Геополитика ? наука од редот на општествените научни дисциплини ко?а се занимава со проучува?е на општествените , економските , демографските и политичките процеси на државите како единки зависни и распоредени во единствениот географски простор. ^[1] Главна дефиници?а на геополитиката, ко?а доминирала подолго време е дека таа претставува концепци?а ко?а ?а об?аснува политиката на државата преку природногеографските услови , географската положба и расните разлики на населението ^[2] . Како на?главни чинители во рамки на проучува?ата и спроведува?ето геополитички анализи се земаат политичките процеси, одлуки и системи , економските остварува?а и можности и воено-безбедносните способности и сила на државите врз основа на нивната географска положба, односно географскиот простор на ко? се нао?а нивната државна територи?а и нивната позици?а во светот во однос на важните геостратешки точки или положбата во однос на другите држави.

Историски развиток [ уреди | уреди извор ]

Зависноста на човекот од физичко-географскиот простор била причина уште од дамнешни времи?а то? да го истражува и проучува со цел подобро да го користи и владее. Оттаму, геополитичките размислува?а влечат корени уште од антиката каде Аристотел пишувал за вли?анието на географската положба врз човековите особини како и импликациите врз економските и воените потреби на иде?алната држава ^[3] . Со истите праша?а за вли?анието на географскиот простор врз човековите особини и државите се занимавале и средновековните мислители на прагот на хуманизмот - Монтеск?е, Боден и др ^[3] . Сепак, поимот геополитика за првпат бил употребен во 1899 година во стати?ата на шведскиот научник Рудолф К?елен , под наслов ?Студи?а за шведските политички граници“ ^[2] . Ово? научник во сво?от труд ?Државата како облик на живее?е“ ("Der staat als Lebensform") геополитиката ?а определува како наука за државата како географски организам или по?ава во просторот, оценува??и го вли?анието на географските фактори врз државата и не?зината мо? како пресудно и од кое произлегуваат насоките за структурира?е на на?ефикасната политика, ко?а на државата ?е и овозможи безбедност и успешен разво? ^[2] .

Како прва теори?а во рамките на геополитиката се смета концептот за Хартленд или ?срцевината на светот“ изнесена од британскиот географ ?он Мекиндер во 1904 година ^[4] . Според оваа теори?а на Мекиндер ?срцето на светот“ (анг. heartland) се нао?а во Источна Европа и оно? ко? командува со него владее со ?светскиот остров“ - Евроази?а, што значи дека то? владее и со светот. Врз основа на оваа теори?а се развиваат двата главни правци во геополитиката: телурократи?ата или ?цивилизаци?ата и силите на Копното “ од ко?а до денес произлегуваат правците и доктрините на континентализмот, евроази?ството и таласократи?ата или ?цивилизаци?ата и силите на Морето “ од ко?а пак излегува правецот и доктрината на (евро)атлантизмот.

Со с? поголемиот економски и техничко-технолошки разво? и напредок на човештвото што се одразувал на ?акне?ето на државите и нивните во?ски се отворила потребата за проучува?е на значе?ето и стратешката важност и предности на физичкиот географски простор во однос на нивниот опстанок, раширува?е и доминаци?а во светот. Поради сето тоа на почетокот на XX век постоел огромен интерес и посто?ан разво? на геополитиката со геополитичкото и геостратешкото размислува?е. Во то? поглед предничел интересот на германските географи, генерали и истражувачки кои поведени од сфа?а?ето за државата како жив организам и потребата од не?зино територи?ално раширува?е на ?животен простор“ заради опстанок ?а развиле германската школа на геополитика на чи?а основа Нацистичка Германи?а и Адолф Хитлер ?а изградиле сво?ата државна, воена и надворешно политичка доктрина ^[2] . Тоа повли?аело за многу негативни ставови кон геополитиката по Втората светска во?на поради што таа била речиси занемарена и скоро напуштена како дисциплина ^[3] . Со с? побрзиот информациско-технолошки разво? во подоцната фаза на Студената во?на и по?авата на делата на Хенри Кисин?ер и Збиг?ев Бжежински , започнал повторниот интерес кон геополитиката но ово? пат пове?е од научен пристап, со што таа е повторно вратена како дисциплина на научната и истражувачката сцена во светот. Глобализаци?ата и кра?от на Студената во?на изразен со новата борба за прераспределба на мо?та во светот означи?а ново и с? поголемо актуелизира?е и подем на интересот за геополитиката како научна, истражувачка и стратешко-државничка дисциплина во науката и ме?ународните односи.

Сеопштиот разво? на човековото живее?е, придонел историски и геополитиката во одредени периоди да се развива во различни правци, па така во однос на историските периоди на човештвото познати се: импери?ална геополитика, геополитика за време на Студената Во?на, современа геополитика на Новиот Светски поредок и еколошка геополитика ^[2] . Од друга страна, повторниот интерес за геополитиката кон кра?от на XX век и развитокот на постмодерната филозофи?а придонеле за значителен разво? особено во Франци?а каде се основани конфликтната геополитика од Ив Лакост ^[2] . Истовремено, забрзаниот економски разво? и извонредното значе?е на економи?ата и економските средства во ме?ународните односи придонеле за незапирливото зголемува?е на интересот за геоекономи?а, ко? е актуелен и во денешни дни ^[2] .

