Dit artikel is gesjreve (of begos) in 't
Mestreechs
. Laes
hie
wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs omgaon.
Pluto
|
Pluto.
|
Karakteristieke
|
Aontal maone
|
5
|
Diameter
|
2370 km
[1]
|
Massa
|
1,302×10
22
kg (excl. maone)
1,457×10
22
kg (incl. maone)
|
Rotatietied (daag)
|
6 d 9 u 17 m 37 s
|
Umlouptied zon (jaor)
|
248 jaar
|
Aofstand tot de zon (gem)
|
5,9068×10
9
km
39,4851
AE
|
Atmosfeer
|
Dun, N
2
, CH
4
en CO
|
Temperatuur (gem)
|
44 K (-229 °C)
|
Kleur
|
Liechroze
|
Kern
|
Al-evel rots
|
|
|
(134340) Pluto
(symbole:
[2]
en
[3]
) is 'n in
1930
oontdek
hiemelliechaam
in us
zonnestelsel
, geneump nao de
Romeinse god
vaan de oonderwereld.. 't Maak deil oet vaan de
Kuiperreem
, boe 't 't groetste liechaam vaan is. Oondaanks dat is 't kleinder es eus
Maon
(en versjellende aander planetair maone).
Bij zien oontdekking in
1930
gol Pluto, gevoonde nao 'n systematische zeuktoch, es de negende planeet. Decennialaank leek 't inseg in zien soort, tot aander
Kuiperreemobjekte
woorte oontdek, boevaan sommege wieneg in umvaank veur Pluto oonderdege. In
2006
woort 't objek daorum, met e paar vergeliekbaar objekte, bij de
dwergplanete
ingedeild. In juli 2015 vloog de ruimdesonde
New Horizons
veurbij Pluto.
Pluto is op
18 februari
1930
ontdek door de
astronoom
Clyde Tombaugh
tijdes 't vergelieke vaan
fotografische
plate op 't
Lowell Observatory
in
Arizona
. Tombaugh waor op zeuk nao 'n oonbekinde
Planeet X
in 'n baon boete die vaan Neptunus, die waor veurspeld door
Percival Lowell
.
De naom Pluto is neet gans wellekeureg gekoze, heer verwijs ouch nao de initiale vaan
Percival Lowell
, d'n astronoom dee langen tied heet gezeuk nao Pluto, mer dit hiemelliechaam noets heet kinne oontdekke.
De baon vaan Pluto is zoe excentrisch tot dit hiemelliechaam gedurende 20 jaor vaan haor 248 jaor dorende
umlouptied
korter bij de zon steit es de planeet Neptunus. De leste kier tot dit gebaorde waor vaan
7 februari
1979
tot
11 februari
1999
. Boete Pluto en
Charon
bewege aander
Kuipergordel
-objekte in 'n vrijwel identieke baon. Inkel bekind objekte in dees klasse zien
(90482) Orcus
en
(28978) Ixion
.
Euver de samestelling vaan Pluto is vrijwel niks bekind. De gemiddelde
deechte
vaan de
dwergplaneet
, oongeveer 2,0 g/cm³, helt 't midde tosse dee vaan (water)
ies
(0,9 g/cm³) en stein (ruim 3 g/cm³). De mies gangbaar theoriee goon daorum oet vaan 'n rotsechtige
kern
met dao-umheen 'n
mantel
vaan bevrore water. De mantel zouw ouch (eventueel deils) oet vleujend water kinne bestoon, door
ioniserende straoling
oet radioactief
kalium
in de kern. Me hoop dao met de New Horizons-missie mie dudelekheid euver te kriege.
