Патот кон кметството ( англиски : The Road to Serfdom ) - книга на австриско-британскиот политички философ и економист Фридрих фон Ха?ек од 1944 година.

Настанува?ето на книгата [ уреди | уреди извор ]

Во едно интерв?у од 1978 година, Ха?ек го об?аснил настанува?ето на насловот на книгата, истакнува??и дека иде?ата ?а добил од Токвил ко? зборувал за патот кон сервилноста. Притоа, Ха?ек сакал да го искористи зборот ?сервилност“ ( servitude ), но то? не му звучел добро и затоа го заменил со зборот ?кметство“ ( serfdom ) од чисто фонетски причини. ^[1] Почетоците на книгата датираат од еден допис до сер Вили?ам Бевери? , директорот на Лондонската школа за економи?а ( London School of Economics ), напишан од Ха?ек веро?атно во 1933 година. Подоцна, во април 1938 година, дописот бил об?авен како стати?а во едно списание, со насловот ? Слободата и економскиот систем “ ( Freedom and the Economic System ), ко?а следната година прераснала во памфлет. Идеите изнесени во дописот, стати?ата и памфлетот подоцна биле целосно разработени во ?Патот кон кметството“. ^[2] Во едно писмо од 27 април 1939 година, упатено до Фриц Махлуп , Ха?ек го известил за неговиот нов проект ?Злоупотреба на разумот“ ( Abuse of Reason ) на кого бил ангажиран во текот на 1939-1940 година. Проектот требало да резултира во голема историска книга чи? прв дел би се викал Hubris а вториот дел - Nemesis , но од него произлегле само неколку статии. Сепак, кон кра?от на 1940 година, врз основа на вториот дел од планираната книга, то? почнал да го пишува своето на?познато дело, ?Патот кон кметството“. ^[3] Всушност, книгата започнал да ?а пишува во септември 1940 година, ^[4] а првото издание на ?Патот кон ропството“ се по?авило во Англи?а (издание на Routledge ) на 10 март 1944 година. Првиот тираж од 2 000 копии бил распродаден за еден месец, така што веднаш бил отпечатен втор тираж од 2 500 примероци ко? исто така брзо бил распродаден, ме?утоа издавачот посто?ано се соочувал со недостиг од харти?а ко? оневозможил поголем тираж на книгата. Книгата почнала да се цитира во англискиот парламент и во весниците, за неа пишувале и неколку американски весници, а во ?ули 1944 таа била об?авена и во Австрали?а . ^{[1] [5]}

Амерканското издание на книгата [ уреди | уреди извор ]

Уште пред об?авува?ето на ?Патот кон кметството“ во Британи?а , во едно писмо од 8 август 1942 година, Ха?ек го овластил сво?от при?ател Фриц Махлуп , ко? во тоа време работел во Вашингтон , да побара издавач на книгата во САД , кон кра?от на летото му го испратил ракописот на книгата, без последните три глави, кои му ги испратил пролетта 1943 година. Махлуп на?првин се обратил до издавачката ку?а ? Макмилан “ ( Macmillan ), ко?а одбила да ?а об?ави книгата, смета??и дека не само што нема добро да се продава, туку и дека ?професорот Ха?ек е малку надвор од главниот тек на денешната мисла“. На бара?е на Ха?ек, Махлуп му го испратил ракописот на Волтер Липман , со молба да посредува ка? издавачката ку?а ?Литл, Браун“ ( Little, Brown ), но и таа го одбила ракописот со образложение дека ?излага?ето е претешко за општата читателска публика“. Потоа, ракописот бил одбиен и од издавачката ку?а ?Харпер ен брадерс“ ( Harper and Brothers ) ко?а сметала дека книгата е пренатрупана и преголема. Летото 1943 година, ракописот го прочитал Арон Директор ко? му го испратил ракописот на неговиот колега Френк На?т , а то? пак го доставил до Издавачкиот оддел на Универзитетот на Чикаго ( University of Chicago Press ), заедно со предлогот на Директор за печате?е на книгата. Кон кра?от на ноември , Директор го доставил текстот што требало да биде об?авен во Британи?а , бара??и издавачот да донесе брз одлука во врска со печате?ето. ^[6] Во декември 1943 година, ?он Скун, уредникот на ( The University of Chicago Press ), го доставил ракописот до два?ца угледни, независни рецензенти - познатите економисти Френк На?т и ?он Маршак . Како приврзаник кон идеите на Ха?ек, првиот рецензент (На?т) предложил издавачката ку?а да обезбеди втор рецензент, и тоа неко? со спротивни погледи (Маршак) при што два?цата рецензенти дале одобрение за издава?е на книгата. ^[7]