Толкува?а и дефиниции [ уреди | уреди извор ]

Под поимот геополитика во американската литература се подразбира општествена научна дисциплина, ко?а се занимава со проучува?е на делотворноста на етничките, демографските и економските аспекти врз политиката на државата ^[2] . Според бугарскиот професор Карасто?анов, геополитиката претставува додаток на природните, економските, соци?алните и демографските особености на државата во создава?ето на не?зината политика ^[2] . Според ?Социолошкиот терминолошки речник“ на МАНУ , геополитиката се дефинира како научна дисциплина ко?а истакнува дека зем?ата на ко?а живее еден народ или на ко?а е организирана државата има пресудна улога во организира?ето на политичкиот облик на општеството и воде?ето на државната политика ^[5] . Професорот на Универзитетот во Портланд, Ладис Д. Кристоф, дава дефиници?а за геополитиката како проучува?е на политичките феномени во: 1) нивните просторни односи и 2) нивните врски во однос на зависноста и вли?анието на Зем?ата, како што се сите оние културни фактори кои го сочинуваат предметот на проучува?е на хуманата географи?а (антропогеографи?а) во широка смисла на зборот ^[3] . Понатаму, то? ?а поедноставува дефиници?ата на геополитиката како политика ко?а е интерпетирана географски или анализирана од и врз основа на не?зиниот географски контекст ^[3] . Прецизна дефиници?а на предметот на геополитиката дава и проф. Мартин Гласнер ко? смета дека геополитиката е изучува?е на државите во контекст на глобалните просторни феномени во обид да се разбере основата на мо?та на државите и интеракци?ата на државите во светските и ме?ународните односи ^[6] . На ова сфа?а?е се надоврзува и дефиници?ата ко?а смета дека геополитиката е прочува?е на односите поме?у политичкото де?ствува?е и географскиот простор во ме?ународните односи. Доста поедноставена дефиници?а на тоа што е геополитика дава и еден од на?новите правци на критичката геополитика ко? смета дека геополитиката може да се опише како теори?а за решава?е на проблемите и практика на владее?е во одреден простор ^[2] .

Од сите овие изнесени дефиниции и толкува?а, произлегува сфа?а?ето дека главната задача и иде?а на геополитиката е изочува?е на политичките феномени во контекст на географскиот простор со цел подобро да се разберат случува?ата во светот, но и кои се оние важни места кои треба да се контролираат и поседуваат за да се владее со одреден простор или со светот во целост. Задачите и полето на истражува?е на геополитиката се на?добро дефинирани со мислата на германскиот геополитички мислитер и генерал, Карл Хаусхофер, ко? сметал дека геополитиката е прагматична наука ко?а на основа на географските согледува?а треба да даде прецизни предвидува?а за политичко де?ствува?е и акци?а ^[7] . Во то? поглед доста е раширено сфа?а?ето за геополитиката како метод во рамки на реалистичка школа на ме?ународните односи. Има??и предвид дека врз основа на геополитичките теории и сознани?а, државите во светот, а посебно поголемите и помо?ните држави (т.н. ?големи сили“), градат стратегии за успешно остварува?е на своите национални интереси, геополитиката на?често се гледа како доктрина за надворешната политика на државите. Многу често се смета дека геополитиката е инструмент на осво?увачките, експанзивни и импери?алистички политики и желби на големите држави, ме?утоа во современи услови геополитиката е знача?на за опстанокот и остварува?ето на националните интереси на сите држави во светот без разлика на нивната големина и мо?, а со процесот на глобализаци?а геополитиката добива и сосема нови размери (т.н. ?негеополитика“) кои се однесуваат не само на државите, туку и на недржавните глумци и единки како народи, племи?а, општествени движе?а, религии, цивилизации, сепаратистички движе?а, терористички групи и криминални мрежи и организации.

Основни концепти и теории во геополитиката [ уреди | уреди извор ]

На основа на главните теоретски сто?алишта и сфа?а?а за владеачките сили кои овозможуваат владее?е и доминаци?а во просторот и светот, се развиени неколку основни концепти кои укажуваат кои места, предели и простори во светот се знача?ни и неопходни за посед и контрола. Првобитните основни концепти укажувале на важноста на тие простори од геостратешки аспект и интерес на големите импери?ални сили, додека со подоцнежниот развиток на геополитиката како научна дисциплина се развиени дополнителни концептуализации кои помагаат во изучува?ето и об?аснува?ето на регионите и простраства со нивните одлики, значе?а и можности.

Телурократи?а - правласт на копното [ уреди | уреди извор ]

