Francesco I
de
Valois
, re de
Franca
(12 set. 1494, castello de
Cognac
- 31 marco 1547
Rambouillet
)
Figgio de Carlo d'
Orleans
, conte de
Angouleme
, e da Loiza de
Savoia
. Mortoghe o 1° zena 1496 o poæ, o n'assonse de fæto a tutela o cappo da caza d'Orleans o ducca Loigi, erede presuntivo da corona; quande questo o successe a-o
Carlo VIII
(8 arvi 1498), o Francesco, divegnuo a so votta o principe ciu vexin a-o trono, o l'ebbe in appannaggio o ducato de Valois e ghe fu asseguao, sotta a tutela da moæ e a sorveggianca do maresciallo P. de Gie, un'educacion confaxente a-o so poscibile avvegni rega.
A mancanca de prole maschi e o fascino persona de Francesco finin co l'affeciona o
Loigi XII
a-o probabile erede. Fin da-o 1505 o ghe destino in mogge a figgia Claodia, erede do materno ducato de
Bretagna
: e nocce, solennemente stipulæ o 2 mazzo 1506, vegnan celebræ o 18 mazzo 1514, appena cheite, co-a morte da rena Anna, l'ostaccolo opposto da-o tenaxe aotonomismo brettone. Fin da-o 3 agosto 1508 o visse a-a corte, presso o re, co-i onoi dovui a-a so doggia qualitæ de erede prezuntivo e de zenneo do sovran. Spiao Loigi XII a nœutte da-o 31 dexembre a-o 1° zena 1515, o ne recugette senca contrasti a succescion.
L'ea pe a Franca un momento de grande floridecca economica e de promettente resveggio in ogni campo. Portava i so fruti a longa paxe interna, l'equa legislacion, a savia politica d'inleggeimento fisca; l'instituto monarchico, zœumoæ sorretto da 'na sada compaggine amministrativa e da 'na discreta conscienca naciona, o godiva d'una popolaritæ senca ezempio. A monarchia franceize, pe prospeitæ mateia, pe soliditæ dinastega, pe assolutecca de governo a l'ea senca pao in Œuropa. L'avvento de 'n re poco ciu che ventenne, pin d'intelligenca e de forca, o fu saiao comme un annoncio radiozo. Fu una bella arba de regno, e a vittoia de
Marignan
(1515), o trionfante repiggio do programma italian do Loigi XII, o legittimo e maggioi spiance.
Inte l'insemme o regno de Francesco I o doveiva risponde assæ poco a quelle primme inluxoin. Natua fondamentalmente leggia - de dilettante e de sportivo - incapaxe a di sforci tenaxi e a de concecioin precize, in ninte superio a-o so paize e a-a so eppoca, Francesco o portava in sce-o primmo trono d'Œuropa a mentalitæ d'un qualunque principe do Cinquecento. No se pœu di ch'o segge stæto inferio a-i avvegnimenti, visto che gh'ariesci de mantegni, contra de force spesso soverciante, l'indipendenca e l'unitæ da Franca. Ma o l'e 'n fæto ch'o no seppe ese ni un re naciona, conscio di reæ bezœugni do so popolo, ni un veo artefixe da stoia d'Œuropa, sci da impone una solucion franceize a-i problemi œuropei do tempo.
Brillante qualitæ cavaggesche, un'intelligenca viva, averta a tutte e coixitæ do pensceo e a tutte i emocioin de l'arte, una tendenca spontannia a quell'ardente edonismo che o
Renascimento
o vegniva alloa elevando a idea de vitta, un senso gioxiscimo da propria aotoritæ de sovran e di proppi driti comme propietaio da Franca, ghe permissan de tegni ato comme pochi atri re o prestiggio da corona e de realiza un assolutismo fastozo quæ primma de le no s'ea visto. Nasce alloa o tipo de corte ch'a curminia con
Loigi XIV
: una folla pittoesca, paccamente lussoza, de gentilommi e de damme, ch'a fa da cornixe cotidiana a-o monarca. E cacce, e giostre, e dance, a galantaia, i viægi, e intræ solenne fan da vitta de corte una festa e una raprezentacion continnoa. Sorgan magniffiche, o magnificamente rinovelæ, e rescidence reæ:
Blois
,
Chambord
, "Madrid",
Villers-Cotterets
,
Saint-Germain-en-Laye
,
Fontainebleau
, ecc.
