Наадмын дэнж
2010 оны улсын наадмын нээлт. Наадамчин олон
Наадам
?
монгол ?ндэстний
зуны дэлгэр баяр, гурван т?р?лт
спортын тэмцээн
юм.
Наадмыг 2010 онд
ЮНЕСКО
≪Х?н т?р?лхтний соёлын биет бус ?вийн жагсаалт≫-д б?ртгэн авчээ.
[1]
Монгол орны зун цаг эртнээс найр наадмын уламжлалтай байв. 13-р зууны
МНТ
-д бичигдсэнээр наадам “хуран сар”-д (долоодугаар сар) болдог байсныг тэмдэглэсэн. Чингисийн чулууны бичигт
Чингис хаан
Сартуул улсыг
байлдан дагуулж буцах замд найрлахад
Хасарын
х?? Ес?нгэ 500 алд газар харвасныг тэмдэглэсэн.
Жил б?р тогтмол явагдах болсон нь 1639 онд ?нд?р гэгээн
Занабазарт
зориулсан даншиг наадмаас эхэлсэн. Ширээт цагаан нуурын энэ наадамд Б?х лам барилдан т?р??лж, Бонхор донир гэгчийн морь магнайлсан нь тэмдэглэгдэн ?лджээ.
1772 онд
Хэнтий
уулыг тахих их наадам болов. ??нийг Арван засгийн наадам гэнэ. Алдаг оног хийдэг байсан Арван засгийн наадам 1912 оноос жил б?р хийгдэх т?рийн наадам болов. 8-р
Богд хаан
нас барах х?ртэл буюу 1925 он х?ртэл Арван засгийн наадам т?рийн наадам болов. Арван засгийн наадмыг нийт 125 удаа хийжээ.
Хурдан морь, унаач х??хэд
1922 оноос Цэргийн наадам тэмдэглэх болов. Бургас цавчих зэрэг цэргийн чадвар урлагийн ?з??лбэртэй тэр наадмыг Богдыг хаан ширээнд дахин залсан ба "Ардын" засаг тогтсоныг тэмдэглэж зуны тэрг??н сарын 6-нд наадахаар заасан байжээ. Тэр жилийн Цэргийн ба Арван засгийн наадамд хоюуланд нь
Вандан
аварга т?р??лсэн.
Б?гд Найрамдах Монгол Ард Улс
тогтсоны дараа хоёр наадмыг хамтруулах шийдвэр 1925 оны 5-р сарын 15-нд Засгийн газрын хуралдаанаас гарч, наадмын товыг 7-р сарын 11 гэж заажээ. Энэ ?еэс "Ардын наадам" гэж байгаад Монгол Улс олон улсад х?лээн з?вш??р?гдс?н??с буюу 1946 оноос хойш "Ардын хувсгал ялсны ой" гэж тодотгох болсон. 1951, 1961, 1971, 1981 оны наадам Ардын хувьсгал ялсны тэгш ой тохиосон учир их ач холбогдол ?гч тэмдэглэж байсан.
1990 оноос хойш
Монгол Ардын Хувьсгалт Нам
,
Ардчилсан Нам
хоёр гол улс т?рийн намууд наадмын тодотгол дээр с?рг?лд?х болсон. 1996 оны УИХ-ын сонгуульд Ардчилсан х?чин ялснаар тэр жилийн наадам Монголын тулгар т?р байгуулагдсны 790 жилийн ой гэж тэмдэглэгдэв. 2006 онд ≪
Их Монгол Улс
байгуулагдсаны 800 жилийн ой≫ болгон тэмдэглэсэн. 2015 оны байдлаар
Х?нн?
улс нэгдсэн оноос эхлэн наадмын тодотголыг албан ёсоор ≪Тулгар т?рийн 2224 жил, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 809 жил, Ардын хувьсгалын 94 жилийн ойн ?ндэсний их баяр наадам≫ гэдэг урт нэртэй тэмдэглэх болсон байв.
Б?х барилдах, морь уралдуулах, нум сум харвахыг дээр ?еэс ≪Эрийн гурван наадам≫ хэмээн холбож нэрлэх болсон. Одоо "шагай харвах" т?р?л нэмэгдээд д?рв?н т?рл??р нааддаг болоод байна.
Т?в цэнгэлдэх х?рээлэн. Улсын наадмын б?х барилдаан.