Врз основа на зависноста на човекот и разво?от на неговите општествено-политички заедници од физичкиот простор и неговите одлики, а во однос на значе?ето на копното е развиен геополитичкиот концепт на телурократи?а . Името телурократи?а потекнува од латинскиот збор telus со значе?е на копно или зем?а грчкиот збор crateon со значе?е на власт односно со целосно значе?е на (пре)власт на копното или цивилзаци?а заснована на копнената мо?. Самиот правец на геополитичко мисле?е се заснова на човековиот начин на живот на копното и неговата важност за човековиот опстанок. Низ вековите па с? до денес се задржало извонредното стратешко значе?е на поседот на територи?а кое ги подразбира можностите за (зем?оделско) производство на храна при што обезбедува?ето на храна значело и независност, а од Индустриската револуци?а во XVIII век па до денес значе?ето и важност на копнените поседи се зголемило и со можноста за искористува?е на природните суровини и ресурси како рудите, нафата, природниот гас. Во два наврати силите на копното го доминирале светот, а тоа се: ерата на ко?ичко ?авачка подвижност кога познатото Монголско Царство на чело со ?ингис Хан го завладеало на?големиот дел од евроазиското копно, а потоа ерата на трансконтиненталните железници кога Руската Импери?а ?а завладеала Евроази?а . Токму по?авата и изградбата на трансконтиненталните железници и можноста преку нив за брзо време да се пренесат голем бро? на во?ници, воена опрема т.е. во?ска и суровини и непосредната опасност кон британските колони?ални поседи во Инди?а и Блискиот Исток од руската транссибирска и предложената германска железница Берлин - Багдад вли?аеле за офици?алната по?ава на геополитиката како дисциплина преку концептот за хартлед на ?он Халфорд Макиндер. На?познати телурократски големи сили односно империи засновани на копнената мо? и поседи во минатото и денес се: Руси?а , Германи?а , Кина .

Во рамки на телурократската геополитичка мисла на почетокот и во првата половина на XIX век се развила познатата германска школа на геополитика ко?а се засновала на детерминизмот и соци?алниот дарвинизам. Зачетник на оваа школа бил Фридрих Ратцел ко? прв го воспоставил гледиштето за споредба и аналоги?а на државата со жив организам ко? како и човекот за да опстане мора да расте и да се развива преку територи?ално проширува?е на животниот простор (герм. Lebensraum ) непоходен за опстанок на државата и за напредок на лу?ето. Ратцел дури изнесол и седум закони за растежот на државата, а самата органска теори?а за државата како живо битие е надополнета од страна на Рудолф К?елен ко? тврдел дека државата е организам составен од пет органи при што го создал и терминот геополитика ^[8] . Како на?значаен претставник заедно со Ратцел, во рамки на оваа уче?е се истакнал германскиот генерал Карл Хаусхофер ко? смета??и ?а државата зе жив организам и повикува??и се на сфа?а?ата за еластичноста на границите (поттикнати од американските мислители Махан и Те?лор) го воспоставил мисле?ето дека секо?а држава има право на воспоставува?е на природни граници поради неопходната потреба да расте и за?акнува со тоа што територи?ално ?е се проширува, во спротивност пак и се заканува одумира?е ^[7] . Според неговото сфа?а?е еластичноста и проширува?ето на границите не мора да се заснова на географските белези и одлики, туку врз пове?естраниот пристап на човечкиот фактор како етно-националната припадност, ?азикот, културата. Во однос на концептуализаци?ата на светот, Хаусхофер ?а воспоставил Доктрината на Пан-Региони во ко?а светот е поделен на 4 големи пан-региони: Пан-Америка предводен од САД , Евроафрика предводен од Германи?а , Пан-Руси?а предводен од Руси?а и Азиска зона на ко-просперитет предводена од ?апони?а , кои на основа на суровините и ресурсите се стремат кон самодоволност односно автархи?а како главна цел ^[7] . Според неговото сфа?а?е само на ово? начин преку поделба на 4 големи светски региони кои се предводени од економско-технолошки и воено на?силните држави неминовно ?е се воспостави рамнотежата и стабилноста за долготраен мир во светот ^[7] . Според некои истражувачи, геополитичкиот поредок на мо?та во светот во седумдесеттите години на XX век, била на?блиска до оваа замисла на Хаусхофер. Воедно, како на?голем непри?ател на германското импери?ално проширува?е и доминаци?а со светот Хаусхофер ?а гледал Велика Британи?а , а сметал дека треба да се остварува соработка со Руси?а . Како на?значаен концепт во однос на делува?ето и проширува?ето на државите Хаусхофер и оваа школа ?а сметале мо?та на вол?ата односно мотиваци?ата и решителноста на народите и нивните водства. На основа на уче?ата и концептите за животниот простор Lebensraum и еластичноста на границите нацистичка Германи?а ?а изградила сво?ата политичка и воена доктрина, иако самите творци на овие концепти никогаш не повикувале на злосторства против човештвото какви што биле сторени од Третиот Ра?х за време на Втората светска во?на . Во денешно време на?позната и на?актуелна геополитичка телурократска школа е руското Евроази?ство или континентализмот претставени и застапувани од Александар Дугин.

Хартленд (стожер) [ уреди | уреди извор ]

Концептот и поимот хартленд е создаден од британскиот учен, географ и политичар сер ?он Халфорд Макиндер. Според суштината на неговата смисла и значе?е ово? концепт првенствено може да се преведе и разбере како срцевина , ?адро или стожер во и на просторот. Во неговиот концепт поттикнат од британските импери?алистички интереси хартленд првично претставен во 1904 како стожерна област - Pivot Area , е географски сместен во длабоката внатрешност на Евроази?а ^[9] , во непристапните копнени предели од каде што е лесно достапно за напад секое место на ?Светскиот Остров“ така што со можноста за лесно одбива?е на поморските сили како неминовна последица од поседот на оваа област произлегува светска доминаци?а ^[10] . Од гледна точка на Макиндер, хартленд именуван и како ?светска тврдина“ е првично подрач?е на подвижност (подвижност) на копнените сили, непристапно за поморските сили ^[11] . Во тоа време како главна поморска сила во светот доминирала Велика Британи?а , па оттаму геополитичката замисла за хартленд на Макиндер била во контекст на ?акне?ето на начините за копнена подвижност кои сe пове?е вли?аеле за зголемува?е на мо?та на британските соперници ? копнено заснованите имеприи и големи сили како Руси?а и Германи?а ^[10] . Зема??и ги предвид актуелните збиднува?а и настани во своето време, Макиндер ?е го надополни, преосмисли и ревидира сво?от концепт за хартленд на двапати. Еднаш во 1919 година, проширува??и ги границите на областа сметана за хартленд вклучува??и ги областите на Источна Европа од литоралот на Балтичкото до Црното Море како на?важен дел во неговата знача?на изрека за контролата на светскиот остров и доминаци?а со светот ^[10] :

