Jiddisj
of
Jodenduuts
(eigen naam: ??????
jidisj
of ?????
idisj
) is n
Germaanse taal
, die deur zwat dree miljoen
jodenmeensen
over de hele wereld espreuken worden. t Jiddisj gebruukt t
Hebreeuwse alfabet
. De naam komp van t
Middelhoogduutse
woord
Jud
, in t Jiddisj
jid
(
Jood
). Der bin verschillende
dialekten
van t Jiddisj. n Taal die n zelfde soort ontwikkeling mee-emaakt hef is t
Ladino
(Jodenspaans), mer dan niet vanuut t Duuts mer vanuut t
Spaans
. De verschillende variaanten van de taal worden veural espreuken deur
charediese jodenmeensen
, en dan veural in de
VS
,
Engelaand
en
Israel
.
De
ISO 639-1
-kode veur t Jiddisj is
yi
en de
ISO 639-2
-code is
yid
.
De belangriekste versies bin:
- West-Europees Jiddisj (West-Jiddisj)
- disse variaant, die veur de oorlog deur veule Nederlaandse jodenmeensen espreuken wordden, is zo goed as uutestorven.
- Pools-Jiddisj
- (oek bekend as "Galisies Jiddisj" of "Galitzer Jiddisj": Galitz = ene uut Oost-Europees Galisie). Disse variaant worden espreuken deur de anhangers van chassidiese bewegingen mit der oorsprong in
Polen
, zo as
Belz
en
Bobov
. Der zitten aorig wat Slaviese woorden in.
- Hongaars- of Jeruzalems-Jiddisj
- disse variaant worden deur de lejen van de
chareidiese
gemeenschap van Jeruzalem espreuken, die al sinds ruum honderd jaor in Jeruzalem woenen. Bieveurbeeld deur de anhangers van bewegingen zo as
Toldos Aharon
,
Dushinsky
en
Neturei Karta
. Jeruzalems-Jiddisj lik naor veule op t Duuts, en hef zien oorsprong in t Hongaars-Jiddisj. De verwaantschap tussen Hongaars-Jiddisj en Duuts komp deur t feit dat Duuts naost Jiddisj de meestgebruukten taal onder Hongaarse jodenmeensen was.
- Litouws- en Russies-Jiddisj
- disse variaant worden deur n deel van de
Litouws
charediese
gemeenschap espreuken en deur de wat ouwere anhangers van
Lubavitch
en is stark beinvleud deur de Slaviese talen. t Is oek de variaant van Jiddisj die bie veule bejaorden (niet-geleuvige) Russiese Joden as tweede taal bekend was.
- Oekraiens- en Roemeens-Jiddisj
- in disse variaanten zitten naor veule Slaviese termen.
De belangriekste gemeenschappen waor Jiddisj espreuken worden zitten in de VS en in Israel, mit kleinere gemeenschappen in
Antwarpen
en
Zuud-Amerika
. Veurnamelik in de VS en Israel nimp t Jiddisj veule woorden over vanuut de primaire laandstaal. Zo he'j in t Niej-Yorkse Jiddisj woorden as 'road' en 'car', terwiel daorveur in Israelies-Jiddisj Hebreeuwse of Duutse woorden gebruukt worden. Dit kan dertoe leien dat Israeliese en Amerikaanse sprekers van t Jiddisj meuite hebben um mekaar te begriepen.
t Nedersaksies hef oek wat leenwoorden uut t Jiddisj overeneumen, soms via t Hollaands en soms rechtstreeks. Daornaost he'j in t Nedersaksies oek nog wat woorden uut t Jiddisj die veural gebruukt worden deur joodse sprekers van t Nedersaksies, mer daor bin der niet veule van in algemeen gebruuk eraakt. Mit de jodenvervolging in de
Tweede Wereldoorlog
kwam der n einde an t kontakt tussen t Jiddisj en Nedersaksies.
n Paor veurbeelden van leenwoorden vanuut t Jiddisj bin:
stiekem
,
sjoege
(
m
)
,
geintjen
(grapjen),
pietsjen
(klein bietjen),
jajem
en waorschienlik
alsmar
en
vertesteweren
(van 'versjteren'). In t
Grols
(waor veur de oorlog n aordig grote joodse gemeenschap bestung) he'j woorden as:
jofel
,
nen toffen
(meestentieds ironies bedoeld), en
sjikkern
(veur
zupen
). In t
Meppelse
Drents
onstungen deur de joodse gemeenschap gebruken woorden as
sjammesvrouwe
(vrouw van de koster van de synagoge) en
warkgojje
(n niet-joodse warker).
In
Winschoten
in
Groningen
woenden in de laote
18e
en vrogge
20e eeuw
aordig wat jodenmeensen, wat zien speuren nao-eleuten hef in t Winschoter dialekt. t Stadjen worden oek
Lutje Mokum
eneumd. De joodse dichter Saul van Messel (schuulnaam van
Jaap Meijer
), die uut Winschoten kwam, hef termen die de joodse gemeente daor gebruukten in zien dichterieje verwarkt. Zo neumden Groningse jodenmeensen heur veurzanger
gaazn
(Jid.
khazn
, Hib.
chazzan
).
t Volgende veurbeeld is t begin van
Breishis
(
Genesis
):
- In onheb hot Got beshaffen dem himmel un die erd.
- Un die erd iz geven vist un ledik, un fintsternish iz geven oifen gezicht fun
tehom
, un der geist fun Got hot geshwebt oifen gezicht fun di wassern.
- Hot Got gezugt: zol weren licht. Un es iz geworen licht.
- Un Got hot gezen dos licht az es iz gut; un Got hot fanandergeshedt zwischen dem licht un zwischen der fintsternish.
- Un Got hot gerufen dos licht tog, un di fintsternish hot Er gerufen nacht. Un es iz gewe'en uvent, un es iz gewe'en frimorgen, ein tog.
Dezelfde tekste herleid tot t "Duuts":
- In Anhub hat Gott geschaffen dem Himmel und die Erde.
- Und die Erde ist gewesen wust und ledig, und Finsternis ist gewesen auf den Gesicht von
tehom
, und der Geist von Gott hat geschwebt auf den Gesicht von die Wassern.
- Hat Gott gesagt: soll werden Licht. Und es ist geworden Licht.
- Und Gott hat gesehen das Licht dass es ist gut; und Gott hat voneinandergeschieden zwischen dem Licht und zwischen der Finsternis.
- Und Gott hat gerufen das Licht Tag, und die Finsternis hat Er gerufen Nacht. Und es ist gewesen Abend, und es ist gewesen Fruhmorgen, ein Tag.