Israel is gelege op de samekoms vaan Europa , Azie en Afrika . 't Land is gelege aon de oosteleke Middellandse Zie en is zoe groet (of beter gezag klein) es haaf Nederland (binne de Greun Lijn ). Oondanks zien beperkde gruutde, heet Israel e zier oeteinloupend klimaat. In 't weste - de Sjaron - bevind ziech e redelek vlaak dal. 't Klimaot in de Sjaron is werm en erg vochtig, wie 'nen benajde zomerdaag. In 't noorde zien mierder berg (boe-onder de Karmel bij Haifa ), boe ouch regelmaoteg snie velt. In 't noordooste ligke de heuvels vaan Galilea , boe ouch de bekinde Zie vaan Galilea ligk. Mie riechting 't ooste (in de buurt van Jeruzalem) steig 't landsjap snel en weurt 't dudelek druger. Door die huugde - Jeruzalem ligk op umtrint 'ne kilometer bove de ziespiegel - is 't dao ummer e paar graodsjes kawwer es in de Sjaron. Nog mie nao 't ooste keldert 't landsjap: de Doei Zie is 't deepste punt op Eerd (~400 meter oonder zieniveau). De zuieleke haaf vaan Israel besteit veur z'n gehiel oet de Negev-weustenij . Dao kin 't extreem werm weure, en regent 't meh ein of twie keer per jaor.

Prehistorie bewirk

Biebelsen tied bewirk

't Weurt euver 't algemein aongenome tot Israel zoen 3500 jaor geleije iers dudelek vorm heet gekrege oonder lui oet Kanaan . In Aajd-Egyptische tekste keump de naom 'Israel' veur 't iers veur in 1209 veur de jaortelling. In 1020 veur de jaortelling woorte de Israelische dorpkes vereinig oonder ein keuninkriek, met Saul es keuning. Dit "Vereinig Keuninkriek vaan Israel" heet bestande tot 930 veur de jaortelling, en in totaal drei keuninge gehad: Saul, David en Solomon . Nao de doed vaan Solomon heet dit keuninkriek ziech gesplits in twie deile: 't noordeleke Keuninkriek vaan Israel, en 't zuideleke Keuninkriek vaan Judah.

Dees situatie bestoont tot 722 veur de jaortelling, toen 't neo-assyrische riek Israel bezat en haor hoofstad (toen Samaria) vernetigde. In de zesde iew veur de jaortelling woort Judah veroverd door Nebuchadnezzar II oet Babylon , boenao d'n tempel vaan Solomon vernetig woort en de bevolking woort verbanne nao Babylon. Viefteg jaor later woort Babylon zelf weer veroverd door Perzie , en oonderdaone vaan aander volke woorte relizjieus vrijheid gegeve, boenao de lui van Judah (de Joede) zien trokgekierd nao Judah. D'n Twiede Tempel vaan Jeruzalem woort gebouwd. Roond dees tied heet 't Joedse geluif, wie v'r tot noe kinne, ziech dudelek oontwikkeld ('t woort 'Joed' kump oeteindelek vaan 'Judah').

Door invlood van de Grieke woort Israel later hellinistischer, meh kraog in 160 veur de jaortelling toch volledig zelfbestuur oonder de Hasmoonse dynastie. Dit keuninkriek waor Joeds, allewel de bureaucratie vaol zaot met Grieke. De Hasmoonse dynastie heet 't tot 37 veur de jaortelling oetgehawwe, toen de Romeine keuning Herod op d'n troen zatte. Neet vaol later moot Jezus vaan Nazareth gebore zien in Bethlehem .

'n Paar decennia nao de doed vaan Jezus hobbe ziech 'n aontal Joedse opstande tege de Romeine veurgedoon, met es einde d'n Opstand vaan Bar Kochbah , vaan 132 tot 136. Tiedes dees opstand voonte volges de Cassius Dio 580.000 Joede d'n doed, en woort d'n Twieden Tempel in Jeruzalem vernetig. Keizer Hadrianus verbooj Joedse zake, boenao de bevolking wijer kroomp en lankzaamaon ewegtrok, met de Joedse diaspora es gevolg.

