Dit artikel is gesjreve (of begos) in 't
Mofers
. Laes
hie
wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs omgaon.
Vette
vormen 'n oetgebredje groep aan organische verbinjinge die bestaon oet
triglyceride
. Det zeen
esters
gevormp oet
glycerol
, e tridunctioneel
alcohol
, en drie vetzoergruup. 't Type vet wuuertj bepaoldj dore dao-in aanwaezige vetzoeren enne anger al dan neet verzeipbaar bestandjsdeiler. Vette zeen typisch onoplosbaar in water, dore aanwaezigheid van apolair koolstofkittinge.
Vette waere gesynthetiseerd in
deren
en
plantje
. In plantjaerdige vette komme vaol vetzoere veur mit dobbel binjinge (zoeageneumdje onverzadigdje vetzoere); daodoor guuef 't knikken inne molecule, wodoor dees vette slechter stapelen es de oet verzadigdje vetzoeren opgeboewdje vette.
Plantjaerdige vetten hobbe daodoor meistes e lieeger smultjpuntj es deerlike vette. Vette die bie kamertemperatuur vleujbaar zeen waere doorgaons aolje geneump, die hobbe dezelvendje basisstructuur. Veur plantjaerdige en deerlike vette geldj det de vetzoeren 'n aeve aantaal koolstofatome bevatte. Oleochemie is de weitesjap die de
chemie
van netuurlike aoljen en vette besjrief.
Alle vette zeen hieel slech oplosbaar in
water
en hobben 'n dichheid (rondje 0,9 g/cm³) die kleinder is es die van water (1,0 g/cm³), zoeadet vet op water blief drieve.
Vette waere (inne vorm van drupelkes) veurnamelik in 't
cytoplasma
van adipocyte (mer ouch anger lichaamscelle) opgeslage. 't Weefsel worin vet wuuertj opgeslage neump me 't
vetweefsel
. In 't
blood
zitte vetten inne lipoproteine. Veural nao 't aete zeen vaol lipoproteinen in 't blood die 't vet onger angere verveure nao 't vetweefsel.
De energiedichheid van vet is hieel groeat (38 kJ/g of 9 kcal/g); de energie is ouch mekkelik toegenkelik. Daoboete geldj det bie opslaag de osmotische wirking neet groeat is, omdet de vette bao neet in water oplosse. Bie 'n euversjot aan energiebronnen in 't voor (
eiwitten
en
sokkers
) konne dees waeren omgezadj in vet.
Twiee onverzadidje vetzoere die in 't lief waere gebroek (mit name linolzoer en alfa-linoleenzoer), kinne neet dore miens waere gemaak. Ze zeen daorom essentieel in 't voor. 't Is wichtig om dees vette binne te kriegen omdet ze de kans op hert- en vaatkrenkdje helpe te verkleine. E westers aetespetroean bevatj nao verhajing vaol linolzoer en te weinig alfa-linoleenzoer. Essentieel vette zeen te vergelieke mit
vitamines
. Ze zeen allebei wichtig veure gezondjheid, meh ze kinne neet door 't lief zelf waeren aangemaak. 'n Mekkelike meneer veure essentieel vette binne te kriegen is door aolje,
nuuet
en vette vis te aete.
De litsten tied wuuertj ouch vaol reklaam gemaak veure alfa-omega 3-vetzoere. Dit zeen vetzoere mit dobbel binjingen op 'n good bepaoldje plaats die waere geproduceerdj door alge. Ze huipe zich op in vette vis die 't via de voorkitting binnekrieg. Dees vetzoere zeen hieel wichtig veur opgreujendje kinjer, zwanger vrowlje, ajer luuj en eigelik dus ederein, omdet ze neudig zeen veure fosfoligide inne celmembrane. Veural 't zeenstelsel haet daorom 'n groeate beheufdje aan dees vetzoere.
Bieje aafbraak (catabolisme) van vetten in 't lief waere de vetzoeren aafgesplits van 't glycerol. Vervolges waere vanne vetzoere ederskieer twiee koolstofatomen aafgesplits inne vorm van 'n acetylgroep, die es Acetyl-CoA de citroenzoercyclus in kan. Dit proces wuuertj beta-oxidatie geneump.