Einstein vergeven worrn, den he ?for sien Vedeensten um de theoreetschen Physik, sunners for sien Opdecken vun’t Gesett vun’n photoelektrischen Effekt “. En Film mit den Titel Die Grundlagen der Einsteinschen Relativitatstheorie ^[8] is 1922 ooropfohrt worrn. Disse so noomte Einstein-Film schull Einstein sien spezielle Relativitatstheorie mit vele Animatschonen verkloren.

To sien 50. Geboortsdag in’t Johr 1929 seh sik de Stadt Berlin in de Plicht, jemehrn beropenen Borger en fein Geschenk to maken. De Boverborgermeester Gustav Boß harr anreegt, em en Huus to overlaten, wat mit de Tiet aver in en kontroverse Diskusschoon munnen de. Einstein mit sien Fro harr in de Twuschentiet en Grundstuck in Caputh bi Potsdam funnen un hett korterhand op dat Geschenk verzicht. Dat vundaag as Einsteinhuus bekannte Huus hett he ut egene Tasch betahlt. Dat lutte Holthuus an’n See hett de Architekt Konrad Wachsmann boet, wat for Einstein en Utgangspunkt weer for vele Touren mit sien Seilboot , wat em vun Frunnen schenkt worrn weer.

In’t Johr 1930 hett Einstein Niels Bohr bi de sossten Solvay-Konferenz unvermodens mit sien Gedankenexperiment vun de Photonenwaag uteneensett, mit de nawiesen wull, dat de Quantentheorie nich vullstannig weer. Man, blots een Dag later kunn Bohr tosamen mit Pauli un Heisenberg den Infall vun Einstein wedderleggen, wobi se Overleggen ut de allgemenen Relativitatstheorie mitinbetogen harrn.

Sien Tiet in Princeton 1932-1955 [ annern | Bornkood annern ]

Einstein hett sien wassen Bekanntheit nutt, um tallrieke Reisen to maken. So geev he Vorlesen in de helen Welt un kreeg en grote Tall vun Ehrendokters , dorunner vun de Princeton University in New Jersey , woneem he later lehren schull. Sien Plaan weer bald, dat he dat halve Johr in Princeton tobringen wull, un dat annere halve Johr in Berlin. Dor sien pazifistische Instellen weer in Belin jummer fakener over em snackt. In’n Dezember 1932 weer he wedder mol in de USA un bleev dennok dor, as Hitler in Duutschland in’n Januar 1933 an de Macht kamen is. Einstein hett denn all Kuntakten na Duutschland afbroken.

An’n 28. Marz 1933 hett he an de Preußsche Akademie vun de Wetenschoppen schreven, dat he na 19 Johren utscheden muss un wies sik andoen vun de Anregen in de Akademie un de personlichen Kuntakten. Mit sien Uttreden is he en Utsluss tovorkamen, de sik afteken de, as en pazifistische Verkloren vun em publizeert worrn is, de nich for de Presse dacht weer. ^[9] Vorher al weer sien Huus in Caputh dorsocht worrn, in’n April denn ok sien Stadtwahnung. An’n 4. April hett Einstein en Andrag stellt, ut den preußschen Staatsverbund utborgert to warrn. De Andrag is aflehnt worrn, man blots, um dat he straafutborgert warrn kunn. Dat is an’n 24. Marz 1934 passeert. Ok ut annere akademische Institutschonen is he utpeddt oder utslaten worrn. 1938 gung Einstein ok rut ut de Accademia Nazionale dei Lincei , as de all 27 joodschen italieenschen Liddmaten rutsmeten harrn. ^[10] In’n Rahmen vun’t apentliche Verbrennen vun’t nichduutsche Schriftendom hett Propagandaminsiter Joseph Goebbels an’n 10. Mai 1933 ok Einsteins Schriften in’t Fuer smieten laten.

Einstein is 1933 Liddmaat worrn vun dat Institute for Advanced Study , dat kort vorher in de Neeg vun de Princeton University grunnt weer. Vun August 1935 bit he doodbleev hett Einstein in de Mercer Street 111 in Princeton wahnt, wat to de Tiet en Middelpunkt for sik weer in Betog op de moderne Forschung. Einstein hett sik nu vor allen mit de Sook na en eenheitliche Feldtheorie maakt, de sien Feldtheorie vun de Gravitatschoon (de allgemene Relativitatstheorie) mit de vun de Elektrodynamik tohopenbringen schull. Sien Moh, de so noomte Weltformel to finnen, harr aver keen Spood un is bit huut ok noch keen annern Forscher vergunnt wesen.

