Газрын тос
(
Petroleum
-
грек гаралтай
,
латин
?г б?г??д πετρα - чулуу + ολιον - тос) нь олон т?рлийн
н??рсуст?р?гчд??с
тогтох шингэн,
шатах ашигт малтмал
юм.
Алкан
нь газрын тосыг б?рд??лэгч ?ндсэн
н??рсуст?р?гч
б?г??д C
5
H
12
аас C
18
H
38
х?ртэлх нэгдэл??д нь тааралдана. ??нээс х?нг?н н??рс-уст?р?гчид нь (хийн т?л?вт)
байгалийн хий
, болон
тосны хийг
, харин х?нд??д нь хатуу т?л?вт орших ба
н??рсний
?ндсэн б?тэц болно.
Газрын тос нь
х?хэр
,
х?чилт?р?гч
,
азот
зэрэг химийн элемент??дийг тодорхой хэмжээгээр агуулна. Ихэвчлэн хар, хар х?рэн ?нг?тэй. Газрын тос нь байгаль дээр элстэй холилдон хагас хатуу хэлбэртэй тохиолдож болох ба
битум
гэж нэрлэнэ (Жишээлбэл,
Канадын
"Athabasca").
Олборлож буй нийт газрын тосны 84%-ийг эрчим х?чний т??хий эд, ?лдэх 16%-ийг химийн ?йлдвэрийн т??хий эд болгон хэрэглэж байна.
Газрын тос нь байгальд, н?х с?вэрхэг чулуулагт агуулагдах ба н??цийн хэмжээг 1.2 триллион баррель гэж тооцож байна
[1]
. Дэлхийн газрын тосны хэрэглээ 84 сая баррель/?д?р б?г??д ?н??гийн хэрэглээний т?вшинг??р тооцвол 32 жилийн дараа буюу ойролцоогоор
2039
онд газрын тосны н??ц шавхагдаж дуусна.
Газрын тосонд 1000 орчим т?рлийн химийн нэгдл??д агуулагддагаас ихэнх нь шингэн
н??рсуст?р?гчид
(> 500 буюу массын 80?90%), гетероатомт органик нэгдл??д (4?5?%), х?хэрт нэгдл??д (250 орчим),
азоттой
(>30), болон
х?чилт?р?гчтэй
(85 орчим) нэгдл??д, м?н бага хэмжээний
ванади
ба
никельт
нэгдл??д байна. ??нээс гадна ууссан н??рсуст?р?гчийн хий (C1-C4, 4?% х?ртэл),
ус
(10?% х?ртэл), эрдсийн давсууд (голчлон хлорид, 0,1?4000 мг/л т??нээс дээш), м?н мeханик хольцууд болох
шавар
,
элс
,
шохойн чулуу
агуулагдана.
Парафины
н??рсуст?р?гчид
(дунджаар 30?35?%, ховороор 40?50?%),
нафтены
(25?75?%), бага хэмжээний
ароматик
(10?20, ховор тохиолдолд 35?%) н??рсуст?р?гчид газрын тосыг б?рд??лнэ.
?ндсэн элементийн найрлагын хувьд (%):
н??рст?р?гч
- 82-87,
уст?р?гч
- 11-14.5,
х?хэр
- 0.01-6 (ховроор 8 х?ртэл),
азот
- 0.001-1.8,
х?чилт?р?гч
- 0.005-0.35 (ховроор 1.2 х?ртэл) б?г??д м?н
V
(10
-5
- 10
-2
%),
Ni
(10
-4
- 10
-3
%),
Cl
(х?ртэл 2?10
-2
%) зэрэг нийт 50 орчим
химийн элемент
агуулна.
Зарим газрын тосны химийн найрлага (%-иар)
Орд
|
Нягт, г/см
3
|
С
|
Н
|
S
|
N
|
O
|
?нс
|
Ухтин
(
ОХУ
)
|
0,897
|
85,30
|
12,46
|
0,88
|
0,14
|
-
|
0,01
|
Грозни
(
ОХУ
)
|
0,850
|
85,95
|
13,00
|
0,14
|
0,07
|
0,74
|
0,10
|
Сурухан
(
Азербайжан
)
|
0,793
|
85,34
|
14,14
|
0,03
|
-
|
0,49
|
-
|
Калифорни
(
АНУ
)
|
0,912
|
84,00
|
12,70
|
0,40
|
1,70
|
1,20
|
-
|
Газрын тос нь хар х?рэн, хар ?нг?тэй, ногоовтор туяатай дундаж молекул жин нь 220?300 г/моль (хааяа 450?470). Нягт дунджаар 0,82?0,95 г/см³; 0,83г/см³-ээс бага ?ед х?нг?н, 0,831-0,860 - дунд зэрэг, 0,860 дээш ?ед - х?нд газрын тос гэж нэрлэнэ (API нягт = (141.5/SG 60?°F-д) - 131.5).