[4]
In augustus
1988
voond 'n
staarbedekking
vaan Pluto plaots; de planeet sjoof vaanaof de eerde gezeen, veur 'n staar langs. 't Leech vaan die staar bleek neet abrup achter Pluto te verdwijne en trok te kiere, mer geleidelek. Dit bewees dat Pluto 'n ijl
atmosfeer
heet. D'n drok daovaan bedroog in 1988 oongeveer 1,5 microbar (0,15
Pa
); bij 'n staarbedekking in 2002 bleek dit verdobbeld tot 3 microbar. Mesjiens is d'n drok aon 't oppervlak nog get hoeger (100 microbar of mie), want d'n atmosfeer zouw deper kinne zien es woord aongenome (de dwergplaneet zelf zouw daan get kleiner zien).
De samestelling vaan d'n atmosfeer is naoventrint geliek aon dee vaan de
Neptunusmaon
Triton
. Oet 't gemete
molecuulgewiech
volg tot 't hoofbestanddeil
stikstof
is;
spectraal
zien weier
methaan
en
koolstofmonoxide
aongetoend. Dees atmosfeer oontsteit door
sublimatie
vaan bevrore stikstof en aander ieze aon 't oppervlak vaan de dwergplaneet. Wienie es gevolg vaan de excentrische baon d'n aofstand vaan Pluto tot de zon groeter weurt, zal d'n atmosfeer weer vrijwel gans bevrere. De gering
aontrekkingskracht
vaan Pluto maak tot atmosferische gase vrij gemekelek vaan de dwergplaneet wegstruime, veural 't liechte methaan; meugelek belandt e deil bij
Charon
, die op die meneer evenins 'n hiel ijl atmosfeer zouw kinne opbouwe.
Sinds 1978 zien bij Pluto vief maone oontdek. Sterk verbeterde telescope make allewijl op deen aofstand 't vinde vaan objekte vaan tientalle kilometers groet meugelek. Zoe koste allein vaanaof Eerd al vief maone weure oontdek. Met oonderzeuk in situ koste nog kleinder objekte weure oontdek.
New Horizons
heet in d'n aonluip nao ziene flyby evels gein nui maone mie gevoonde, zoetot 't totaol op vijf blijf.
[5]
Tosse
1978
en
2005
waor vaan Pluto slechs ein
natuurleke maan
bekind, geneump
Charon
, oontdek door
James Christy
en
Robert Harrington
. Charon heet 'n
middellijn
vaan 1205 km en drejt in 'n vrijwel
cirkelvormege
baon um Pluto op 'nen aofstand vaan 19.570 km. De massa vaan Pluto is slechs ach kier zoe groet es dee vaan Charon. 't Gevolg daovaan waor tot 't massazwoertepunt bij dees combinatie es einige in us zonnestelsel wied boete 't oppervlak vaan de "planeet" ligk. 'n Aander opmerkelek fenomeen is tot dees hiemelliechame altied met dezelfde kant nao-ein geriech blieve; ze bevinde ziech in 'n zogeheite synchroon of geboonde rotatie. Oet opname vaan de ruimtetelescoop Hubble bliek tot Charon get mier blauwig is, boe-oet kin weure opgemaak tot Pluto en Charon 'n versjellende samestelling hobbe.
Vaanaof
13 september
2006
heet Charon vaan de
Internationaal Astronomische Unie
(IAU) de aonduiding 134340-I gekrege.
Nix en Hydra (134340-II en III)
[
bewirk
|
bron bewerke
]
Ind oktober
2005
maakde
H.A. Weaver
en
S.A. Stern
bekint tot op Hubble-foto’s oet mei 2005 twie nui maone vaan Pluto waore oontdek; ze kraoge de veurluipege aonduidinge
S/2005 P 1
en
S/2005 P 2
. De
Internationaal Astronomische Unie (IAU)
kaorde op
23 juni
2006
officieel de naome
Hydra
en
Nix
good. Gezeen hun helderheid zal de diameter vaan de twie maonsjes tosse de 30 en 160 km bedrage. De umloupstije vaan de drei maone Charon, Nix en Hydra verhawwe ziech vrijwel perceis es 1 : 4 : 6. Dat heet tot gevolg tot de oonderling posities vaan de planeet Pluto en haor drie maone ziech nao eder twelf Charon-umloupe (12 × 6,38722 = 76,65 daog) vrijwel perceis herhole. 'n Dergelek versjijnsel weurt
baonresonantie
geneump; 't kin informatie geve euver de wijs woe-op 't stelsel vaan Pluto en de drei maone oontstande is.