Во сво?ата рецензи?а од 10 декември 1943 година, Френк На?т изразил сомнева?е во однос на потребата од об?авува?е на книгата во САД , забележува??и дека е напишана од ?англиска гледна точка“, без осврт врз американските состо?би, што ?а ограничува можната публика на тесен круг академски читатели. Според На?т, дискуси?ата во книгата е на високоинтелектуално и научно ниво и бара големо познава?е на истори?ата и состо?бите во Средна Европа , така што тешко е да се поверува во популарноста на книгата. Исто така, то? изразил забелешки во поглед на теоретските и историските аргументи во книгата, оценува??и го пристапот како негативен, зашто не ги анализира алтернативите и несоодветно ?а согледува потребата од државна акци?а во економскиот живот во иднина. Оттука, На?т ?а оценил книгата како ?вредно дело, но ограничена во опфатот и делумно еднострана во третманот“, изразува??и сомнение дека таа ?е на?де голем пазар во САД или дека ?е ги промени ставовите на многу читатели. ^[8] Другиот рецензент, ?е?коб Маршак , во сво?ата рецензи?а од 20 декември 1943 година, исто така, забележал дека книгата е ?единствено критичка а не конструктивна“, дека ?не?зината техника е црно-бела“, но дека е ?напишана со страста и огнената ?асноти?а на голем доктринер“. Според него, на?добрите глави во книгата се негативни или формални: на пример, главата за владее?ето на правото ?а оценил како одлична и инспиративна, но дека во неа авторот дава само замаглени наговестува?а за некои важни праша?а. Според Маршак, неекономските поглав?а во книгата се повпечатливи од економските. Сепак, на кра?от, Маршак го оценил стилот на Ха?ек како ?читлив и повремено инспиративен“, веле??и дека ?оваа книга не може да биде заобиколена“. ^[9]

По добиените две рецензии, на 28 декември 1943 година, книгата била одобрена од издавачкиот комитет, составен од професори од пове?е одделени?а на универзитетот , а во ?ануари, понудата ?а прифтил Махлуп, во името на Ха?ек. Потоа, во соработка со Ха?ек, биле извршени ситни поправки на текстот. Притоа, издавачот барал да насловот на книгата да биде променет во ?Соци?ализмот: Пат кон кметството“ ( Socialism: The Road to Serfdom ) и да бидат избришани афоризмите на почетокот од секо?а глава, но двата предлога биле одбиени од Ха?ек, иако еден од двата афоризми на насловната страница бил избришан. ^[10]

Со цел да го привлече вниманието на публиката, издавачот размислувал за промена на насловот, но на?после одлучил да го задржи оригиналниот наслов. Истовремено, издавачот одлучил првиот тираж на книгата да изнесува 2 000 копии и го замолиле познатиот економист ?он Чемберлен да го напише предговорот. Во април бил потпишан договорот за авторските права, но издавачот не можел да обезбеди книжарници кои би биле заинтересирани да ?а продаваат книгата. ^[1] Во предговорот, ?он Чемберлен ?а оценил книгата како предупредува?е, повик во времето на колеба?е, носе??и ?а следнава порака за читателите: Застанете, гледа?те и слуша?те.“ Според него, книгата е ?трезна, логична, остра“, а Ха?ек е поанглиски од современите Англичани и поамерикански од современите Американци , посакува??и книгата да на?де широка публика во САД . ^[11] Всушност, директорот на Chicago University Press , ?озеф Брант, посакувал предговорот да го напише познатиот новинар на ? ?у?орк хералд триб?ун “, Волтер Липман , запишува??и на еден документ дека на то? начин книгата би се продала во две-три ил?ади копии, а инаку очекувал не?зиниот тираж да изнесува 900 копии. Ме?утоа, поради презафатеност, Липман ?а одбил понудата, а истото го направил и претседателскиот кандидат на Републиканската парти?а , Вендел Вилки . Така, за предговорот бил ангажиран ?он Чемберлен, уредникот на одделот на ? ?у?орк та?мс “ за рецензии на книги. ^[12]