Ко? владее со Источна Европа ?а контролира срцевината (хартленд); Ко? владее со оваа средишна област го контролира светскиот остров; Ко? владее со светскиот остров господари со светот ^[12] .

Следната измена на концептот била направена во 1943 година, кога покра? повторна промена на границите (исфрлува?е на средишните и источните делови на Сибир ? т.н. Леналенд) била главно насочена кон промена на теоретското значе?е на самиот концепт. Имено, во оваа ревизи?а Макиндер го променил суштинското значе?е на концепци?ата на хартленд од арена на подвижност (област на подвижност на копнените сили) во средиште (?тврдина“) на мо? заснована лу?е, ресурси, суровини, внатрешни сообра?а?ни-комуникациски линии и ?адро на индустриската инфраструктура ^[9] . Поради ваквата промена на значе?ето на концептот настанало распространува?е на употребата на поимот хартленд за пове?е различни делови во светот, што придонело до тоа термниот да се дефинира пове?е од аспект на тоа што е отколку каде се нао?а ^[11] . Ова всушност значи дека употребата на концептот хартленд во двете значе?а, како ?адро на копнените сили во смисла на област каде што подвижноста е олеснета и место од каде што може лесно и едноставно да бидат нападнати сите останати поврзани места или како ?адро на мо?та засновано на човечките, природните и индустриските ресурси во комбинаци?а со поволната географска положба и услови, каде што и во двата случаи контролата на овие подрач?а овозможува изгледи за доминаци?а ? може да биде применета насекаде во светот како на глобално така и на регионално ниво ^[10] . Несомнено, ова е на?знача?ниот геополитички концепт ко? всушност претставува и основа на геополитиката сам по себе со што воедно се одржува со сво?ата релевантност с? до денешни дни.

Таласократи?а - превласт на морето [ уреди | уреди извор ]

Истоврмено во поглед на зависноста на човекот и разво?от на неговите општествено-политички заедници од физичкиот простор и неговите одлики, а во однос на значе?ето на морето е развиен геополитичкиот концепт на таласократи?а . Името таласократи?а потекнува од грчките зборови thalassa со значе?е на море и crateon со значе?е на власт односно со целосно значе?е на (пре)власт на морето или цивилзаци?а заснована на поморската мо?. Ово? правец и концепци?а на геополитичко размислува?е се развило на основа на начинот на живот на морските кра?бреж?а каде што жителите - рибари, а потоа и морепловци и морнари, ?а користеле предноста и поволноста да пловат преку водните пространства на големи далечини каде што имале можност да одземат ресурси со сила или пак да продаваат и купуваат производи на то? начин развива??и ?а тргови?ата и воедно во случаи на неуспех преку повлекува?е да ?а избегнат опасноста од целосно уништува?е. На ово? начин бил развиен концептот на проекци?а на мо? ко? разбран како можност и способност на државите да во?уваат, тргуваат и одржуваат власт преку огромни водни пространства и оддалечени краишта во светот, бил од клучно значе?е во времето на т.н. Колумбовска или ера на морепловството (XV-XIX в.) кога биле откриени новите континенти и воспоставени колони?алните поседи на империите на Португали?а , Шпани?а , Велика Британи?а , Холанди?а , а потоа во XX век повторно се актуелизирала неговата извонредна стратешка важност со разво?от на воздухопловството и вселенските летови. На?познати таласократски големи сили односно империи засновани на поморската мо? и поседи во минатото и денес се: Велика Британи?а , САД , како и своевремено колони?алните империи на Шпани?а , Португали?а , Холанди?а , Франци?а (со исклучок на времето на Наполеон Бонапарт ).

