| Tweants
|
Tweants taalgebeed en zinne indeling
|
| Sprake
|
Tweants
|
| Andere namen
|
Plat, Tukkers (vake grappig bedoold)
|
| Land
|
Nederlaand
|
| Gebeed
|
et Oosten van de proveensie Oaveriessel, de regio Tweante
|
| Antal spreakers
|
338.000
|
| Dialekten
|
Duur Jo Daan in-edeeld as:
Wieder nog weer oonder te verdelen in doarpsdialekte
|
| Sprakindeyling
|
Indo-Uropees
|
| Skrivt
|
et
Latiense alfabet
|
| Status
|
et Tweants word zeen as dialekt van et
Nedersaksies
|
| ISO 639-1
|
n.v.t.
|
| ISO 639-2
|
nds
|
| ISO 639-3/DIS
|
twd
|
Tweants
is een
variaant
van et
Nedersaksies
wat kuierd wordt in et oosten van de proveensie
Oaveriessel
, de regio
Tweante
. Et word vaak zeen as et meest Sassiese dialekt van Nederlaand, umdat et nog de meeste Westfaalse kenmarken hef. Der besteet gin Standaardtweants; alle doarpe en steaden hebt oar eegene slag van kuieren, mer bint oonder mekaar wal te verstoan, en deelt ne grammatika, oetdrukkings en de meeste woarde.
Juust deur dizze verskeidenheid word den naam
Tweants
nich aait broekt. De meeste leu neumt et bie de lokale variaant, bv.
Oldenzels
,
Eanters
of
Hoksebarges
. Vol leu deankt bie et woard
Tweants
an et
Oost-Tweants
. De readen hierveur is dat de leu meant dat ze in Oost-Tweante puurder Plat kuiert as in West-Tweante. Mer dit is vake baseerd op volksannames.
Tweants wordt sprokken in alle
Tweantse
gemeentes. Dat wil zeggen de gemeentes
Riessen-Hoolten
,
Heldern
en
Tweanteraand
en alles op et oosten doarvan binnen de proveensie Oaveriessel. Allennig in et westen van de dree gemeentes dee hiervuur neumd worden, word Sallaands sprokken. In Heldern en
Nijverdal
besteet een oavergangsdialekt met meesttieds Tweantse woarde dee as op zien Sallaands verbuugt wordt, zo as bv. de verkleinoetgang
-ien
(
boom-beumpien
tegenoaver
boom-beumken
).
Doarnoast word dr in de gemeente
Tweanteraand
ook Sallaands sprokken, mer umdet volle leu doar greuts bint dat ze oet Tweante komt, neumt ze et zelf Tweants.
Et is wiedters neet dudelik woar of et Tweantse sproakgebeed ophoald en een aander dialektgebeed anvaank. Der is ginnen dudeliken skeaid tusken Tweants en et
Groafskopper plat
of et
West-Meunsterlaands
in
Duutslaand
.
Tweants is een dialekt van et
Westfaals
Nedersaksies
, wat heurt bie de
West-Germaanse sproaken
, dee as deel bint van de
Indo-Europese
sproakfamilie. Tweants word, noar vuurbeeld van dialektoonderzeuker
Jo Daan
, vake opdeeld in
Oost-Tweants
en
Tweants-Groafskops
(West-Tweants). De sproake is in grote lienen wal etzelfde, mer oonderling is der tusken de verskeaidene doarpe en steaden vol verskil in oetsproake en oetdrukkings. Der is neet een en et zolfde dialekt, en ook gin
Algemeen Tweants
.
e
Dit blik vuural oet et West-Tweants en et
Vjens
. Dit hef vuural met de oetsproak van bepoalde woarde te doon. Et Westfaals steet bekeand um de
klaankbrokke
. Dit keump ook in wat soorten West-Tweants vuur, en nog et dudelikst in et Vjens, bv. in woarde as
bjatter
vuur "beter" en
waver
vuur "oaver".
Et Tweants-Groafskops slot an bie et noordelike en oostelike
Achterhooks
en zuud-oost
Sallaands
, terwiel as et oostelike Tweants volle oavereenkomsten hef met et dialekt van de zudelike
groafschop Beantem
.