Vaanaof
13 september
2006
hobbe Nix en Hydra vaan de IAU de aonduidinge 134340-II en 134340-III gekrege.
Naom
|
Diam.
(km)
|
Massa (10
18
kg)
|
Baonstraol
(km)
|
Umloup
-
tied (daog)
|
Inclin.
|
Exc.
|
Ziechbaar Magn.
|
Albedo
|
Oont-
dek
|
Opmerkinge
|
Nix
(S/2005 P 2)
|
40?125
|
~0,1?1
|
48.675 ±120
|
24,856
|
96°
|
0,002
|
24,55 ±0,02
|
4?35%
|
2005
|
baonresonantie
met Charon; kleur roedechtig (zjus wie Pluto zelf)
|
Hydra
(S/2005 P 1)
|
45?135
|
~0,1?1
|
64.780 ±90
|
38,206
|
96°
|
0,005
|
24,39 ±0,02
|
4?35%
|
2005
|
baonresonantie
met Charon; kleur gries
|
Kerberos (S/2011 P 1) en Styx (S/2012 (134340) 1)
[
bewirk
|
bron bewerke
]
Op 28 juni 2011 woort, met d'n Hubbletelescoop weer, e veerde maoneke oontdek. Dees satelliet kraog 't veurluipeg nommer S/2011 P1, of P4. Op groond vaan de helderheid liet ziech 'nen diameter vaan 13 tot 34 kilometer sjatte. De baon zit tosse die vaan Nix en Hydra in.
[6]
De viefde en leste maon vaan Pluto woort, obbenuits met foto's vaan d'n Hubbletelscoop, oontdek begin juli 2012. Dit objek, wat de veurluipege naom S/2012 (134340) 1 droog, is zjus wie de veerde maon lesteg te sjatte meh woersjijnelek nog kleinder (10 a 25 km).
Nao 'n neet-bindende peiling op 't Internet besloot de
IAU
op 2 juli 2013 de nui maonekes de naome Kerberos respectievelek Hydra te geve. Kerberos het nao de gelieknaomegen 'hellehoond' oet de Griekse mythologie (
Cerberus
), Styx nao de revier boe doeje euver moste vare um d'n oonderwereld in te koume.
Naom
|
Diam.
(km)
|
Massa (10
18
kg)
|
Baonstraol
(km)
|
Umloup
-
tied (daog)
|
Inclin.
|
Exc.
|
Ziechbaar Magn.
|
Albedo
|
Oont-
dek
|
Opmerkinge
|
Kerberos
|
13-34
|
oonbekind
|
(59 ± 2)×10³ km
|
32,1 ± 0,3
|
?0°
|
?0°
|
26,1 ± 0,3
|
oonbekind
|
2011
|
synchroon rotatie
|
Styx
|
10-25
|
oonbekind
|
(42 ± 2)×10³ km
|
20,2 ± 0,1
|
?0°
|
?0°
|
27 ± 0,3
|
oonbekind;
|
2012
|
synchroon rotatie
|
Pluto's geringen umvaank (kleiner es us maon) en sterk elliptische baon um de zon waore veur sommege astronome reie um te betwiefele of 't objek wel tot de planete moot weure gerekend en neet 'n
planetoide
is, zoewie die bij hoonderde in de
Kuipergordel
gevoonden zien. Vaanaof de oontdekking woort Pluto evels algemein besjouwt es de 'negende planeet'. Dees status bleef oonveranderd totdat in
2003
UB
313
(allewijl:
Eris
) woort oontdek, 'n objek wat 'ne gesjatten diameter vaan 1,5 kier dee vaan Pluto heet. Nao aonleiding vaan die oontdekking woorte de discussies euver 't planeet-zien vaan Pluto obbenuits aongewakkerd. D'r waor dringend behoefte aon 'n sletende definitie die eins en veur altied dudelek zouw make wat veur 'n objekte d'n titel planeet mage dragen en welke neet.
