Dit artikel is gesjreve (of begos) in 't
Mestreechs
. Laes
hie
wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs omgaon.
- Pruses
kump oet op dees pagina; veur 't historisch land Pruses, zuuch:
Pruses (land)
.
Duuts(j)land
of
Duitsland
(in de volksmoond
Pruse(s)
, officieel
Bundesrepublik Deutschland
) is e land in Middel-
Europa
. 't Is nao
Rusland
't land met de groetste bevolking vaan Europa en grens aon nege len:
Denemark
,
Nederland
, 't
Belsj
,
Luxemburg
,
Frankriek
,
Zwitserland
,
Oosteriek
,
Tsjechie
en
Pole
.
Bestuurleke indeiling vaan Duitsland in e sjema gevat
Duitsland is ingedeild in zestien deilstaote (
Bundeslander
), die eder haor eige parlemint en regiering hobbe. Dertien vaan die Bundeslander (alle boete de stadsstaote) zien weer verdeild in distrikte,
Kreise
geneump. Me oondersjeit stads- en plattelandsdistrikte; 'ne Kreis besteit oet e paar gemeintes. Sommege stei hobbe de status vaan
kreisfreie Stadt
. In sommege Bundeslander gief 't nog 'n aander niveau tosse 't Bundesland en de Kreis in, naomelek de
Regierungsbezirk
.
De Bundeslander zien:
- Baden-Wurttemberg
- Beiere
(
Bayern
)
- Berlien
(
Berlin
)
- Brandeburg
(
Brandenburg
)
- Breme
(
Bremen
)
- Hamburg
- Hesse
(
Hessen
)
- Mecklenburg-Vorpommern
- Nedersakse
(
Niedersachsen
)
- Noordrien-Wesfale
(
Nordrhein-Westfalen
)
- Rienland-Palts
(
Rheinland-Pfalz
)
- Saarland
- Sakse
(
Sachsen
)
- Saksen-Anhalt
(
Sachsen-Anhalt
)
- Slaeswiek-Holstein
(
Schleswig-Holstein
)
- Turinge
(
Thuringen
)
Allewel tot Duits de landstaol is, heet 't land in de recente historie vaol vaan haor minderheidstaole en minderhede erkind en plaotselek 'nen officiele Europese status gegeve. 't Geit um
Fries
(in de hoofvorm
Noordfries
en
Saterfries
),
Nederduits
,
Deens
,
Sorbisch
en
Romani
. Vaan dees taole geit 't bij 't Nedersaksisch um 'n taol die inderdaod door miljoene gesproke weurt, meh aander taole weure met oetsterve bedreig. In 't grensgebeed met
Nederlands Limburg
weurt ouch
Limburgs
gesproke; 't Limburgs is es hei zelfstandege taol (nog) neet erkind, meh kint wel besjerming oonder de parapluterm
Nederduits
. Vaol ander streektaole, wie
Beiers
en
Alemannisch
, gelle nog ummer es Duitse dialekte.
Door arbeidsimmigratie weurt in Duitsland noe ouch vaol
Turks
en
Pools
gesproke.
Duutsland in internationaal verband
[
bewirk
|
bron bewerke
]
Wes-Duutsland is vaanaof de opriechting lid vaan de
NATO
. Gaans Duutsland trad bij de opriechting in
1993
touw tot de
EU
. Door Duitsland zien oorlogsverleie en status vaan door de Geallieerde bezet en gecontroleerd land woorte zoewel de BRD es de DDR (zuug oonder) pas in
1973
lid vaan de
Vereinegde Naties
.
De ajdste aonwiezinge vaan minseleke bewoening in 't huidege Duutsland zien naoventrint 700.000 jaor aajd. Me dink tot 't gebeed sinds 500.000 jaor permanent bewoend weurt.
De ierste besjreve bewoeners zien inkel
Keltische
en
Germaamse
stamme die door
Griekse
en
Roemeinse
sjrievers weure geneump. Vaanaof 58
veur Christus
geit de
Rien
de grens vaan 't Roemeins Riek vorme. 'n Ierste historie vaan gaans Germania weurt in 't jaor
98
door
Tacitus
oetgegeve. Tosse de
ierste
en
zesde iew
zwermde de Germaanse stamme oet euver Europa (zuug
Volksverhoezing
) en vermengde ziech met de neet eweggetrokke Kelte. Groete deile vaan 't modern Oos-Duutsland waore tot in de laote
Middelieuwe
ouch door
Slave
bewoend (Germania Slavica). In de loup vaan de Middelieuwse Duitse kolonisatie woorte die geassimileerd.
't Riek vaan de
Franke
oontsteit in de vreug Middelieuwe en nump met
Sjarel de Groete
es ierste Weseuropese
keizer
nao de Roemeine (
800
) de rol vaan mechtegste riek in Europa op ziech. Zien riek besteit evels neet laank. Ruizing opvolgers laote 't riek in e Wes-Fraankenriek en Oos-Fraankenriek oetereinvalle (zuug
Tractaot vaan Verdun
).