Einstein sien Fro Elsa is int Johr 1936 doobleven. Dree Johren later keem sien Suster Maja na Princeton ? aleen vun wegen dat ehr Mann keen Verloof kreeg in de USA intoreisen. Bit to ehrn Dood 1951 leev Maja bi ehrn Broder.

Albert Einstein hett 1938 tosamen mit Thomas Mann den Schriever Hermann Broch holpen, ok in de USA uttowannern. De weer vorher in dat just ?anslatene“ Oosterriek korte Tiet in Haft nahmen worrn. Se sund in jemehr Exil Frunnen bleven. Einstein hett 1940 denn de US-amerikaansche Staatsborgerschop kregen, man he hett ok de Swiezer Staatsborgerschop behollen so lang he leevt hett.

De Opdecken vun de Karnsplitten 1938 dor Otto Hahn un Lise Meitner broch en ne’e Gefohr mit sik. In’n August 1939, kort vor den Anfang vun’n Tweeten Weltkrieg geev Einstein sien Unnerschrift to en Breef, den Leo Szilard an den US-amerikaanschen Prasident Franklin D. Roosevelt opsett harr. Dorin wiesen se op de Gefohr vun en ?Bomb vun ne’e Oort“ hen, de mooglicherwies in Duutschland utklamustert warrt. De Appell is hoort worrn un sorg dorfor, dat tosatzliche Geller for de Forschung praat stellt weern. Dormit keem dat Manhatten-Projekt in Gang, dat as Teel harr, en Atombomb to entwickeln. In sien personlichen Memoiren schreev Einstein, dat he den Breef vorielig unnerschreven harr.

An de Arbeiten sulvst weer einstein nich bedeeligt. He hett sien wetenschopplichen Telen op annere Rebeden leggt un harr to’n Bispeel lange Johren Twievel an de Quantenmachanik , dor de de Nukleartechnik overhaupt eerst mooglich worrn is. Butendem wies Einstein apen sien Sympathie for den Kommunismus un weer dorum as Sekerheitsrisiko ansehn, so dat he ok vun de US-amerikaanschen Geheemdeensten beobacht worrn is. As de Krieg to Enn weer, hett sik Einstein for en internatschonale Rustungskontroll stark maakt.

Ofschoonst Einstein an eeinige gebreken lieden de, hett he ok kort vor sien Dood noch de Kraft funnen, um sik for sien Vision vun’n Weltfreden intosetten. An’n 11. April 1955 hett he mit wietere teihn naamhafte Wetenschopplers dat so noomte Russell-Einstein-Manifest unnerschreven, dat de Minschen for’t Afrusten apen maken schull. ^[11] De letzten Notizen vun Einstein bedraapt en Reed, de he to’n Johrsdag vun de israelischen Unafhangigkeit hollen wull. He hett noch an’n 13. April 1955 mit den israelischen Konsul an disse Reed arbeit, is aver an’n Namiddag vun’n glieken Dag tosamenbroken un twee Daag later in’t Krankenhuus vun Princeton brocht worrn. ^[11]

Albert Einstein is an’n 18. April 1955 in’t Oller vun 76 Johren in Princeton doodbleven. Oorsaak dorfor weer binnere Bloden, de dor en Ruptur vun en Aneurysma in’t Rebeet vun de Aorta utlost weern. As he storven is, weer de Nachtsuster Alberta Rozsel bi em. Se segg, dat he kort vor sien Dood noch wat op Duutsch seggt harr. ^[12] Bi de Obdukschoon hett de Patholoog Thomas Harvey Einstein sien Bregen klaut. As he segg, wull he den Bregen for de Nawelt opbewohren for wietere Unnersoken vun sien mooglicherwies eenmolige Struktur.

Wetenschoppliche Opdecken un Utfinnen [ annern | Bornkood annern ]

Physik [ annern | Bornkood annern ]

Relativitatstheorie [ annern | Bornkood annern ]

An’n bekannsten is Einstein for sien Relativitatstheorie worrn, de he na wichtige Vorarbeiten vun Hendrik Antoon Lorentz un Henri Poincare in’t Johr 1905 as Spezielle Relativitatstheorie un 1916 (mit wichtige Bidraag vun Michael Grossmann un David Hilbert ) as Allgemene Relativitatstheorie publizeert hett. Disse Warken hebbt de Physik vun dormols revolutschoneert un hoort beid vundaag noch to de Grundstenen vun de modernen Physik. Um de Theorien eenfacker schrieven to kunnen, hett he 1916 de einsteinsche Summenkonventschoon infohrt, wodor Tensorprodukten kumpakter utdruckt warrn kunnt.