Монголчууд х??хд??дээ бага наснаас нь б?х барилдаж ?сг?д?г уламжлалтай байсан. Б?хийн барилдаан газар нутаг б?р адилг?й байна. ??нийг ялгавал:
- буриад б?х
(
буриадад
??сч х?гжиж буй, буриад ?сгээр ≪б?хэ барилдаан≫ гэнэ)
- бух ноололдоон
(дундад зууны
ойрадын
дунд дэлгэрч байсан, одоогийн барилдаануудад зай тавьж м?хс?н барилдаан)
- Халх б?х
(Монголд ≪
?ндэсний б?х≫
гэдэг; дундад зууны
халхад
??сч х?гжс?н, одоо Монгол улсын ?ндсэн барилдаан)
- ?зэмчин б?х
(эртнээс
?зэмчинд
х?гжиж дэлгэрсэн, ≪?зэмчин б?х≫, ≪зангиат б?хийн барилдаан≫ гэж бас хэлнэ)
- халимаг б?х (д?рэм нь бух ноололдооноос гаралтай, ?мсг?л нь ч?л??т б?х??с авсан шинээр х?гжиж буй барилдаан)
Хурдан морины уралдааны бариа
Монголчууд эртнээс морийг гаршуулж аж ахуйдаа ?рг?н??р хэрэглэж ирсэн тул моринд эрэмгий, морины нуруун дээр сандайлж дэлхийд м?р?? тамгалсан ард т?мэн билээ.
Хурдан морийг эрхэмлэх б?г??д "Сайн морь эзний чимэг, сайн эхнэр гэрийн чимэг"
[2]
гэж хэлдэг.
Хурдан морийг нас насаар нь уралдуулдаг уламжлалтай: ??нд
- Даага
- 2 настай
- Ш?длэн - 3 настай
- Хязаалан - 4 настай
- Соёолон - 5 настай
- Азарга
- 7-оос дээш настай буюу Нас г?йцсэн
- Их нас (Б?д??н морь) - 7-оос дээш настай буюу Нас г?йцсэн
М?н:
- Жороо - сайхан явдалтай морины уралдаан.
Монгол нутгийн адуу холд тэсвэртэй б?г??д нас насаар нь ялгаж 10-30 км газар уралдуулдаг.
Улсын наадам. Сур харваа.
Монголчууд эртнээс ан г?р?? хийх, дайтахад дадсан, ≪Эрхийдээ эрчтэй≫
[3]
мэргэн харваачид билээ.
?дг?? энэ нь эгн??лэн тавьсан сурыг алсын зайнаас нум сумаар онож харвах спорт болон ?вл?гджээ. Хэд хэдэн янз байна:
- Буриад харваа
- Халх харваа
(?ндэсний сур харваа)
- Урианхай харваа
Монголчууд малынхаа ?р шимийг х?ртэн ирсэн т??хтэй. С?? сааль, ?с ноос, яс мах гээд б?гдийг хаялг?й ашиглаж ирсэний нэг нь шагай юм.
Шагайн наадгайны олон з?йлээс шагайн харваа энэ цагт наадмын нэгэн т?р?л болжээ. Дотроо хэдэн янз байна:
- Боржигин харваа
- Халх харваа
- Урианхай харваа
Монгол оронд зун цаг ирж, жил б?рийн долоодугаар, наймдугаар сар наадмын цаг, есд?гээр сар хурим найрын цаг болно.
Монгол улсад
наадмыг зохион байгуулах комисс улс, аймаг, сумын наадмаа тус б?р зохион байгуулж ард т?мэн цуглан баярладаг.
Монгол улсын наадам засаг захиргааны зохион байгуулалтай цол, зэрэг, чимэг нь уялдсан хууль д?рэмтэй байдаг.
Т?в цэнгэлдэх х?рээлэн. 2006 оны Улсын наадмын нээлтийн тоглолт.