Идеен творец на поморската геополитичка и геостратешка е американскиот адмирал, геостратег и историчар на во?ните и морепловството Алфред Та?ер Махан , ко? повикува??и се на англискиот пример на превласт и доминаци?а заснована на поморската надмо? и импери?а повикувал за прекинува?е на американската политика на изолационизам и не?зино стапува?е на глобалната сцена како светска сила преку изградба на силна морнарица и контрола на важните поморски точки како теснеци и протоци низ кои поминуваат главните и на?знача?ни поморски трговски линии т.н. тесни грла (анг. chokepoints ). Во своето на?познато дело ?Вли?анието на поморската сила врз истори?ата“ (1890), Махан наведува шест основни фактори кои вли?аат на разво?от на поморската мо?: географската положба, физичка структура и конфигураци?а на бреговите, големината на територи?ата, бро?от на населението, националниот карактер, како и карактерот на државната власт во смисла на политичкиот систем, сфа?а?ата и гледиштата на политичкото водство ^[11] . То? предложил дека САД треба изградат сво?а флота и поморски бази паралелно на британските од Куба и Панама во Атлантскиот до Хаваите и Филипините во Тихиот Океан ^[2] . Согледува??и го искуството од британската импери?ална доминаци?а во светот Махан заклучил дека поморската надмо? е клучна за проектира?ето на мо? во светот и е тесно поврзана со економската ефикасност и можноста за пловидба, тргови?а и блокада на останатите европски и светски држави (преку контрола на стратешките точки - теснеци низ кои минуваат линиите на поморски транспорт) при што сето тоа неминовно води кон можност за превласт во светот. На основа на овие гледишта преку концептот за проекци?а на мо? со подоцнежниот технолошкиот разво? се развиени и геополитиката на воздушниот и вселенскиот простор. Изнесената иде?а на Махан за стапува?е на САД како голема сила на глобалната сцена е всушност и темелната основа на сите современи геополитички гледишта за САД како светска велесила и хегемон, од кои на?познати се оние на Хенри Кисин?ер и особено на Збиг?ев Бжежински. Следе??и ги гледиштата на Кисин?ер за геостратешкото тро?ство на односите на САД со Кина , Европа и Руси?а односно евроазиското копно , Бжежински го об?авил своето знача?но дело насловено ?Големата шаховска табла: Американскиот приматот и неговите геостратешки императиви“ (1998), каде што опишува??и го американскиот триумф во Студената во?на во смисла на контрола над Евроази?а , го дал заклучокот дека за првпат во истори?ата, "не-евроазиска" сила се по?авила како главен арбитер на односите на мо? во Евроази?а ^[13] . Самата книга ?а истакнува неговата цел: "формулаци?ата на сеопфатен и интегриран евроазиска геостратеги?а“ ^[13] , за светско водство на САД . Ваквата евроазиска стратеги?а е неопходна ако се имаат предвид согледува?ата на Макиндер и Спа?кмен, потврдени и од Бжежински, Евроази?а е мегаконтинент чи?ашто кумулативна (збирна) мо? неколкукратно ?а засенува американската ^[13] . Актуелната американската доминаци?а во светски рамки, особено изразена во бро?ните воени интервенции по завршетокот на Студената во?на во деведесеттите години на XX век и почетокот на XIX век, се заснова на поморската мо?, односно на бро?ните поморски бази на САД во светските океани и мори?а кои можат да опслужуваат носачи на авиони и воена опрема. Има??и го ова предвид, со цел да бидат важни релевантни сили во светот и Руси?а , Кина и Инди?а засилено ги градат, за?акнуваат и модерницизираат своите воени морнарички флоти.

Римленд (обрач) [ уреди | уреди извор ]

Друг многу вли?ателни геополитички концепт во однос на контрола на одредени географски просторна површина со цел да се владее и доминираа во светот е теори?ата на Rimland, создадена од страна на американскиот професор по ме?ународни односи Николас Спа?кмен. Концептот на бил инспириран и развиен во тесна врска и како одговор на Макиндеровиот концепт за стожерна централна област ? хартленд, клучна за доминаци?а на светот ^[8] . Според суштината на неговата смисла и значе?е ово? концепт првенствено може да се преведе и разбере како обрач околу просторот на хартленд (?адрото) ко? овозможува негово сопира?е, блокада и рамнотежа на силите. Општата дефиници?а на концептот за римленд може да биде сфатена како подра?че на поморска достапни зем?и што го опкружуваат хартленд - светското копнено ?адро, овозможува??и можности да се задржи и блокира мо?та на оваа стожерна средишна област и на то? начин да се овозможи на доминаци?а во одреден регион и светот ^[8] . Спа?кмен смета дека евроазиските кра?брежни области вклучува??и приморска Европа , Блискиот Исток , Инди?а , ?угоисточна Ази?а и Кина го претставуваат клучот за контрола на светот поради бро?носта и одликите на нивното население, нивните богати ресурси и употребата на внатрешни морски линии ^[8] . Значе?ето на приморските или маритимни области произлегува од отворениот пристап до сите трговски патишта ^[10] . Големото геостратешко значе?е за поседува?е на оваа област е изрази со зборовите на Спа?кмен парафразира??и ?а мислата на Макиндер:

Ко? го контролира Римланд, то? управува со Евроази?а; Ко? управува со Евроази?а, то? ?а определува судбината на светот. ^[10]