Inta reggia pe eccellenca, Fontainebleau, se vegnan accumulando i oggetti d'arte: vaxi, bronxi, stattoe, arazzi, fravegaie, teie famoze (do
Salviati
, do
Bronzino
, do
Tician Vecellio
, de
Lonardo da Vinci
, de
Michelangelo Buonarroti
, ecc.); gh'e ospita, e continuamente inricchia, a splendida recugeita de manoscriti e de libbri che ancœu a costitoisce o ciu preciozo nucleo da Biblioteca Naciona parigina. In grao pe a so indole e pe a so educacion de gusta o lusso inte so forme supremme - e creacioin intellettuæ e artisteghe - Francesco o l'incoraggia e o l'adœuvia, senca preconcetti de nacion, de dotrina, de scœua, tutto co che pœu accresce o splendo spiitua do regno. Ben meito, insemme con quello de "re cavageo" o tittolo de "poæ e restaorato di arte e de lettie". Sorvettutto larga e incitatrixe, decixiva inta stoia do Rinascimento, a so œuvia verso i arte.
[1]
tutta a cosci dita scœua de Fontainebleau, ecc.). Ma vivo l'e asci o so interesse pe e lettie, pe l'erudicion, pe o pensceo. Se pœu di che se desgœugge in gio a le e a-a sœu Margaita tutta a vitta intelletoa do tempo. Do so mecenatismo resta 'na prœuva o Collegio de Franca. Ghe torna a ono avei avuo tra i so famiggiæ
Clement Marot
,
G. Bude
,
Lefevre d'Etaples
, avei gustao e protetto o
Rabelais
, avei oferto a so protecion a
Emo
.
Ma questa splendida regalitæ, ch'a g'ha dæto presso l'ata nobiltæ do tempo, presso scritoi e artisti, un'oreola de grandecca e ch'a costitoisce, no gh'e dubbio, un træto esencia da so figua, a no deve porta a de sorvevalutacioin asbriæ. O trovo in le un patron o Renascimento ornamenta e gioiozo: no quello ch'o tendeiva a resciorvise inte 'n rinnovamento religiozo e mora. O no nego inte 'n primmo tempo o so agiutto a l'umanismo antiteologico, a-i novatoi evangelichi a-i quæ ea de scuddo a sœu Margaita; ma a parti da-o dexembre 1533, docile a-e necescitæ da so politica estera, o se assoccia a-i sforci papæ contra l'"erro"; inta violenta reacion ch'a segue a l'
affaire des placards
(ottobre 1534) o rivalezza de zelo co-a
Sorbona
e co-o parlamento; o
Carvin
o ghe dedica invan (marco 1536) l'
Institutio religionis christianæ
; l'
ordonnance
do 1540, l'editto do 30 agosto 1542 prescrivan una represcion spieta: o vedemmo, inti urtimi anni, dominao da-o fanattico cardena de
Tournon
, firma l'orde de massacro (1° zena 1545) contra i Valdeixi de
Merindol
.
A corte de Francesco I - dando a-a paola o so senso ciu largo - a no resta, con le, l'esprescion de un sœunno rega, ma a vegne l'incarnacion de una polittica. Senca di organi che mantegnan un ligammo tra o re e a nacion (o parlamento de Parigi o l'e tegnuo in fren; i Stati Generæ no son mai convocæ; o ciu importante di doi conseggi, o
Conseil des affaires
o l'e reduto a træ o quattro persone cernue da-o re), a corte, sola forca ch'a l'agisce sorve o sovran, a finisce co-o concentra in le tutta a vitta politica do paize. Da co o carattere de zœugo e d'intrigo onde se tenze i ciu gravi interesci nacionæ; da co l'imposcibilitæ de distingue l'œuvia persona do re da quella do so
entourage
. Luiza de Savoia, o cancele
Du Prat
, i fræ
Du Bellay
, o maresciallo
Anne de Montmorency
no se pœuan conscidera comme di senci conlaboratoi. Favoii e favoiie tegnan una parte do poei:
Bonnivet
,
Chabot de Brion
, a contessa de
Chateaubriant
, a duchessa
d'Etampes
, pe limitase a-i ciu famoxi.