Nobelpries [ annern | Bornkood annern ]

Um de Verlehen vun’n Nobelpries for dat Johr 1921 geev dat Striet: vele vun de Liddmaten vun’t Nobelkomitee harrn dat mehr mit de Experimentalphysik as mit de theoreetschen Physik. Bito weer ok de Nauigkeit vun den Gravitatschoonslinseneffekt antwievelt, de as Bestatigen vun de allgemenen Relativitatstheorie ansehn weer. Vor allen Allvar Gullstrand weer gegen Einsteins Nomineeren, as he verkehrterwies meen, dat he en poor Fehlers in Einstein sien Bereken funnen harr. Ut den Grund hett Einstein den Nobelpries nich for de Relativitatstheorien kregen, for de he siet 1910 meist jeed Johr vun Max Planck un Arnold Sommerfeld vorslahn weer, man for de Duden vun’n photoelektrischen Effekt mit Help vun de Lichtquantenhypothees. ^{[13] [14]} Einstein hett later, in’n Juli 1923, en Nobelpries-Reed vor de Nordischen Naturalisten-Versammlung hollen, de den Titel Fundamentale Ideen und Probleme der Relativitatstheorie harr un sik sormit also nich mit den photoelektrischen Effekt befaten de, man mit sien Reletivitatstheorie. ^[15]

Quantenphysik [ annern | Bornkood annern ]

INtressant is, woans Einstein to de Quantenphysik stunn, wat en wieteren Pieler vun de modernen Physik is. To’n eenstellt en deel vun sien Arbeit, as de Verkloren vun’n photoelektrischen Effekt en Grundlaag vun de Quantenphysik dor, to’n annern hett Einstein vele vun de Ideen un Duden vun de Quantenphysik aflehnt. En beropene Diskusschoon verbinnt Einstein mit Niels Bohr . Dorbi gung dat um unnerscheedliche Ansichten vun de ne’en Quantenmechanik , de Heisenberg , Schrodinger un Dirac vun 1925 an utklamustert hebbt. Einstein hett sunners mit den Begreep vun de Komplementaritat vun Bohr sien Wehdaag hatt.

Einstein gloov, dat de tofalligen elementen vun de Quantentheorie sik later as nich wurklich tofallig bewiesen laten deen. Disse Ansicht hett em to sien Snack brocht, dat de Olle (oder de Herrgott) nich wardeln de, wat he to’n eersten mol in’n Striet mit Max Born schreven hett. ^[16] Sien Ansichten stutten sik op verschedene Gedankenexperimenten , as to’n Bispeel op dat veel diskuteerte Einstein-Podolsky-Rosen-Experiment oder op de Photonenwaag . Bi de Disskuschonen harrn aver Bohr un sien Anhangers tomeist de Nees vorn. Ok ut huutige Sicht staht de experimentellen Resultaten gegen den Standpunkt vun Einstein.

Laser [ annern | Bornkood annern ]

In’t Johr 1916 hett Einstein postuleert, dat dat en stimuleerte Emisschoon vun’t Licht geev. ^[17] Disse quantenmechaansche Vorgang is de Grundlaag for den Laser , de 1960 utfunnen worrn is un blangen den Transister to de bedudensten technischen Utfinnen vun’t 20. Johrhunnert tellt, de op de Quantenphysik toruchgaht.

Bose-Einstein-Kondensatschoon [ annern | Bornkood annern ]

Tosamen mit Satyendranath Bose hett he 1924 en quantenmechaanschen, liekers aver makroskopischen Tostand vun de Materie vorrutseggt, de bi bannig depe Temperaturen vorkamen schall. De Phaaswessel, de later as einstein-Bose-Kondensat betekent weer, is 1995 to’n eersten mol in en Labor beobacht worrn. In’n August 2005 is an de Universitat Leiden en Manuskrikpt vun sossteihn Sieten vun Einstein opdeckt worrn, dat sik mit sien letzten groten Opdecken, neemlich de Bose-Einstein-Kondensatschoon, befaat.