Химийн б?тцээсээ хамаараад газрын тосны хайлах, буцлах температурын хязгаар нилээн ?рг?н х?рээнд байх ба парафины агуулгаас хамааран царцах температур нь ?60 аас + 30?°C байна. Зуурамдлага 1,98 ээс 265,90 мм²/с , дулаан ялгаруулах чадвар 43,7?46,2 Мж/кг байна.
Дэлхийн газрын тосны зах зээл дээр газрын тосыг хэд хэдэн т?р?л (Benchmark)-д,
АПИ
(АРI) хувийн жин ("х?нг?н", "дунд зэрэг", "х?нд") болон зууралдлага дээр нь ?ндэслэн ангилдаг байна. ??нээс гадна, бага х?хрийн агуулгатай т??хий тосыг "амтат", ?нд?р агуулга б?хий тосыг "гашуун" гэж хэлэх нь байдаг байна. Учир нь х?хрийн ?нд?р агуулгатай тосыг х?хрээс нь салгахын тулд урьдчилсан боловсруулалт хийх хэрэгтэй болно.
Т??хий газрын тосны т?р?л??д:
- Баруун Техас (West Texas Intermediate, WTI) - Хойд Америкаас олборлодог, бага х?хрийн агуулгатай, х?нг?н тос.
- Брент - Хойд тэнгисийн Брент, Нинианы зэрэг нийт 15 ордуудаас олборлодог тос. "Баруун Техас" т?рлийн тосноос арай х?нд, х?хрийн агуулга ?нд?р.
- Дубай (Dubai) - Персийн булангийн тос.
- Тапис (Малайз) - Ихэвчлэн з??н ?мн?д Азийн х?нг?н тосыг,
- Минас(Индонез) - з??н ?мн?д Азийн х?нг?н тосыг,
- ОПЕК - ОПЕК-ийн орнуудын газрын тосны дундаж найрлага
Газрын тосыг олборлодог ?ндсэн арга нь
цооногоор
олборлох б?г??д, анхдагч олборлолтоор тосны нийт н??цийн 20% орчимыг гадаргуу дээр гаргаж авна. Тосыг агуулж буй давхраас нь газрын г?нд тодорхой даралтад байх б?г??д, уг давхраасын даралт болон газрын гадаргуугийн даралтын з?р??нээс хамааран тос нь газар дээр ??р?? гадны н?л??г?йгээр гарна. ??нийг анхдагч олборлолт гэж нэрлэнэ. Аажмаар давхраасын даралт бууран, тос ??р?? гарч ирэх нь багасах тул шахуурга ашиглан соруулах, м?н давхраасын даралтыг нэмэгд??лэхийн тулд ус, хийг тосны давхрааст шахаж тосны гарцыг ихэсгэхээр хэрэглэж буй аргуудыг хоёрдогч олборолтын аргууд гэж нэрлэнэ. Хоёрдогч олборлолтоор тосны 5-10%-ийг олборлоно. Улмаар хоёрдогч олборлолтын аргууд ?р д?н ?г?хг?й бол,
агуулагч чулуулгийн
нэвчимжийг
ихэсгэх, тосны зууралдлагыг багасгах замаар гуравдагч олборлолтыг явуулна. Дулааны болон химийн аргуудыг хэрэглэнэ. Жишээлбэл усны уурыг г?нд шахаж, тосны зууралдагыг багасгах гэх мэт.
4000 гаруй жилийн ?мн??с газрын тосыг х?м??с хэрэглэж эхэлсэн байна.
Вавилони
хотын хана, цамхагийг барихад асфальт хэрэглэж байсан гэсэн мэдээ бий.
[2]
IV зуунд
Хятадад
243 м г?нтэй анхны газрын тосны цооногийг ?р?мд?ж байв. VII зуунд
Японд
газрын тосыг "шатагч ус" гэж нэрлэдэг, дэнл?? болгон хэрэглэдэг байжээ.