Se gh'azonze ch'a-a base da magniffica prodigalitæ do monarca gh'e a freida segueca de chi possede un paize ricco e o l'e decizo a falo rende o ciu poscibile. Francesco I o l'e un di re ch'han straggiao ciu dinæ; ma o l'e asci un de quelli ch'han saciuo trovane de ciu. E
tailles
into 1517 s'elevavan a 2.400.000
livres
; ean into 1543 de 4.600.000. A-e risorse financiaie di so predecesoi o Francesco o n'azonzette de nœuve: imprestiti forcoxi, rendie in sce-o municippio de Pariggi, vendia di oficci. No inferio, pe aviditæ e pe tenaxa, a nisciun di so predecessoi ogni votta che s'ofrisse o drito d'un consolidamento o d'un arriondamento patrimonia,
[2]
o mostro inta so politica streitamente financiaia, specce co-o processo iniquo e l'appiccaxon do
Semblancay
, una cruecca e un'energia che contrastan co l'intima bontæ do so animo. Benche o ne dagghe into complesso, da-o ponto de vista financiaio, l'imprescion d'un incapaxe, vittima superba di so capricci, da scituacion internaciona, de l'evolucion che subiva l'economia e a financa œuropea, e benche, pe ovvia a-o crescente
deficit
, o contesse assæ ciu in sce-a riforma de institucioin fiscæ che in sce l'agiutto a-e force produttrixe da ricchecca, manco de queste ghe sfuzzi o valo. Da l'allianca con
Soliman
, prez., o seppe tra di vantaggi dueivi pe o commercio franceize.
In sce-i problemi da politica interna ebban o sopravento, pe tutta a diata do regno, quelli da politica estera. No cesso mai o stato de guæra: che s'ha o drito de conscidia comme de sence tregue i brevi intervalli de paxe (1516-1520; 1529-1534; 1538-1542). S'ha l'abituddine de conscidera a longa lotta comme a rivalitæ de Francesco I contra Carlo V, daprimma pe l'egemonia de l'Œuropa (1520-1529), e dapœu, una votta apparsa a vanitæ do sœunno egemonico, pe a difeiza de l'equilibbrio œuropeo; se lascia a parte, comme un puo strascin de guære do Loigi XII, a campagna do 1515 ch'a l'inaogua l'attivitæ œuropea do Francesco e a ghe reda o Milaneize. In realtæ tutta a so politica estera a g'ha pe fondamento o vegio programma italian, saiv'a di l'ambicion de fa di possesci italien o fulcro de ciu vasta espanscion.
Tra e force che s'oponan a l'espanscion franceize ghe n'e una ch'a constituisce le asci un peigo pe l'Œuropa: l'enorme potenca aostro-borgognona, fuxon de tutti i dominni e de tutte e preteize de caze de
Borgogna
, d'
Aostria
e de
Castiggia
-
Aragon
, detentrixe do nomme e da chimea imperia. Abarlugæ da-o mæximo miraggio (l'aspiscima competicion pe l'elecion a l'impeo a l'e comme l'anoncio scimbollico de tutta a so vitta a vegni), pægi in fondo, nonostante i apparente desumegiance, pe mentalitæ politica e pe scistemi de lotta, o Valois e o Borgogna-Asburgo reagiscian ciaschedun a-a menacca inscita inta forca e inte l'ambicion aversaia. Creddan che o conflito o segge da corona a corona e che dipende da liatri o resciorvilo: tanto che zonzan a-a strania proposta de 'n doello.
In realtæ ciaschedun de liatri ha contra de le tutti quelli che temman l'Œuropa asservia a un solo: ciaschedun o trœuva i alliance bastante pe impedi a l'avversaio o trionfo, no pe zonze a-o proppio. A lotta a se protrae a l'infinio, logorante, monottona. Francesco o ghe profonde ommi e dinæ. O compisce prodiggi d'abilitæ e d'energia. O contrapone a l'attiva diplomacia asburgheize una vasta, no meno œuvioza organizzacion diplomatica; o controbatte e campagne de stampa do nemigo; o spande ovunque, coi so agenti segretti, e promisse illuzoie, o dina corutto, i germi d'intrigo; o l'accatta sovren e ministri; o s'attezza a protetto di picceni stati di quæ o cerca l'agiutto, pronto a lasciali soli contra o nemigo e a sacrificali inti trattæ; con realismo maciavellego, pe ninte nœuvo ma no mai appricao con tanta vastitæ e ardimento, o l'ofre a l'Œuropa maavegia o spetaccolo de 'n re crestianiscimo alliao co-o Turco, de un persecuto da riforma alliao coi luteren todeschi; a-a færea tenaggia co-a quæ o
Carlo V
o l'assequæa in sce tutte e frontee da Franca o risponde co-a creacion de un fronte orienta, lancando contra i ezerciti e e flotte de l'imperato i ezerciti de
Soliman
e e flotte do
Cairedin Barbarossa
.