Op
24 augustus
2006
woort op 't 26
ste
congres vaan de
IAU
in
Praag
beslis tot 'n planeet 'n objek is wat door zien eige zwoertekracht roond is, ziech in 'n baon rond de zon moot bevinde en de umgeving vaan zien baon zuver geveeg moot hobbe vaan aander objekte. Pluto voldeit wel aon de ierste twie veurwaarde mer neet aon de leste. Daodoor verloor Pluto haore status vaan planeet, 'ne status die zie 76 jaor lang veurde.
D'r woort wel 'n nui categorie in 't leve gerope dee Pluto en vergeliekbaar hiemelliechame moot oonderscheie vaan de miljoene aander objekte in us zonnestelsel; Pluto steit veurtaan same met
Eris
en
Ceres
in de beuk es
dwergplaneet
.
Pluto heet oongeveer
magnitude
14 en is al met 'ne redelek groete
amateurtelescoop
(diameter 20-25 cm) te zien, mer blijf zelfs met groete telescope neet vaol mie es 'n oonopvallend zwak steerke.
Pluto met haor maone is allein met uters geavanceerde telescope ziechbaar, umtot ze zier klein zien en d'n aofstand zier groet is. Details op Pluto zien ouch met de mies geavanceerde telescope nauweleks te zien. Aon 't eind vaan de jaore '80 stoonte Pluto en Charon gezeen vaanaof de eerde aofwisselend veurein (
occultatie
), woedoor oet de wisselende helderhede details euver de oppervlakte herleid koste weure. Hei-oet woort oonder andere dudelek tot Pluto ieskappe heet aon de pole en roond de
evenaar
woorte doonker plekke aongetroffe. Met de
Hubble ruimtetelescoop
zien foto's gemaak vaan Pluto boe-op zwake contoure te ondersjeie zien.
De ierste oonbemande missie nao Pluto woort gelanceerd op 19 januari 2006. De
NASA
-
ruimtesonde
New Horizons
is sinds deen datum oonderweeg um in juli
2015
de dwergplaneet te bereike. Aon boord is 'n bitsje vaan de as vaan de in 1997 gestorve oontdekker vaan Pluto, Clyde Tombaugh. In ierste instantie zalle gedetailleerde foto's weure gemaak vaan Pluto en Charon en weurt oonderzeuk verriech nao d'n atmosfeer. Later - tosse
2016
en
2020
- zal New Horizons aander objekte in de
Kuipergordel
vaan kortbij bestudere. Geografische details op Pluto zalle weure verneump nao oontdekkingsreizegers, ruimtetuige, met Pluto verboonde wetensjappers, fictief (oontdekkings)reizegers, fictief locaties, fictief (ruimte)sjeper, mythologische oonderwereldlocaties, mythologische reizegers nao d'n oonderwereld en mythologische oonderwereldwezes.
[7]
't Publiek weurt door 'n stumming betrokke in de naomgeving.
[8]
De veur december 2004 geplande
Pluto Kuiper Express
woort geannuleerd weges financieel probleme. Dees missie had oersprunkelek vrijwel dezelfde doelstellinge es New Horizons.
- ↑
New Horizons - How Big Is Pluto? New Horizons Settles Decades-Long Debate
- ↑
JPL/NASA (2015-04-22).
"What is a Dwarf Planet?"
.
- ↑
(2004) in John Lewis:
Physics and chemistry of the solar system
, 2, Elsevier, 64.
- ↑
New Scientist - Pluto's icy exterior may conceal an ocean
- ↑
New Horizons - NASA's New Horizons Spacecraft Stays the Course to Pluto
- ↑
NEW SATELLITE OF (134340) PLUTO: S/2011 (134340) 1
(Elektronisch telegram vaan de oontdekkers)
- ↑
Our Pluto - Voter's Guide
- ↑
Our Pluto.org