Et West-Tweants hef losse, vrieje lettergrepe (bv.
geven
,
tegel
), woar Oost-Tweants rechtevoort geslottene, korte klaanken hef (
gevven
,
teggel
). Een aander vuurbeeld is et woard
vogel
, wat in Oost-Tweants word oetsprokken as
voggel
/(
['v???l]
, en in West-Tweants as /
[v?ː??l]
. De West-Tweantse variaanten
Riessens
en
Eanters
, en et
Vjens
heb doar woarskienlik de oale Westfaalse
klaankbrokken
behoalden, dee as vroger duur heel Tweante vuurkwammen: et Riessens sprekt "vogel" oet as /
v????l
/, en et Vjens en et Eanters sprekt et oet as /
vu???l
/.
Ook an wearkwoardsvervogings kan et slim oet mekaar lopen. Vuur et Hollaandse "ik ben, jij bent" wordt verskillende Tweantse ummezettings broekt en et ligt der mer net an wo as ene zelf gearne kuiert:
- Ik bin, ie bint/beent (doe bist)
- Ik bun, ie bunt/beunt
- Ik zin, ie zint/zeent
- ik zun, ie zunt/zeunt
Ook is de grammatika luk aanders tusken Oost-Tweants en Tweants-Groafskops: in et Oost-Tweants is et voltooid deelwoard aait zoonder
vuurplaksel
: (bv. "Wie bint
goan
" en "Wie hebt
wunnen
"). In et Tweants-Groafskops is det neet zo eendudig: as et vuurgoande woard eandigt in nen kleenker, dan hef et Tweants-Groafskops ook gin vuurplaksel. Eandigt et vuurgoande woard in nen metkleenker, dan keump der ne sjwa tusken (
[?]
). (bv. "Ik hebbe in de beuk
e
kekken
en "Ik hebbe in een hook
e
kekken
).
Een antal belangrieke
isoglossen
(taalverskillienen) loopt tusken et oostelike Tweants en et Tweants-Groafskops, namelik de neet-nich-liene en de vuur-veur-liene. In et westen van dee liene zeggent ze 'neet' en 'vuur' en in et oosten 'nich' en 'veur' (In et Oost-Tweants is "ne veurdeure machtig duur" en in et Tweants-Groafskops is "ne vuurdure machtig deur"). Wiedter lop et gebroek van bepoalde woarde wat oeteen. In Oost-Tweants hebt ze et oaver ne
vroot
, terwiel at det in et West-Tweants ne
weule
het.
Oonder dizze indeling gef et ok nog verskeaidene doarpsdialekte dee as allemoal nog weer van mekaar verskilt. De dialekte van
Deanekaamp
,
Oldenzel
en omstreken hebt bievuurbeeld et euldere 'doe' vuur den tweeden persoon eankelvoold behoalden, woar as de aandere dialekten et hoffelike 'ie' as informelen ansprekvorm zeent goan broeken. Et
Riessens
en
Eanters
hebt Westfaalse klaankbrokken, dee as woarskienlik vroger ok in de rest van Tweante vuurkwammen, mer et meest ofwiekend is et
Vrezenvens
(Vjens). Det hef namelik volle
Sallaandserieje
, mer ok biezeundere tweeklaanken, woarvan as et neet dudelik is of dee duur et Freesk of et Westfaals veroorzaakt beent. Deur dat leste word Vjens vake as taaleilaand zeen.
Noast de plaatselike verskillen gef et ok nog oonderskeaid tusken de verskeaidene geleuven. Veural in de wat traditsionelere enklaves proat roomse en protestaantse leu aans as mekaar. Disse verskillen verdwient teggenweurdig steeds meer.
Tweants is, net as alle Germaanse sproaken, ne SVO-sproake. In de heufdzinnen keump aait eerst et oonderwearp (S), dan een wearkwoard (V) en doarnoa et liedend veurwearp (O). In de biezinnen is Tweants rechtevoort ne SOV-sproake, wat inhoald det eerst et oonderwearp (S), doarnoa et liedend veurwearp (O) en dan et wearkwoard (V) ezegd word:
- heufdzin: (S)Jan (V)skrif (O)beuke.
- biezin: hee zea, det (S)Jan (O)beuke (V)skrif.
Et is annemmelik det dit oonder invlood van et
Nederlaands
zo ekommen is, want et keump -veural oonder oaldere leu- nog wal es veur dat ook in biezinnen ne SVO-volgorde an ehoalden word:
- heufdzin: Hee har met vekaansie ewest noar Italie.