Un'attivitæ no meno noteive o descceiga into campo milita. O l'ha cua che l'artagiaia franceize a l'areste a primma do mondo; o sviluppa e perfeciona e so infantaie (a vittoia de
Ceresole
a l'e sorvettutto dovua a-i fanti guascoin). Rinœuva con indommita ostinacion i attacchi: pe træ votte o ricuppera o Milaneize, o conquista doe votte o Piemonte. O no reculla denanti a-i ciu ardii scistemi de guæra (campagna de
Provenca
do 1536). Tutti quelli sforci pero arestan ven. Da-a rente a-e poche vittoie resta sciaccante o numero de sconfite (
Esquiros
,
Bicocca
,
Sexia
,
Pavia
,
Nappoli
, ecc.). O Francesco I e a Franca conobban di oe tragiche; a Pavia (24 freva 1525) o Francesco mæximo o l'e fæto prexone. A so prexonia (fin a-o mazzo 1525 a
Pizzighetton
e da pœu fin a-o marco 1526 a
Madrid
), o grave rescatto di figgi lasciæ in ostaggio in so vexe fin a-o 1° luggio 1530 (1.200.000 scui d'oo), avieivan posciuo ese fatæ a 'na nacion politicamente meno matua o de risorse ciu scarse. Into 1544 o Carlo V o zonze a vinti sole leghe da Pariggi.
Quande o Francesco o mœu (a nœutte do 31 marco 1547, a Rambouillet) no s'intravedde ancon nisciuna solucion stabile a-o gran conflito.
Fra e tære che o re o lasciava a-o so successo gh'ea i stati sabaodi, ocupæ da-o 1536: baze magniffica pe a continoacion de quella politica italiana ch'a l'ea stæta o programma de tutta a so vitta. O no ghe lasciava pero l'orgogioza fiducia co-a quæ o l'aiva incao e tante votte repigiao a lotta. De l'insuccesso l'ea responsabile in parte le mæximo: pe l'eccesciva dupricitæ inti rapporti internacionæ, pe a frequente brutalitæ de so mainee, pe a mancanca de programmi organichi e meditæ, pe a troppa fiduccia inte di generæ incapaxi, pe a so mæxima eroica bravua (Pavia). O no l'ebbe assæ conscienca da nœuva Œuropa ch'a maturava tra i confliti, de l'opoxicion sempre ciu decixiva tra o mondo da Riforma e a latinitæ fedele a Romma. O consolido, restando cattolico, l'aotoritæ mora preiza da l'avversaio comme campion da romanitæ menacca.
Da-a mogge Claodia (1499-1525) o Francesco I o l'ebbe trei figgi: Francesco (1517-1536); Enrico II, nasciuo into 1520; Carlo, ducca d'Orleans, o so prediletto (1522-1545); e quattro figge: Luiza (1515-1517), Carlotta (1516-1524), Madæna (1520-1537), maia a Giacomo V de
Scoccia
; Margaita, nasciua into 1523, maia a Manoælo Filiberto ducca de Savoia. Da Lenoa d'Aostria, sœu do Carlo V, spoza into 1530 pe sciugella a paxe co-a Spagna, o no l'ebbe figgi.
Francesco I o l'e arestao inta tradicion popola e lettiaia comme l'eroe de ciu avventurose galantaie. No gh'e nisciun fondamento serio a-a stoia drammatizza da l'
Hugo
in
Le roi s'amuse
: che a Diana de
Poitiers
a l'agge sarvao a vitta a-o poæ, o segno de
Saint-Vallier
, co-o sacrificcio do so ono; e lettie a Francesco, pubbricæ da
Champollion-Figeac
comme de Diana de
Poitiers
, son da contessa de
Chateaubriant
. Ninte se sa da
Belle Ferronniere
: solo l'e certo che no pœu rappresenta un'amante de Francesco o cellebre retræto de Lonardo conservao a-o
Louvre
e dexignao tradicionalmente con quello nomme, essendo stæto veoscimilmente depento tra o 1469 e o 1499. Tarda e de nisciuna attendibilitæ storica a lezendia do stranio maio ch'o l'aviæ contræto apposta a
lue
pe comunicala co-o tramite da mogge a-o re so riva: de veo gh'e solo l'infecion luetica, de quæ no se sa se o re o segge morto (comme afferma, tra i atri, o
Michelet
), ma da quæ de seguo o sofferse.
- ↑
Tra i so protetti se conta nomioxi i meistri italien:
Lonardo
, o
Benvenuto Cellini
, o
Rosso
, o
Primaticcio
.
- ↑
O concordao do 1516 ch'o metteiva effettivamente in so man o quarto circa do sœu franceize; a lotta co-o connestabile pe l'ereditæ de Suzanna de
Borbon
; a preteiza no mai abbandona, a l'ereditæ milaneize, en solo che e prœuve ciu appaiscente de ta praticitæ irreduxibile.