Es traditionele, meh e bitteke willekaorege stiechtingsdatum vaan Duutsland nump me deks 2
fibberwarie
962
, boe-op
Otto I
es ierste Oos-Frankische keuning tot keizer gekroend weurt.
't Wesfrankisch Riek oontwikkelt ziech tot 'ne
nationale staot
('t modern
Frankriek
), tewijl in 't Oosfrankisch Riek de plaotseleke voorste mier en mie haor eigebelang kinne goon dene. Allewel tot de keizers vaan 't Oosfrankisch Riek mierder kiere probere 't riek te vereinege, raak 't
Heilig Roems Riek
in ummer mie talloze in hoeg maote oonafhenkeleke staote en
Rieksstei
. Nao de
reformatie
en d'n
Daartegjaoregen Oorlog
is de mach vaan de keizer inkel mer formeel.
Zoe blijf 't tot
1806
, wienie d'n Duitse keizer
Frans II
, dee al ieder in
1804
{d'n ierste) keizer vaan d'n
Oostenriekse staot
woort, oonder drok vaan de Franse keizer
Napoleon I
aftreet. Oonder Napoleon Bonaparte weurt 't aontal Duitse staote door sameveuging sterk verminderd en verlere vaol Rieksstei (boevaan 'rs in haor bleujtied mie es 80 waore) haor independentie. 't
Congres vaan Wene
drejde dees vereineging neet gaans trok, en oeteindelek stiechte 38 Duitse staote 'ne losse
Duitse Boond
oonder veurzittersjap vaan Oosteriek. Nederlands Limburg heet vaan
1839
tot
1866
tot dee boond gehuurd. Al snel nao de mislokde nationalistisch-liberale
Miertrevolutie
vaan
1848
/
1849
kaom 't tot e treffe tosse 't ummer sterker weurende
Pruse
en de Duitse groetmach Oosteriek euver de leijing vaan de Duitse Bond en in Europa; dit leide in 1866 tot d'n
Duitsen Oorlog
. Naotot Pruse deen oorlog gewonne had, woort de Duitse Bond verdeild en opgeheve, woorte de kleine staotsjes in 't Noorde door Pruse geannexeerd en daodoor woort 't aontal Duitse staote nog kleiner.
De dao-op volgende opriechting vaan de Noordduitse bond oonder Pruus bevel gong bekaans direk euver in die vaan 't
Duits Riek
(daan nog deks
Kleindeutsches Reich
geneump), dat nao d'n
Duits-Fransen Oorlog
in
1870
/
1871
en de oetreuping vaan de Pruse keuning
Wilhelm I
tot keizer vaan Duutsland (heer zaog ziechzelf neet zoe, umtot Oosteriek oontbrak) begos te bestoon. Met de stiechting vaan 't
Twiede Riek
kaome versjellende gebeje bij Duutsland, die gaaroet neet of neet mie bij 't Heileg Roems Riek hoorte (bij zien opheffing in 1806), meh deile vaan Pruse boete 't Riek waore. Daobij zien
Oos-
en
Wes-Pruse
,
Danzig
, en deile vaan 't modern
Pole
; wijer
Sleeswiek
,
Lotharinge
en d'n
Elzas
. D'r persoon dae hie bie genump mot weure is d'r kanselier
Otto von Bismarck
. In de jaore tachteg verkraog 't Duitse Riek met relatief weineg geweld 'n paar
kolonie
in
Afrika
en
Azie
.
Aon 't ind vaan d'n
Ierste Wereldoorlog
vaan
1914
tot
1918
indegde met de
Novemberrevolutie
ouch de
monarchie
in 't Duits Riek (en in de Donaumonarchie). Keizer Wilhelm traoj aof, en 't Duits Riek woort 'n parlemintair-democratische
rippebliek
. In 't
Tractaot vaan Versailles
woort 't door de euverwinners tot groete gebeedsvermindering gedwonge. Wijers woorte jaorlekse herstelbetaolinge verordonnerd, die euver 'n tied vaan tacheteg jaor zouwe goon gelde. Dit leide tot groete ermooj en crisis in 't land, en
communisme
en
fascisme
sjote wortel. Door
hyperinflatie
verloor 't geld al zien wierde. In
1923
woort dit systeem versoepeld en bleujde 't verpauperd Duitsland weer op.
De
Weimar Republik
woort geplaog door constande spanninge tosse democratische en otoritair elemente. Ze leej oonder algemein aofkaoring vaan 't Tractaot vaan Versailles en oonder economische malais. In
1933
eindegde ze door de staotsgrip vaan de gebore Oosterieker
Adolf Hitler
en zien Nationaal-socialistische Duitse Arbeiderspartij (
NSDAP
), dee trouwes met democratische middele aon de mach kaom. Nao de crisisjaore vaanaof
1929
geluifde de Duitse bevolking neet mie in democratie en vertrojde ze lever op 'n otoritair rezjiem.