Улсын наадам жил б?рийн 7-р сарын 11-13-ны хооронд нийслэл Улаанбаатарт болно. ??нд:
|
Тэмцээн
|
Явагдах газар
|
Огноо
|
Уралдаан, шат
|
?рс?лд?гч
|
| 1
|
?ндэсний б?х
|
Т?в цэнгэлдэх х?рээлэн
|
7-р сарын 11
|
1-2-ийн даваа
|
512 б?х (9 даваа), их ойн жил 1024 б?х (10 даваа)
|
| 7-р сарын 12
|
3-9-ийн даваа
|
| 2
|
Хурдан морь
|
Х?й долоон худаг
|
7-р сарын 10
|
Ш?длэнгийн уралдаан
|
Нас б?рд 100-600 хурдан х?лэг
|
| Дааганы уралдаан
|
| 7-р сарын 11
|
Азарганы уралдаан
|
| Их насны морины уралдаан
|
| 7-р сарын 12
|
Соёлонгийн уралдаан
|
| Хязаалангийн уралдаан
|
| 3
|
Сур харваа
|
Сурын талбай
|
7-р сарын 7
|
Урианхай сурын харваа
|
|
| 7-р сарын 8
|
Буриад сурын харваа
|
| 7-р сарын 9
|
Х??хдийн харваа
|
| 7-р сарын 11
|
?ндэсний сурын хана харваа
|
| 7-р сарын 12
|
?ндэсний сурын хасаа харваа
|
| 4
|
Шагай харваа
|
Шагайн асар
|
7-р сарын 10
|
Хэсгийн харваа
|
|
| 7-р сарын 11
|
Хагас шигшээ харваа
|
| 7-р сарын 12
|
Шигшээ харваа
|
Улсын наадмыг 7-р сарын 11-ны ?дрийн 11:00 цагт Монгол улсын Ер?нхийл?гч нээж ?г хэлдэг. /?ндэсний Их баяр Наадмын тухай хууль/
Улсын наадмын х?рээнд Т?рийн далбааг х?ндэтгэх ёслол, Т?рийн тугийг цэнг??лэх ёслол, Дээлтэй монгол наадам, Уяачдын наадам, Урлагийн тоглолт, Тэмцээн уралдаанд шалгарсан б?х, морь, харваачдад улсын цол чимэг олгох, шан гардуулах ёслол болдог.
7-р сарын 11-13-ны ?др??д орон даяар м?рд?х б?х нийтийн амралтын ?д?р байна.
Т?в аймаг. Угтаалцайдам сум.
Монгол улсын 21 аймаг 7-р сард орон нутгийн удирдлагын шийдвэрээр 2-3 ?д?р товлож наадам хийдэг. Б?х барилдана, морь уралдана, сур харвана. Тэрг??лсэн б?х, морь, харваачдад аймгийн хэмжээний цол зэрэг гардуулж, бай шагнал ?гд?г.
Монгол улсын 330 сум жил б?рийн 7-р сард нутгийн удирдлагын шийдвэрээр 1-2 ?д?р товлож наадам хийдэг. Т?р??лж ?з??рлэсэн б?х, айрагдсан хурдан морь, байр эзэлсэн харваачдад сумын цол зэрэг, бай шан ?гд?г.
Хятад улс дахь
Монголчууд зун намрын дэлгэр цагт наадам хийнэ. ??нээс хамгийн ?рг?н дэлгэр наадам
?в?р Монгол
д болдог.
?зэмчин
барилдаан нь Монгол улсад х?гжс?н ?ндэсний б?хийн зодог шуудгаас ??р буюу хатуу ширэн зодог, хэлхгэр туухуу ?мдтэй, малгайг?й. Цээж задгай байдгаараа адил. Найр наадамд олон т?р??лсэн б?х?д зангиа олгодог. Зангиагаа тайлахг?й барилдана.
Оросын
монголчууд буюу
буриадууд
хоёр жилд нэг удаа олон улсын урлаг спортын
Алтаргана
наадам,
халимагууд
зарим жил б?х барилдаан зохиодог.
Америк, ?мн? Солонгос зэрэг олон оронд ажиллаж амьдрахаар гарсан монголчууд тухайн нутагтаа зун цагт цуглан бэсрэг наадам зохиодог.
Монгол туургатны наадам анх б?х барилдаанаар эхэлсэн бол
шатар
,
бокс
, урлаг, сайхан б?сг?й шалгаруулах тэмцээнээр х?рээгээ тэлсэн. Тус наадамд Монгол улс, ?в?р Монгол орон,
Буриад орон
,
Халимаг орон
,
Тува орноос
оролцдог б?г??д наадмыг ??р ??р оронд, спортын т?р?л б?р тусдаа ээлжлэн зохион явуулдаг.
Социалист БНМАУ-ын ?ед 1960-1990 оны хооронд олон т?рлийн спорт оролцсон Б?х ард т?мний спартакиад наадам зохиогдож байсан.
1990 оноос хойш Монголд ?нд?р гэгээн Занабазарын мэндэлсний ой, Монголын нууц товчооны 750 жилийн ой гэх мэт даншиг наадам болсон.
- ↑
"Archive copy"
. Archived from
the original
on 2016-08-14
. Retrieved
2016-06-12
.
{{
cite web
}}
: CS1 maint: archived copy as title (
link
)
- ↑
Монгол ардын з?йр цэцэн ?г
- ↑
Эрхий мэргэн - монгол ардын ?лгэр