Оваа област е ранлива на мо?та на двете поморски и копнени сили и таа мора да биде управувана од страна на двата типа на сили за опстанок ^[8] . Римленд што всушност е внатрешната или погранична полумесечина од концептот на Макиндер и според географската положба околу централна област и достапност за поморски сили е од клучно значе?е за сопира?ето и задржува?ето на силите кои ?а контролнираат областа на стожерот - хартленд ^[8] . Во то? контекст, со поседува?е на географската област идентификуван како Rimland е првенствено во однос на блокира?е на проширува?ето на власт (и) контролира?е на внатрешност. Слично како Макиндер, во осмислува?ето на концептот на римленд, Спа?кмен промовира две географски величини во светската политика и тоа Стар и Нов Свет ^[10] . Првиот го сочинуваат Евроази?а , Африка , Австрали?а и помалите острови кои се нао?аат во близина на споменатите континенти, додека вториот или Новиот Свет го сочинуваат Америка и западната полутопка. Двата света, според Спа?кман се испреплетуваат еден со друг преку Атлантскиот и Тихиот Океан ^[10] . Основна одлика на Новиот Свет е неговата хегемонистичка суштина под вли?ание на САД , додека Стариот Свет е разделен и во него недостасува доминира?ето на една сила. И покра? бро?ните разумни и валидни критики за фрагментаци?а во поглед на одликите физичко-географските и човечкиот фактор во опфатените региони, што ?а правата на контролата на овие подра?ч?а невозможна, предностите на концептот на римленд биле применети и искористи во американската политика на задржува?е на шире?ето на СССР и комунизмот во раните фази на Студената во?на преку создава?ето на воено-политичките со?узи како НАТО , ЦЕНТО, СЕАТО кои географски го опкружувале тогашниот свет на комунистички држави составен од СССР , Кина и др. ^[10] .

Геополитика на воздушниот простор [ уреди | уреди извор ]

Со зголемената динамика на разво?от и напредокот на технологи?ата во почетокот на XX век се по?авила нова фаза и концептуализаци?а на геополитиката. Инспирирани од напредокот на користе?ето на воздухопловните сили, итали?анскиот пилот ?улио Духет и американскиот пилот со руско потекло Александар де Северски ?а засновуваат геополитиката на воздушниот простор ^[10] . Врз основа на телурократските и таласократските начини на размислува?е за надмо?а на копнената и поморската мо? во однос на доминаци?а во светот Де Северски во своето дело ?Победа прку воздухопловната мо?“ (1942) изнесол тврде?е за надмо? на воздухопловната мо? предлага??и дотогаш невидено "глобално воздухопловно гледиште" во геополитиката ^[10] . То? верувал дека целосна превласт на воздушниот простор и тоа не само на локално ниво, како и привремена воздухопловна надмо? е можна ^[11] . Според неговото мисле?е на положбата, конфигураци?а и азимутската рамноддалечна проекци?а во центарот на картографски приказ на Северниот Пол има клучно значе?е околу кое се судираат американските и советските воздухопловни сили. Додека поголемиот дел од воздушниот простор на доминаци?а на САД се протега врз Централна и ?ужна Америка , а советската доминаци?а на воздушниот простор се протега врз Ази?а и потсахарска Африка , целиот Северен Пол , Европа , Евроази?а и Северна Африка се во т.н. област на одлука во просторот на дострелот и опсегот на двете воздухопловни сили ^[11] . Значе?ето на оваа концепци?а на геополитиката и геостратеги?ата особено дошла до израз со прона?доците во однос на вооружува?ето и можностите за напад од воздух посебно: концептот за бомбардира?е во ?ато (анг. Carpet bombing ) на група на авиони, пронао?а?ето на авионот бомбардер Б-29 (наречен ?воздушна тврдина“) и секако прона?докот и огромната уништувачка и разорна мо? на атомската бомба , ко?а вли?аела на разво? и отвора?е на сосема етапа во ме?ународните односи. Предностите на воздухопловството и воздушниот простор во геополитиката особено се користат и денес како што е случа? со бомбардира?ата и воздушните кампа?и на големите сили како онаа над СР ?угослави?а во Косовската во?на од 1999 , Либи?а во 2011 и актуелната во?на во Сири?а каде со одделни воздушни напади де?ствуваат и Руси?а и со?узниците на НАТО .

Геополитика на вселената - Астрополитика [ уреди | уреди извор ]

Зголемената брзина на технолошкиот разво? довела до лансира?е на првите летала и првиот човек во вселената во шеесеттите години на XX век, со што таа била отворена како на?нова и последна средина во геополитиката и геостратеги?ата. Во однос на геополитиката и геостратеги?ата вселенскиот простор се користи за истражува?е, разузнава?е и извидува?е односно прибира?е на информации за условите и распоредот на силите на теренот во воени цели со стратешка намена, како и за одржува?е на телекомуникации, навигаци?а и навигациски системи, собира?е метеоролошки и картографски податоци во мирнодопски цели и за општа човечка употреба. Користе??и ?а нискоземската орбита (до 12 км) сателитите можат многу лесно да вршат шпионажа, при што почнува??и од педесеттите години на XX век па до денешни дни преку сателитски снимки на позициите на воените единици и терористичките групи често се извршуваат воените напади. Досега само 3 држави во светот: САД ( астронаути ), Руси?а ( космонаути ) и Кина ( таиконаути ) испратиле вселенски летала со човечки екипаж во вселената. Моментално 7 држави во свеетот: САД , Руси?а , Кина , Франци?а односно сега заедничката вселенска програма на ЕУ , ?апони?а , Инди?а и Бразил имаат способност да произведат и успешно да лансираат ракети во вселената, додека за уште две држави: Иран и Северна Коре?а ова е непотврдено. Бро?ни помали држави како Виетнам , Чешка Република и други имаат вселенски истражувачки програми но не се способни да достигнат во вселената. Засега не постои вооружува?е за употреба во вселената, ко?а како простор е предмет на истражува?е и проучува?е на ме?ународното право, политика и односи поради што и самите држави и големи сили преку своите вселенски програми водат своевидна ?Астро(гео)политика“. На?познато дело во ово? концепциски правец е ?Астрополитика: Класичната геополитика во вселенската ера“ (2001) на Еверет Долман, ко? деле??и го вселенскиот простор на 4 региони: Зем?а, Зем?ина орбита, Месечина со месечевата орбита и Сончевиот Систем воспоставува стратешки т.н. ? ланграгиски точки “ (анг. Langragian points ) чи?ашто контрола овозможува превласт и доминаци?а на вселената ^[14] .