[2]
Орчин ?еийн газрын тосны т??х
1846
онд Абрахам Пино Геснэр (Abraham Pineo Gesner)
керосиныг
н??рснээс
гаргаж авснаас эхэлсэн гэж ?здэг. Анхны тосны цооног Апшероны хойг (Азербайжан, Бакугаас з??н хойш) дээр
1848
онд ?р?мд?гд?ж,
1852
онд
Польшийн
эмз?йч Игнаси Люказевски газрын тосноос керосин гаргаж авах аргыг нээжээ. Улмаар Бакуд анхны газрын тосны нэрэх ?йлдвэр 1861 онд байгуулагдав. Тухайн ?ед Баку Дэлхийн тосны 90 хувийг ?йлдвэрлэж байв.
1910
он гэхэд,
Канадын
Албертад,
Индонезийн
Суматра арал,
Иран
,
Перу
,
Венесуэл
,
Мексикт
хэд хэдэн газрын тосны томоохон ордуудаас олборлолт явуулж байв. Гэвч
1950-аад
оны дунд х?ртэл, н??рс нь эрчим х?чний ?ндсэн т??хий эд байсан юм.
?н??гийн байдлаар нийт тээврийн хэрэгслийн 90% газрын тосноос гарган авсан т?р?л б?рийн т?лшийг хэрэглэж, химийн ?йлдвэрийн маш чухал т??хий болжээ. Газрын тос олборлолтын хэмжээгээр
Саудын Араб
,
ОХУ
,
АНУ
-ууд, мэдэгдэж буй н??цийн 62.5%
Саудын Араб
,
АНЭУ
,
Ирак
,
Катар
,
Кувейт
-д байна.
Газрын тосны ?ндсэн хэрэглээ нь т?р?л б?рийн т?лш (
бензин
,
дизель т?лш
,
тийрэлтэт х?д?лг??рийн т?лш
,
шингэр??лсэн хий
(LPG) гэх мэт), тос болон тослох материал, хуванцарууд, химийн бодисууд гарган авах юм.
Дэлхийн нийт газрын тосны хэрэглээ
2005
оныхоор ?д?рт 84 сая баррель байна.
Их хэмжээний олборлолт хийдэг орнууд,
2004
оныхоор:
Газрын тосны ихээхэн н??цтэй орнууд, гигабаррелиар (10
9
баррель)
[1]
.
Газрын тосны экспорт,
2003
он:
- Саудын Араб
(ОПЕК)
- ОХУ
- Норвеги
- Иран
(ОПЕК)
- АНЭУ
(ОПЕК)
- Венесуэл
(ОПЕК)
- Кувейт
(ОПЕК)
- Нигер
(ОПЕК)
- Мексик
- Алжир
(ОПЕК)
- Ливи
(ОПЕК)
- OTS Heavy Oil Science Centre
(includes overview of all phases of the oil industry)
- US Energy Information Administration
- Part of the informative website of the US Government's Energy Information Administration.
- [2]
- Environmental effects of oil extraction
- American Petroleum Institute
- the trade association of the US oil industry.
- How derivatives drive oil prices up, despite ample supply in physical oil market (9-Jun-06)
- Andy Xie, MorganStanley economist for Asia, thinks oil is financial bubble (16-Jun-2005)
- Explanation of pricing mechanism in oil markets
- The real problems with $50 oil
, An analysis by Henry C.K. Liu in Asia Times Online, details the economic impact of high oil prices.
- The Oil Drum
- A Community Discussion about Peak Oil and the Oil Industry.
- Petroleum directory
Industry news service
- Oil prices and industry news
- BP Statistical Review of World Energy
- Oil Prices
- Oil Rocks
- Nymex
- oil trading center of the US
- Bloomberg Energy Prices
- current prices on world mercantile exchanges
- Oil Marketer
- oil news and market information
- Oil in troubled waters
- Economist article on investor approaches to oil markets, supply, and future
- One Case of an Oil and Gas Field being 'Renewed'
- Global Oil Watch
- Real-time oil and gas news and resources
- Black Gold Beneath the Bayous: Oil Formation
- online textbook giving a non-technical of the biogenic theory of the origin of petroleum
- PetroTalk
Portal for petro related Articles, Discussion, Links and more
- Petroleum Club
Online Community for the Petroleum Industry
- Interactive Oil Well Map of Mississippi
Mississippi Oil Journal
- Oil, petroleum: Development, production, consumption and reserves
- World oil consumption
World oil consumption
- Drilling sites in Western South Dakota
Drilling sites in South Dakota
- ↑
EIA reserves estimates
- ↑
2.0
2.1
?Энэ ?г??ллийг?одоо
нийтийн ?мч
болсон дараах эх сурвалжаас авсан болно:?
Чисхольм, Хью, ed. (1911), "Petroleum",
Британника нэвтэрхий толь
(11 ed.), Кэмжбриж Их Сургуулийн хэвлэлийн газар