Во ?уни, Ха?ек ги поправил техничките грешки и книгата излегла од печат на 18 септември 1944 година, а два дена подоцна се по?авил првиот приказ на книгата, об?авен во ? ?у?орк та?мс “, потпишан од Орвил Прескот, ко? ?а нарекол ?оваа тажна и лута мала книга“. Кога се по?авил приказот во Times Book Review , издавачот допечатил уште 5 000 копии од книгата, а за неколку дена пристигнале порачки за преведувачките права на германски , шпански , холандски и неколку други ?азици. Има??и го предвид големиот интерес за книгата, на 27 септември биле допечатени уште 5 000 копии, а следниот ден уште 10 000 копии. Истовремено, од пове?е списани?а пристигнале бара?а за издавачки права кои ги добило списанието Reader's Digest . На почетокот од октомври , многу книжарници ги потрошиле залихите така што се допечатувале дополнителни копии за американскиот и за канадскиот пазар . Истовремено, скратената верзи?а (дело на Макс Истман), об?авена во Rider's Digest во април 1945 година, достигнала тираж од дури 600 000 копии (а според некои, дури и пове?е од милион копии). ^{[13] [14]}

За да се поттикне продажбата, во април 1945 година, Ха?ек бил повикан како гостин на неколку универзитети и за таа цел било предвидено големо седмо печате?е, но поради недостигот од харти?а , тоа било ограничено на 10 000 примероци, и тоа како ?ебно издание. ^[15] На то? начин, до ма? 1945 година, книгата се продала на американскиот пазар во тираж од 50 000 копии. ^[13] До 1994 година, Chicago University Press успеал да ?а продаде книгата во над 250 000 примероци, од кои 81 000 со тврди корици и 175 000 со меки корици (првото американско издание со меки корици се по?авило во 1956 година), а до 2005 година биле продадени над 350 000 копии. Според тврде?ето на синот на авторот, Лоренс Ха?ек, книгата била об?авена во речиси 20 зем?и, а неавторизираните издани?а се продавале во СССР , Чехословачка и Полска . ^{[15] [16]}

Книгата ?Патот кон кметството“ доживеала неколку издани?а во САД: покра? првото издание од 1944 година; таа била об?авена и во 1956 година (со предговор на Ха?ек); како и во 1976 (со нов вовед на Ха?ек); во 1989 година се по?авило ново издание, како втор том во рамките на собраните дела на Ха?ек; во 1994 година се по?авило ?убиле?ното издание, со предговор од Милтон Фридман; а на?новото (дефинитивно) издание се по?авило во 2007 година. ^[17]

Содржина [ уреди | уреди извор ]

Книгата се состои од следниве делови: ^[18]

• Вовед
• Напуштениот пат
• Големата утопи?а
• Индивидуализмот и колективизмот
• ?Неизбежноста“ на планира?ето
• Планира?ето и демократи?ата
• Планира?ето и владее?ето на законот
• Економската контрола и тоталитаризмот
• Ко?, кому?
• Безбедноста и слободата
• Зошто на?лошите се искачуваат на врвот
• Кра?от на вистината
• Соци?алистичките корени на нацизмот
• Тоталитаристите ме?у нас
• Матери?алните услови и идеалните цели
• Изгледите за ме?ународен поредок
• Заклучок

Осврт кон делото [ уреди | уреди извор ]

Значе?ето на книгата [ уреди | уреди извор ]