Eenheitliche Feldtheorie [ annern | Bornkood annern ]

In sien laten Johren hett sik Einstein mit de Fraag na en eenheitliche Feldtheorie vun all Naturkraft befaat op Grundlaag vun sien allgemenen Relativitatstheorie. Disse Versook bleev ahn Spood un is bit vundaag noch ein Problem, dat nich lost is.

Einstein warrt faken as en Forscher ansehn, de den hypothetischen Ather aflehnt hett. Dat weer aver blots to’n Deel so, wat in sien Reed vun’n 5. Mai 1920 an de Universitat Leiden duutlich warrt: ^[18] He segg, dat en Ruum ahn Ather nich denkbor weer, man em aver nich mit de normalen Egenschoppen vun Medien ansehn droff, de ut Deelken bestaht, de mit de Tiet verfolgt warrn kunnen. Den Bewegungsbegreep droff man dorop nich anwennen. In dissen Sinn lett Einstein blots en vun de Elektrodynamik unafhangigen, gravitativen Ather to, nich aver den elektromagnetischen Ather, as de in’t 19. Johrhunnert postuleert weer.

Technik [ annern | Bornkood annern ]

As theoreetschen Physiker is Einstein weltbekannt worrn. Wat dorgegen weniger bekannt is, is sien Siet as Ingenieur un Experimentalphysiker.

Einstein-de-Haas-Effekt [ annern | Bornkood annern ]

In’t Johr 1915 hett Einstein tosamen mit Wander Johannes de Haas en swoor Experiment maakt. Dorin hett he over den huut as Einstein-de-Haas-Effekt bekannten Effekt indirekt de gyromagneetsche Proportschoon vun’t Elektron bestimmt. To de Tiet weer de Spin noch nich bekannt. Dorum harr man vermoodt, dat de Ferromagnetismus op den Umloop vun de Elektronen um den Atomkarn baseer ( amperesche Molekularstroom ), wat op en Lande-Fakter vun 1 fohrt harr. Dat Experiment harr grottere statistische Fehlers, liekers keem en Meetreeg al teemlich dicht an den Weert ran, de vorrutseggt weer. Dat is vun de beiden Wetenschopplers as experimentellen Nawies ansehn un publizeert worrn. Latere Experimenten mit en hogere Nauigkeit hebbt denn aver wiest, dat dor en Lande-Fakter vun ruchweg 2 rutkamen deit, as dat ut de Dirac-Glieken for den Spin vun’t Elektron folgt. Dat wiest, dat de Ferromagnetismus nich vun’n Bahnimpuls vun de Elektronen kamen kann.

Kreiselkompass [ annern | Bornkood annern ]

To de Technik vun’n Kreiselkompass hett Einstein bidragen dor sien Utfinnen vun de elektrodynaamsche Lagern un den elektrodynaamschen Andrief for de Kreisels. Fackweten harr Einstein kregen, as he 1914 in en patentrechtlichen Striet twuschen Hermann Anschutz-Kaempfe un Elmer Ambrose Sperry as Gootachter bestellt weer. Mechaansche Kreisels warrt ok vundaag noch mit de vun Einstein patenteerten Technik boet.

Kohlmiddelpump [ annern | Bornkood annern ]

Dat warrt schreven, dat Einstein un sien Kolleeg Leo Szilard dor en Ungluck mit de giftigen Kohlmiddels, de to de Tiet begang weern, dorto brocht worrn sund, na en sekeren Kohlschapp to soken. In en vun jem anmellten Patenten gung dat um en elektrodynaamsche Pump for en leiden Kohlmiddel. In de USA hebbt de beiden for den Kohlschapp an’n 11. NOvember 1930 dat US-Patent mit de Tall 1.781.541 tospraken kregen. ^[19] OFschoonst Einstein enige vun sien Patenten verkopen kunn, so as an AEG un an Electrolux , is sien Kohlschapp nie boet worrn, vun wegen dat 1929 dat sekere Kohlmiddel Freon infohrt worrn is un dormit Einsteinn sien Utfinnen overscherig maakt hett. Man, Einstein sien Utfinnen hett liekers overleevt, as de Pumpen for dat fletige Natirum, dat as Kohlmiddel in de gauen Brootreakters insett warrt, jummers noch na dat Prinzip vun Einstein boet warrt.