- biezin: Hee zea det
*
hee har met vekaansie ewest noar Italie.
Tweants hef ginne vaste verplichte skriefwieze. De leu word an-eroaden te kiezen oet twee gangbere skriefwiezes: dee van de
Kreenk vuur de Twentse sproak
vake ofkortt tot
KVTS
en de
Standaard Schriefwieze
. De Standaard Skriefwieze is baseerd op de oetsproake van et Tweants, zoonder tevolle onneudige leastekens. De KVTS-skriefwieze is baseerd op et Neerlaands met andacht vuur skriefwiezes van umliggende dialekten, en skrif doarumme zo voloet meugelik, duur bv. in waarkwoarde de leste
-en
voloet te skriewen. Hieroonder steet een vuurbeeldtekst in de beaide skriefwiezes, um et verskil dudelik te maken:
KVTS-skriefwieze
De meeste leu meant dat hee 'n betten vromd is. Hee lot zik nit vake zeen, en der keump ook hoaste gin volk bie um achterhen kieken. Meestentieds zit he 'n betten nosterig van achter 't gordien noar boeten te kieken. De leu warren al lange stopt de haande noar um op te stekken.
Standaard Schriefwieze
De meeste leu meant at hee n betn vromd is. Hee lot zik nit vake zeen, en dr keump ook hoaste gin volk bie um achterhen kiekn. Meestntieds zit he n betn nosterig van achter t gordien noar boetn te kiekn. De leu warn al lange stopt de haande noar um op te stekn.
Duur de joaren hen hebt der verskeidene west dee zik met Twents gangs holden. Bekende dichters warren onder mear
Johanna van Buren
,
Willem Wilmink
en
Cato Elderink
. Skrievers van betantie warren onder mear
Johan Buursink
,
G.B. Vloedbeld
en
Johan Gigengack
. Andere leu dee specifiek wat met Twents doot zint komiek
Herman Finkers
en aktrice
Johanna ter Steege
.
Natuurlik zint der ook zat bekende figuren dee et wal sprekt, mer der niks kultureels met doot. Bievuurbeeld vootballer
Wout Brama
, radiopresentator
Michiel Veenstra
, oldpresentatrice
Marga Bult
en niejsleazer
Matijn Nijhuis
.
Et vrogere
Van Deinse Instituut
(rechtevoort
TwentseWelle
) hoald zik gangs met et now en et verledden van Tweante. Dit instituut in Eanske richt zik op de strekkultuur, de volkskeunde, strektaal, kultuurgeschiedenis en et laandskop van Tweante. De
Kreenk vuur de Twentse Sproak
is ne verening vuur et Tweants en hef ne spelling van et Tweants. De schriefwieze van den Kreenk wik lichte of van de
Standaard Schriefwieze
van
Goaitsen van der Vliet
. Et Van Deinse Instituut hef ne adviserende rolle vuur de media, woaroonder
RTV Oost
. Dit televisiestation kwam in
2005
met ne suksesvolle Tweantse soapriege op televisie,
Van Jonge Leu en Oale Groond
. Hieran wearken oonder aandere
Herman Finkers
en
Goaitsen van der Vliet
met. Finkers vertalen twee van ziene kabaretvuurstellingen in et Tweants.
Et Tweants wordt teggenweurdig meender sprokken, umdat de oalders vandaag-an-n-dag meesttieds dervuur kiest um de keender in et
Nederlaands
groot te brengen, terwiel de oaldere leu oonderling wal Tweants kuiert. In de dree steden
Eanske
,
Hengel
en
Almelo
is de verslatering van et dialekt volle grotter as op et plattelaand. Dit betekent in de wat meender versteadelikte delen van Tweante veurnamelik dat de jongeleu tweetalig opbracht wordt. Dat word op verskillende wiezes dudelik. De jongere generasies dee't weark hebt in de laandbouw,
bouw
en
vervoor
en
zorgsektoren
doot in et dageliks leawen volle Tweants, ofwisseld met Nederlaandse zinnen of zinsdelen. Heuger opleaidde jungerden koant deur mekaar nommen wal Tweants, mer zoalt earder veur Hollaands kiezen, vake ook in verbaand met weark wat ze doot. Bie verenigingen en klubs en bie et oetgoan is et oonder een groot deel redelik gebroekelik um Tweants te kuieren, mangs vol ofwesseld met Nederlaands.