De NSDAP maakde vaan Duutsland hiel snel 'nen totalitairen einpartijstaot. Vaanaof 't begin woorte politieke tegestanders vervolg, tewijl Joedse Duitsers aon 'n boetesloetingsbeleid oonderworpe woorte. Oonder d'n
Twiede Wereldoorlog
woorte oeteindelek vief tot zes miljoen Europese Joede vermoord (dit weurt sinds de
jaore zeventeg
met
Holocaust
aongeduid; de Joedse naom hieveur is
Shoa
). Ouch doezende lede vaan aander volker (veural
zigeunders
),
homoseksuele
,
gehandicapte
en
Getuges vaan Jehova
woorte gearresteerd en woorte meistens slachoffer vaan dee massamoord.
Daoneve waor 't
Derde Riek
op gebeedsoetbreijing geriech: Oosteriek woort ierst in
1938
, nog zoonder geweld en met instumming vaan vaol Oosteriekers, geannexeerd. De annexatie vaan 't Duitssprekend gedeilte van
Tsjechoslowakije
(
Sudetenland
) in 't zelfde jaor brach ouch nog weineg teweeg, ouch neet bij de groete internationaal machte. Dat veranderde evels wienie Hitler einege maond later de res vaan
Tsjechoslowakije
vereuverde. Bij 't binnevalle vaan Pole verklaorde
Groet-Brittanie
en
Frankriek
Duitsland d'n oorlog; dit waor 't begin vaan d'n
Twiede Wereldoorlog
. Veur 't Duitse Riek indegde dezen oorlog op 8
mei
1945
met 'n oonconditionele euvergaaf. Hitler pleegde kort daoveur zelfmaord; de euverlevende politieke en militair kopstokker woorte in de
Neurenbergse Processe
veroordeild (deks tot d'n doed).
De Nationaal-Socialistische
dictatuur
heet in de
historiesjrieving
, meh ouch in de opebaarheid tot vraoge geleid, die ziech euver vaol langer es twelf jaor oetstrekke, namelek of allein 'n kleik roond Hitler, e deil vaan de Duitse
elite
, de mierderheid vaan de bevolking of zelfs 't gaanse Duitse volk voor de misdade verantwaordelek te hawwe is. De leste jaore is dao-euver get mie concensus, ouch al umtot psychologe noe wete, wie minse oonder zeker umstendeghede misdaode kinne plege.
De belangriekste euverwinners, iers de
VS
, de
Sovjetunie
en Groet-Brittannie en later ouch Frankriek, hoolte ziech in 't begin nog met 'n gezameleke bezettingspolleiek bezeg. Me waor 't eins euver 'n demilitarisatie en
denazificatie
. Meh al bij de vraog, wat me oonder
democratie
verstoon mos, woorte de meiningversjelle tosse de Sovjetunie aon de ein kant en de Westerse machte aon de aandere duidelek. Dabij had Frankriek ambitieuze annexatieplanne ten koste vaan Duutsland.
Oosteriek en
Tsjechoslowakije
woorte weer zelfstandege staote; Pole kraog nui grenze (
Westverschiebung
).
Jozef Stalin
had Pole groete deile vaan Oostelek Duitsland touwbedeild en de Sovjetunie de noordeleke helf vaan Oos-Pruse, wat door de westeleke meugendhede op de
Conferens vaan Potsdam
in 1945 met tegezin touwgestaan woort. De meiste Duitsers oet de gebiede oonder invloedssfeer vaan de Sovjetunie woorte oet Pole en Tsjechoslowakije verdreve. Dees oetzettingspolletiek zorg tot op d'n daag vaan vaandaog veur hendeg controversieel discussies euver de legitimiteit daovaan. 't Duits Riek woort oet zien soevereiniteit getild, en in zien kern woorte nui state gestiech. De grenze woorte gedeiltelek gevormp door de grenze vaan de bezettingszaones.
De Bondsrippebliek Duitsland woort op 23
mei
1949
in de drei westeleke bezettingszaones opgeriech; de
DDR
op 7
oktober
1949 in de Sovjets-bezettingszaone. Daomet waor Duitsland in twie nui staote opgedeild en groete gebeej aon de naoberstaote touwgedeild. D'n aonsloetende
Kawwen Oorlog
versjaorde Middel-Europa en de BRD en DDR door 't
Iezere Gordien
. De Wes-Duitse Hoege Raod (
Bundesverfassungsgericht
) stelde evels in
1973
vas: "De BRD is gein erfgenaom vaan 't Duits Riek, meh es staot identiek met de staot 'Duits Riek'." Pas in de jaore tacheteg, wie in de Sovjetunie de mach door
Michail Gorbatsjov
woort euvergenome en 'n eupenheidspolletiek (
glasnost
) op gaank kaom, kaom 't tot (vreiege) revoluties en oeteindelek tot de val vaan de
communistische
regeringe in de DDR en ander staote vaan 't
Warschaupact
. Met de val vaan 't Iezere Gordien eupende in
1989
ouch de grens tosse de Bondsrippebliek en de DDR. Op
3 oktober
1990
trad de DDR touw tot de Bondsrippebliek (
Wiedervereinigung
). De vergroete Bondsrippebliek Duutsland wensde daomet ouch weer haor aw souvereiniteit vol trok te kriege, wat ouch gebaorde.