Културна геополитика: Судир на цивилизациите [ уреди | уреди извор ]

Кон кра?от на XX век, по завршува?ето на Студената во?на во ко?а светскиот поредок и геополитичките размислува?а биле поделени исклучиво по идеолошки рамки и линии при што како главна суштина на ме?ународните односи и геополитиката се сметале борбата на двете општествени и политичко-економски идеологии на либералниот капитализам и комунизмот , настапил просторот за (пре)осмислува?е на суштината на Новиот Светски поредок. Во то? однос започнале да се про?авуваат идеите за повторната актуелизаци?а и значе?е на милениумската поделеност и организираност на човековиот живот во цивилизации засновани на културните, верско-религиозните , ?азичните одлики на лу?ето и народите. На?познатата теза е предложена од американскиот политички научник Сем?уел Хантингтон во неговото дело Судир на цивилизациите каде то? истакнува дека културните и религиозни идентитети на лу?ето ?е бидат примарен извор на конфликт во светот по завршува?ето на Студената во?на ^[15] . То? смета дека човековата истори?а е истори?а на цивилизациите при што невозможно е да се размислува за разво?от на човештвото во некои други рамки ^[15] . Понатаму, Хантингтон деле??и го современиот свет на 9 постоечки цивилизации: западна (атлантистичка), исламска, православна, синичко-кинеска, латиноамериканска, хиндуистичка, ?апонска, будистичка и африканска, наведува дека низ истори?ата, цивилизациите претставувале на?широка категори?а со ко?а се идентификувале лу?ето при што и цивилизаци?ата и културата се однесуваат на начинот на живее?е на еден народ, а цивилизаци?ата е култура на повисоко ниво ^[15] . Хантингтон наведува дека двете ги опфа?аат вредностите, нормите, институциите и оние облици на мисле?е за кои пове?е генерации едноподруго во едно дадено општетсво сметаат дека се од примарна важност, затоа цивилизаци?ата е на?широк културен ентитет о самата по себе таа е на?висока културна групаци?а и на?широкото ниво на културен идентитет на лу?ето ^[15] . Друг значаен автор е американскиот геополитички аналитичар и географ Роберт Каплан ко? укажува??и на различните степени и рамништа на општествено-културен цивилизациски развиток во светот каде посто?ат одредени региони со многу ниска и предмодерна (примитвна) културна развиеност како Западна Африка од една, и региони супер развиена постмодерна култура како Северна Америка и Западна Европа од друга страна, во услови на глобализираниот модерен живот со брз и сеопфатен технолошки, комуникациски и транспортен разво?, неминовно ?е донесе судир и геополитика на хаосот .

Критичка геополитика [ уреди | уреди извор ]

Во последните сто години, паралелно со разво?от на геополитиката со сите не?зини концепти, теории и правци се развивале и геополитичките критики, кои биле многу помалку застапени во ?авноста од самите геополитички идеи и гледишта ^[2] . Заснована на пост-позитивистичките и оптимистичките гледишта, и во тесна поврзаност со соци?ал-конструктивизмот критичката геополитика во суштина многу се разликува од класичната геополитика геополитика, смет?а?и дека во стварноста геополитиката не постои при што таа е конструкт на зададената реалност. Критичката геополитика се разликува од геополитиката по тоа што ги проблематизира теоретските поставки и е насочена кон истражува?е на комплексноста на глобалниот политички живот за ко? смета дека не може да се об?асни само преку проучува?е на структурата и односите на мо?та ^[2] . За разлика од класичната геополитика ко?а ги проектира културните и политичките претпоставки на политичко-географската карта со цел да може да ги потврди при што не се воочуваат вистинските односи туку тие се создаваат од одредени експерти во мо?ни установи (во?ска, универзитети, министерства), критичката геополитика го избегнува ваквиот пристап и поа?а??и од тврде?ето дека геополитиката е многу поширока и посло?ена проблематика повикува на проширува?е на ?авната расправа за одредени прша?а, вклучува??и широк круг на струч?аци и ?авноста ^[2] . Критичката геополитика смета дека сите држави во светот се организирани на одредена територи?а и нивната надворешна политичка стратеги?а и практика се во одреден дел условени од географските чинители, а првенствено од нивната положба ^[2] . Исто така, надворешнополитичката стратеги?а се заснова и на геополитичакта анализа ^[2] . За своите истражувачки потреби, критичката геополитика ?а дели геополитиката на: формална, практична, популарна и структурална ^[2] . Главен претставник на оваа концепци?а е ?ерард О'Тoaл ко? e клучна фигура во воспоставува?ето на критичката геополитика како домен на истражува?е во рамките на политичката географи?а и ме?ународните односи/.