Во 1971 година, познатиот американски економист Милтон Фридман го напишал предговорот за новото германско издание на книгата, нарекува??и ?а ?величествена“, ?суптилна“, ?луцидна и ?асна“, ?философска и апстрактна, но исто така, конкретна и реалистична“, ?аналитичка и рационална, но анимирана со високи идеали и со живо чувство за миси?а“, ^[19] а сето тоа ?а прави и денес исто толку актуелна колку и во времето на не?зиното прво издание. ^[20] Подоцна, по повод 50-годишнината од издава?ето на ?Патот кон кметството“, Фридман го напишал предговорот кон ?убиле?ното издание, оценува??и ?а книгата како ?вистинска класика: основно четиво за сите што се сериозно заинтересирани за политиката во на?широката и на?непартиската смисла на зборот, книга чи?а централна порака е вечна, применлива на мноштво конкретни состо?би.“ ^[19] Според New York Times Book Review , ?Патот кон кметството“ е ?една од на?важните книги на нашето поколение“ ко?а претставува ?повик до сите добронамерни планери и соци?алисти , до сите кои се искрени демократи и либерали во срцето да застанат, да гледаат и да слушаат.“ ^[18]

Критика на книгата [ уреди | уреди извор ]

Од друга страна, оваа кига е остро критикувана: На пример, во април 1945 година, тогашниот британски дипломат во Вашингтон , А?зеа Берлин, во едно писмо до негов при?ател напишал дека го читал ?одвратниот д-р Ха?ек“; економистот Гардинер Минз, откако прочитал 50 страници, му напишал на Вили?ам Бентон од Енциклопеди?а Британика дека ?пове?е не може да ?а свари книгата“ ( couldn't stomach anymore ); филозофот Рудолф Карнап му се пожалил на Карл Попер дека е изненаден од неговата поддршка на Ха?ек, забекежува??и дека книгата е многу читана во Британи?а , но дека неа ?а фалат само поддржувачите на неограничениот капитализам , додека левичарите го сметаат авторот за реакционерен; во рецензи?ата на книгата од 5 ноември 1944 година, А. Р. Свизи ?а нарекол ?учебник за реакционерите“. ^[21] Исто така, во сво?ата книга ?Патот кон реакци?ата“ од 1945 година, Херман Фа?нер напишал дека ?Патот кон кметството“ претставува офанзива против демократи?ата , обвинува??и го Ха?ек дека се залагал за не?зино ограничува?е. Наспроти него, во една стати?а, ?ор? Соул го нарекол Ха?ек ?миленикот на стопанската комора“, обвинува??и го дека ги застапува интерсите на големиот бизнис . ^[22]

Веднаш по об?авува?ето на книгата, критичарите му забележувале на Ха?ек за премногу едноставното об?аснува?е на подемот на нацизмот како продолжение на германската соци?алистичка традици?а, укажува??и дека истори?ата на Германи?а е многу посложена. Исто така, на Ха?ек му забележувале дека во книгата само критикува, но не нуди никакви алтернативи за надминува?е на кризата на капитализмот . На пример, Алвин Хансен го критикувал Ха?ек дека не ?а об?аснил разликата ме?у ?доброто и лошото планира?е“. Исто така, и Ке?нз , ко? многу пофално се изразил за книгата, из?авува??и дека длабоко се согласува со неа, му забележал на Ха?ек дека ?не дава никакви насоки за тоа каде треба да се повлече лини?ата“. Од сво?а страна, Ха?ек сериозни ги сфатил овие критики и во своите следни дела, како што се: ? Уставот на слободата “ ( The Constitution of Liberty ) и ? Правото, законодавството и слободата “ ( Law, Legislation, and Liberty ) понудил конкретни решени?а за унапредува?е на либералната демократи?а . Третата голема критика кон книгата се однесувала на неубедливите аргументи против соци?ализмот, т.е. премолчува?ето на т.н. концептот на ?пазарен“ или ?демократски“ соци?ализам ко? го застапувале Оскар Ланге , Еван Дарбин и други економисти . Последната критика на ставовите изнесени во ?Патот кон кметството“ е позната како ?тезата за неизбежност“ ко?а му се припишува на Ха?ек: секо? обид да се примени државното планира?е неизбежно води кон тоталитаризам . Ха?ек во пове?е наврати негодувал против ваквите обвинува?а и ?асно нагласувал дека неговата книга не содржи таков став. ^[23]

Наводи [ уреди | уреди извор ]