Politische Anstalten [ annern | Bornkood annern ]

Positschoon [ annern | Bornkood annern ]

Einstein fohl sik al as Negenteihnjohrigen in de Ara vun’n Wilhelminismus to’t Enn vun’t 19. Johrhunnert bannig afstott vun’n Militarismus un vun de Autoritatshorigkeit in de Sellschop vun’t Kaiserriek , dat he sien duutsche Staatsborgerschop afleggen de. ^[20] Dat Utlosen vun’n Eersten Weltkrieg hett em to’n intensiv Befaten mit politische Problemen brocht. Einstein is in’n Bund Nee Vadderland (de latere Duutsche Liga for Minschenrechten ) intreden un hett de Foddern na en gauen un gerechten Freden unnerstutt ahn Ansprook an Rebeden un mit Inrichten vun en internatschonalen Organisatschoon, de tokamen Kriegen hinnern schull.

1918 weer Albert Einstein mang to Unnertekners vun’n Oproop to’t Grunnen vun de linksliberalen Duutschen Demokraatschen Partei (DDP). Na Angaav vun de huutigen, vergliekswies wenig bedudenen, DDP tell he sogor ok to de Mitgrunners. He is later aver nich mehr apentlich for de Partei optreden, man hett sik mehr un mehr an dat humanistisch pragte sozialistische Denken annegert. In’n wieteren Verloop vun de Weimarer Republiek hett he sik in de Duutschen Liga for Minschenrechten stark maakt, un hett sik for politisch Fangene insett. In dissen Tosamenhang hett he tietwielig for de kommunistisch pragte Rode Help arbeit.

In’t Johr 1932 hett he tosamen mit Heinrich Mann , Ernst Toller , Kathe Kollwitz , Arnold Zweig un annere Luud den Dringen Appell for en antifaschistisch Linksbundnis vun de SPD , de KPD un Gewerkschoppen unnertekent, um den Unnergang vun de Weimarer Republiek un de drauhn Herrschop vun’n Natschonalsozialismus noch to hinnern.

Pazifismus [ annern | Bornkood annern ]

Einstein weer al wiel den Eersten Weltkrieg dor sien Positschoon opfallen, dat he den Krieg aflehnen de. He weer vun 1922 an Liddmaat vun de Komisschoon for geistige Tosamenarbeit bi’n dormoligen Volkerbund . Op jemehr Anregen hen fung he en Breefwessel mit Sigmund Freud an over de Fraag ?Worum Krieg?“, de 1933 publizeert worrn is. Overhaupt greep he faken dat Middel vun’t Breefschrieven op, um Wirkung to hebben. So schreev he to’n Bispeel 1931 tosamen mit Heinrich Mann en apen Breef an de New York Times , um op den Moord an den kroaatschen Intellektuellen Dr. Milan ?ufflay hentowiesen. Just so ok 1935 in’n Rahmen vun de spoodrieken internatschonalen Kampagne for’t Verlehen vun’n Fredensnobelpries an den in’t Konzentratschoonslager sitten Carl von Ossietzky .

Anfang Marz 1933 hett he wiel en Reis in de USA en Verkloren bi de Liga to’n Bekampen vun’n Antisemitismus toruch laten, de na sien egen Woor nich for de Presse dacht weer. Dorin schreev he, dat he na Mooglichkeit in en Land leven wull, in dat politische Freeheit, Toleranz und Gliekheit for’t Gesett herrschen de, wat he in Duutschland to de Tiet nich sehn de. Gliektietig anner he sien pazifistische Instellen un stunn op den Standpunkt, dat gegen den Faschismus blots en organiseerte Macht helpen kunn. As Nazi-Duutschland den Krieg verloren harr hett Einstein sik for internatschonale Rustungskontrollen insett as ok for Tosamenarbeit. He segg, dat de Krieg wunnen weer, de Freden aver noch lang nich. So hett he en Emergency Committee of Atomic Scientists in’t Leven ropen un dat Billn vun en Weltregeeren vorslahn.

Ok Gewalt gegen Deereten hett Einstein aflehnt. He hett dat ehr mit de Idee vun’n Vegetarismus hollen. Wohrschienlichb aver hett he sik sulvst eerst to’t Enn vun sien Leven hin vegetaarsch nehrt. ^[21]

Zionismus [ annern | Bornkood annern ]

Na’t Beropen an de Karls-Universitat Prag (1911) hett sik Einstein toeerst as konfesschoonslos betekent. Eerst op Nadruck vun de oosterrieksch-ungaarschen Verwalten to’n Verkloren vun sien Glovensricht hett he siek as Anhoorigen vun’t Jodendom bekennt. Later hett Einstein aver, bedrapen vun de Laag vun de oosteuropaaschen Fluchtlingen na’n Eersten Weltkrieg, en starker’t Engagement for den Zionismus wiest. Dokumenteert is sien Deelnahm 1918 an en vorlopig Komitee to’n Vorbereiden vun en joodschen Kongress in Duutschland. To de Tiet weer in’t Duutsche Riek al en tonehmen Antisemitismus to marken.