Главни аналитички правци во геополитиката [ уреди | уреди извор ]

Со новите услови кои ги носи високиот и брз технолошки и научен разво?, првобитната поделба и сфа?а?е за посто?аното натпреварува?е и судир поме?у силитан копното и силите на морето, во втората половина на XX век се надоградила и развила во четири различни теоретски правци на проучува?е на геополитиката. Со завршува?ето на Студената во?на и новонастанатиот политички и безбедносен амбиент, победничката атлантистичка геополитичка доктрина се развила во два правци: монди?ализам и неоатлантизам, додека континентализмот останал со истата суштина, но во нов облик, а сосема нов правец се развил под де?ство на модерната технологи?а и глобализаскиот процес наречен постмодернистичка геополитика. На основа на овие гледишта и правци се засноваат парадигматските светогледи на современите геополитички анализи и размислува?а.

Монди?ализам [ уреди | уреди извор ]

Во основа, уче?ето на монди?ализмот истакнува дека еволуци?ата на човековото општество, еден ден неминовно ?е доведе до тоа, сите народи во светот да се обединат во една заедница со единствен систем на управува?е - единствена светска влада, ко?а би била способна брз основа на одлуки донесени од мнозинството да ги решава проблемите кои ?а обременуваат иднината на човештвото, како што се: во?ните, гладот, загадува?ето, пренаселеност, недостаток на енерги?а и ресурси, со што би се надминале досегашните причини за судири и страда?а на човештвото и би настапило владее?ето на светското демократско мнозинство ^[16] . Еден од главните претставници на ово? правец е американскиот професор Френсис Фуку?ама , со своето на?познато дело ? Кра?от на истори?ата и последниот човек “, напишано во монди?алистички дух по конечната победа на либерализмот и либералната идеологи?а и кра?от на Студената во?на.

Неоатлантизам [ уреди | уреди извор ]

Како и монди?алистите, неоатлантистите исто така се за свет во ко? водечка ?е биде либералната демократи?а, односно вредносниот систем на западниот свет, ме?утоа за разлика од нив тие не веруваат дека е до?ден кра?от на истори?ата на судирите по конечната победа на атлантскиот над соци?алистичкиот блок во Студената во?на ^[16] . Неоатлантистите сметаат дека во послестуденовоениот свет, ?е до?де до натпревар и судири ме?у цивилизациите околу водечкото место на глобален план, во чии рамки западната (атлантска) цивилизаци?а ?е биде само еден од конкурентите ^[16] . Главен претставник на ово? правец е американскиот професор Сем?уел Хантингтон , ко? ?а разработува оваа иде?а во своето дело ? Судир на цивилизациите “, во кое покра? западната (атлантска) дефинирал уште шест други потенци?ално сопернички цивилизации: исламска, синичка (кинеско-конфуци?анска), хиндуистичка, ?апонска, латиноамериканска и (можеби) африканска ^[16] .

Континентализам [ уреди | уреди извор ]

Континентализмот почива на тезата дека постои друга алтернатива на проектот за вестернизираниот сведски поредок, чи?а главен клуч за одржлива и перспективна глобална стабилност е осуетува?е на надмо?носта на САД (и американизираниот Запад) преку здружува?е на мо?та на континенталните сили и целини. Како главен и предодрен глумец ко? треба да се спротивстави на западниот блок се смета азискиот или евроазискиот континентален блок ^[16] . На?познат претставник на евроазискиот континентализам, е рускиот автор Александар Дугин ко? во своето дело ?Основи на Геополитиката - просторно размислува?е“ зборува за епохалната миси?а на Руси?а ко?а како зем?а во ?срцето на светот“ (heartland) има за задача да ?а интегрира Евроази?а (?собира?е на Импери?ата“) доколку не сака да остане без своите пространства кои се цел на западот и останатите конкуренти ^[16] . Покра? овo? под-правец во рамките на континентализмот посто?ат и други под правци како што се: европската нова десница - чие главно гледиште е Европа надвор од прегратките на Америка и погубните последици од глобалната доминаци?а на Западот, со зближува?е со своите континентални соседи на исток и ?угоисток кон подобра позици?а на ме?ународната сцена и американската вари?атна континентализмот - чие главно гледиште е дека соработката поме?у зем?ите внатре во американскиот континент треба да има приоритет во американската надворешна политика ^[16] .

Постмодерна геополитика [ уреди | уреди извор ]

Во време на технолошката и економската глобализаци?а, ово? правец во геополитиката укажува на релативизира?ето и смаленото значе?е на физичко-географските фактори, до степен на нивно целосно негира?е и безнача?ност во современите политички процеси ^[16] . Ово? правец целосно ги негира геополитичките доктрини, истакнува??и дека во современиот свет политиката престанала да биде поврзана и да зависи од Зем?иното тло и географи?ата, па токму затоа главно место зазема борбата за одржува?е и зголемува?е на брзината до пристапот на информации, технолошкиот развиток и иновации и економско-финансиското осво?ува?е на глобалниот пазар ^[16] . Во то? контекст во рамки на стратешките и безбедносните согледува?а во зачеток е разво?от и на нов коцептуален правец на геополитика на са?бер просторот .

Наводи [ уреди | уреди извор ]

Нормативна контрола WorldCat LCCN : sh85054192 GND : 4156741-9 BNF : cb119712421 (податоци) NDL : 00573080 NKC : ph120543

Стати?ата ? Геополитика “ е избрана стати?а . Ве повикуваме и Вас да напишете и предложите избрана стати?а (останати избрани статии ).