To’n groten Deel hett he de zionistischen Idealen unnerstutt, man ahn en zionitsiche Organisatschoon bitopedden. Sien Naam is dull mit de Hebraaschen Universitat vun Jerusalem verbunnen. Sien eerste Reis in de USA harr unner annern den Sinn, Spennen for solk en Universitat to sammeln. In’t Johr 1923 is he To’t Leggen vun’n Grundsteen in dat dormolige Palastina reist. Wiel disse Reis is he Ehrenborger vun de Stadt Tel Aviv-Jaffa worrn. 1925 weer he to’n Verwaltensraat vun de Universitat beropen. Opletzt hett he in en Testament anwiest, dat sien schriftlich Arv an de Hebraasche Universitat gahn schull. Sien Relatschooon to’t Jodendom weer aver woll nich vun religiose Natur, vun wegen dat he schrieven de, he weer al gresig lang nich mehr in en Synagoog wesen. ^[22]

Na den Dood vun Chaim Weizmann kreeg Einstein 1952 dat Anbott, de tweete Prasident vun den nee grunnten Staat Israel to warrn. Man dat hett he aflehnt.

In’n Dezember 1982 hett de Hebraasche Universitat dat Privatarchiv vun Albert Einstein kregen. Dat Material stammt ut de Tiet vun 1901 bit 1955 un umfaat 50.000 Sieten un ruchweg 33 Manuskripten, de bit 1982 noch nich apentlich bekannt weern.

Sozialismus [ annern | Bornkood annern ]

Einstein hett 1949 en Essay schreven mit den Titel Worum Sozialismus? , in den he sien politischen Standpunkt verkloren de. Ofschoonst he togeev, dat he keen Fackmann for Weertschop is, meen he, dat en Vertellen vun sien Meenung anbrocht weer. He wies op de Afhangigkiet vun den Enkelten vun de Sellschop hen un op de Mooglichkeiten, de Sellschop mittogestalten.

An’n Kapitalismus harr he uttosetten, dat de Sellschop dorin nich tostahn warrt, wat se vun de Weertschop bruken de. To’n Bispeel geev dat keen Vorsorg, dat all de praat un in de Laag sund to arbeiten, ok jummer Arbeit finnen kunnt. Dat harr Utwirken bit in de Bildung.

To de Freeweertschopslehr vun den Sozialreformer Silvio Gesell meen Einstein, dat he sik an sien Stil freien de. Dat Schapen vun Geld, dat een nich an de Siet leggen kunn, wuur to’n Billn vun Egendom vun annere, veel wichtigere Form fohren. Man Einstein hett aver ok foddert, da de anstrevte Sozialismus de Rechten vun’t enkelte Individuum achten muss. De Plaanweertschop kunn ok to en vullstaanig Verslaven vun’t Individuum fohren, un he beduur, dat de fre’e Diskusschoon over solke Saken dor den Tostand vun de Sellschop, bannig swoor maakt weer.

Dormit hett he ok Fragen opbrocht, de in’n Oostblock aktuell weern, as to’n Bispeel de Stalinismus . Anners as bi sien annern Idealen bleev so en Diskusschooon to de Tiet vun’n Kollen Krieg in’n Westen ahn Acht. Dorum is sien Text buten de sozialitischen Kreisen nich verbreedt worrn. In de USA is Einstein wegen sien politische Anischten vun’t FBI overwacht worrn. ^[23]

Ehrungen (Utwahl) [ annern | Bornkood annern ]

Vele Bowarken, Saken oder Oord draagt den Naam vun Albert Einstein. Un wieter is he ok mit eenige Ehrungen un Priesen uttekent worrn. Dorunner:

• An’n 12. November 1919 is em de Ehrendokter vun de Universitat Rostock verleht worrn ? de eenzige Ehrendokter vun en duutsche Universitat.
• 1921 kreeg he den Nobelpries for Physik for sien Arbeiten in de theoreetschen Physik, sunners for’t Opdecken vun’t Gesett vun’n photoelektrischen Effekt .
• In’t glieke Johr is he utwartig Liddmaat vun de Accademia Nazionale dei Lincei (op platt: ?Akademie vun de lossordigen“ ? lossordig in’n Sinn vun ?Mit’n scharpen Verstand“) worrn. De Liddmaataschop hett he 1938 toruchgeven vun wegen de faschistischen Gesettgeven, se weer aver 1945 wedder opnahmen.
• 1926 is he mit de Goldmedaille vun de Royal Astronomical Society uttekent worrn.
• 1952 is em in’t Oller vun 73 Johren dat Amt vun Staatsprasidenten vun Israel andragen worrn. ^[24]
• Hunnert Johren na de Publikatschoon vun Einstein sien veer wichtigsten Arbeiten, weer dat Johr 2005 as Weltjohr vun de Physik utropen, wat veelfack ok as dat Einsteinjohr betekent weer.
• Na Einstein sund verschedene Priesen noomt worrn, as to’n Bispeel de Albert-Einstein-Fredenspries , de Albert-Einstein-Medaille , de Albert Einstein Award oder de Einstein-Preis .
• Na em noomt is ok dat Element mit de Atomtall 99, dat Einsteinium , as ok en photocheemsche Maateenheit .
• In de Astronomie draagt en Asteroid un en Maandkrater sien Naam. ^[25]

Literatur [ annern | Bornkood annern ]

Publikatschonen vun Einstein (Utwahl) [ annern | Bornkood annern ]

• Albert Einstein: Eine neue Bestimmung der Molekuldimensionen . Dissertatschoon. Zurich, 1905.
• Albert Einstein: Zur Elektrodynamik bewegter Korper . In: Annalen der Physik 17/1905, S. 891?921 (Faksimile as PDF-Datei; 1,88 MB )
• Albert Einstein: Uber einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichtes betreffenden heuristischen Gesichtspunkt . In: Annalen der Physik 17/1905, S. 132?148. (Faksimile as PDF-Datei; 1,09 MB )
• Albert Einstein: Ist die Tragheit eines Korpers von seinem Energieinhalt abhangig? In: Annalen der Physik 18/1905, S. 639?641. (Faksimile as PDF-Datei; 361 kB )
• Albert Einstein: Zur Quantentheorie der Strahlung. In: Mitteilungen der Physikalischen Gesellschaft Zurich 18/1916 un Physikalische Zeitschrift 18/1917, S. 121ff
• Albert Einstein: Die Grundlage der allgemeinen Relativitatstheorie . In: Annalen der Physik 49/1916, S. 769?822.
• Albert Einstein: Uber die spezielle und allgemeine Relativitatstheorie . o. A., 1916, ISBN 3-540-42452-0 ? allgemeenverstandlich Afhanneln
• Albert Einstein: Warum Krieg? . Breefwessel twuschen Albert Einstein un Sigmund Freud. o. A., 1933, ISBN 3-257-20028-5
• Albert Einstein, Carl Seelig: Mein Weltbild . o. A., 1934, ISBN 3-548-34683-9 .
• Albert Einstein, Leopold Infeld : The Evolution of Physics . Von Newton bis zur Quantentheorie. o. A., 1938. Hoochduutsch: Die Evolution der Physik , ISBN 3-499-19921-1 .
• Albert Einstein: Why Socialism? In: Monthly Review , 1949. Hoochduutsch: Warum Sozialismus?
• Albert Einstein: Out of my later Years . o. A., 1950. Hoochduutsch: Aus meinen spaten Jahren , ISBN 3-548-34721-5

Biografien over Einstein [ annern | Bornkood annern ]

• Ernst Peter Fischer : Einstein fur die Westentasche. 2. Oplaag. Piper, Munchen 2005, ISBN 3-492-04685-1 .
• Jurgen Neffe : Einstein: eine Biographie . Rowohlt, Reinbek bi Hamborg 2005, ISBN 3-498-04685-3 ( Rororo-Sachbuch , Band 61937).
• Thomas Buhrke: Albert Einstein . dtv, Munchen 2004, ISBN 3-423-31074-X .
• Albrecht Folsing : Albert Einstein (1995), ISBN 3-518-38990-4 .
• Horst Ziegelmann: Albert Einstein ? Leben und Werk . … 2005, ISBN 3-8334-3833-9 .

Over de Physik vun Einstein [ annern | Bornkood annern ]

• Klaus Hentschel : Einstein und die Lichtquantenhypothese . Naturwissenschaftliche Rundschau 58(6), S. 311?319 (2005), ISSN 0028-1050.
• Vaclav Hlavaty: Geometry of Einstein’s unified field theory . Noordhoff, Groningen 1957.
• Manfred Jacobi: Einsteins Wunderjahr 1905. Naturwissenschaftliche Rundschau 58(5), S. 245?254 (2005), ISSN 0028-1050.
• James A. Isenberg: Wheeler-Einstein-Mach spacetimes . Phys. Rev. D , Volume 24, Number 2, pp. 251?256, 1981. Abstract
• Frank Vermeulen: Der Herr Albert . (2003), ISBN 3-8067-4977-9 . (411 Sieten).

Borns [ annern | Bornkood annern ]

1. ↑ Physics World Magazine, 1999 ? Kiek ok: BBC-Artikel
2. ↑ Abramahm Pais: Raffiniert ist der Herrgott … Albert Einstein. Eine Wissenschaftliche Biographie . Spektrum Akademie Verlag, 2000. S. 34 f.
3. ↑ Abramahm Pais: Raffiniert ist der Herrgott … Albert Einstein. Eine Wissenschaftliche Biographie . Spektrum Akademie Verlag, 2000. S. 36.
4. ↑ einstein-website.de: De Berner Akademie Olympia
5. ↑ Albert Einstein: Eine neue Bestimmung der Molekuldimensionen. Bookdruckeree K. J. Wyss, Bern 1905, 17 Sieten, DIN A5
6. ↑ Universitat Zurich: Historie
7. ↑ Dietmar Strauch: Alles ist relativ ? Die Lebensgeschichte des Albert Einsteins. S. 86/87
8. ↑ kinematographie.de: Quellen zur Filmgeschichte 1922 ? Daten zum Einstein-Film , 1. Dezember 2004
9. ↑ Rolf Winau: Die Preußische Akademie der Wissenschaften im Dritten Reich. In: Acta historica Leopoldina. Nr. 22 (1955): S. 75ff.
10. ↑ Monika Stoermer: Die Bayerische Akademie der Wissenschaften im Dritten Reich. In: Acta historica Leopoldina. Nr. 22 (1995): S. 89 ff.
11. ↑ ^{a b} Abramahm Pais: Raffiniert ist der Herrgott … Albert Einstein. Eine Wissenschaftliche Biographie . Spektrum Akademie Verlag, 2000. Siet 482.
12. ↑ Abramahm Pais: Raffiniert ist der Herrgott … Albert Einstein. Eine Wissenschaftliche Biographie . Spektrum Akademie Verlag 2000. Siet 483.
13. ↑ Robert Marc Friedman: Einstein and the Nobel Committee. Authority vs. Expertise , europhysics news, Nr. 4, S. 129-133, 2005, PDF; 292 MB
14. ↑ Spektrumdirekt : Wofur erhielt Einstein den Nobelpreis? 8. Januar 2005
15. ↑ Nobelpreis fur Physik 1921: Presentation Speech , hollen vun Svante Arrhenius in’n November 1922 ? Nobelpriesreed mit den Titel: Fundamentale Ideen und Probleme der Relativitatstheorie, hollen vun Albert Einstein in’n Juli 1923
16. ↑ Breef an Max Born, dateert op’n 4. Dezember 1926
17. ↑ Zur Theorie der Strahlung . Eerstpublikatschoon in: Mitteilungen der Physikalischen Gesellschaft Zurich . Nr. 18, 1916.
18. ↑ Vullstannig Text vun de Reed vun Albert Einstein 1920 in Leiden: Ather und Relativitatstheorie
19. ↑ US-Patent-Tall 1.781.541 forden Kohlschapp vun Einstein
20. ↑ Erstes Engagement , Websteed Mensch Einstein vun’n RBB
21. ↑ History of Vegetarianism ? Albert Einstein afropen an’n 8. Oktober 2010
22. ↑ Francis M. Tam: Einstein in Western Maryland In: The Physics Teacher. Vol. 43, No. 4, S. 206?208, April 2005
23. ↑ Einstein sien Akte bi’t FBI , freegeven dor den Freedom of Information Act
24. ↑ Website: Albert Einstein , Afropen an’n 31. Dezember 2008
25. ↑ Moon: Einstein USGS Gazetteer of Planetary Nomenclature Feature Information, Afropen an’n 29. Marz 2010

Weblenken [ annern | Bornkood annern ]