•  
  't Keuninkriek Israel, 1020-930 veur de jaortelling
•  
  Israel roond 't begin vaan de jaortelling

Middeliewe bewirk

Ottomaansen tied bewirk

Zionisme en de Britsen tied bewirk

In de negetiende iew waor 't credo vaan 't Joedse establishment in Europa um ziech ummertouw mie te assimelere in de Europese maatsjappij, in de hoop tot dit anti-semetisme zouw vermindere. Tot d'n Oosterieks-Hongaarse journalis Theodor Herzl in 1895 zien book Der Judenstaat publiceerde. In Der Judenstaat betoogde heer tot de Joede beter aof zouwe zien in hun eige land, tot bij veurkaor in 't historische Joedse toesland - Israel - zouw mote koume te ligke. Dit idee vaan zionisme bleek aon te sloon bij vaol Europese Joede, en woort versterk door de herleving vaan 't Hebreeuws es daogelekse taol door Eliezer Ben-Jehudah. 't Joeds Nationaal Fonds en aandere organisaties woorte opgeriech um Joedse immigratie nao Palestina te oondersteune. In 1922 waore 'rs 83.000 Joede in Palestina; in 1946 waore tot 'rs al 608.000.

Nao 't einde vaan d'n Ierste Wereldoorlog veel 't Ottomaans Riek oeterein, en naome de Britte de mach euver in e groet gedeilte vaan 't Midde-Ooste, boe-onder 't allewiel Israel, noe umgedaop tot 't Britse Mandaat in Palestina . Al in 1917 stelde de Britte veur um 'n Joedse staat op te riechte in 't Mandaat, met de Verklaoring vaan Balfour . Nao etnische relle in 1920 woort de Haganah opgeriech, um de Joede te verdedige tege Arabisch en Brits geweld. Nao de oonaofhenkelekheid vaan Israel in 1948 transformeerde de Haganah tot 't Israelische leger. In 1922 woort de Balfourverklaoring in groete maote euvergenome door de Volkerebond , tot de Britte e mandaat gaof um tot 1948 te zorge veur de splitsing vaan Palestina in 'ne Joedse staot en 'nen Arabische staot. In dees tied gaof 't vaol Joedse immigratie nao 't mandaat, tot in grofweg vief golve - de Aliyah's ("trokkoms") - bestoont. Nao de opkoms vaan 't Nazisme in Europa greujde dees immigratie ummertouw gawwer, wat de spanninge in 't Mandaat op sjerp zat. De Britte perbeerde vaanaof 1939 Joedse immigrante tege te houwe; vaol Joedse immigrante die de holocaust zjus hadde oontvloch, kaome in Britse detentiekampe terech (oonder aandere op Cyprus ).

Nao d'n Twiede Wereldoorlog woorte de Vereinigde Naties opgezat, dat al in 1947 een resolutie aonnaom (33 veur, daartien tege en tien blanco) tot splitsing vaan 't Mandaat in 'ne Joedse staot en 'nen Arabische. De Joede zouwe 'ne smale kosstrook kriege en daoneve de noordeleke vlaktes en de Negev-weustenij, de Arabiere de res vaan 't land. Jeruzalem zouw direk oonder VN-bestuur kaome te valle - neet Joeds, neet Arabisch.'t Partitieplan woort door de mieste Joede good oontvaange; me waor daan ouch euver 't algemein content. De Arabische inwoeners waore daorentege fel gekant tege 't plan, en neet vaol later braok daan ouch 'nen borgeroorlog oet. De Joede zaote in 't begin vaan dees borgeroorlog in 't defensief, meh sloge later trok met succes. De Palestijns-Arabische economie implodeerde en 250.000 Arabiere vluchtte of woorte verdreve. Daotegeneuver vlochde vaol Joede venoet Arabische en Noord-Afrikaanse len nao Israel.

Staot Israel bewirk

Op de veuraovend vaan 't einde vaan 't Brits mandaat, op 14 mei 1948, verklaorde David Ben-Goerion Israel veur oonaofhaankelek. Op dat momint waor d'n borgeroorlog nog in volle gaank. De Haganah, de groetste Joedse paramilitair groppering, woort umgevormp tot 't Israelische leger. D'n aanderen daag verklaorde Egypte , Transjordanie , Syrie , Libanon en Irak de nuien Israelische staot d'n oorlog. In december vaan datzelfde jaor annexeerde Jordanie (toen nog Transjordanie) de gebiede die me allewijl de Westeleke Jordaanover neump. In 't veurjaor vaan 1949 woorte versjellende wapenstilstande geslote met de Arabische len, met op z'n les Syrie op 20 juli 1949. De grenze die toen zien aofgesproke (de greun lijn ) gelle euver 't algemein nog ummer es internationaol erkinde grenze. 't Westelek deil van Jerusalem kaom in 't Israelische gebied te legke.

Nao d'n oorlog kraog Israel te make met groetsjaolege immigratie. Zoe'n 700.000 Joedse vluchtelinge, veurnamelek oet Europa en de Arabische wereld, zowwe Israel bereike in de drei jaore tosse 1948 en 1951. Nog mie zouwe later kaome. De bevolking greujde vaan 800.000 in 1948 naor 2 miljoen in 1958. Dit had ziene weerslaag op de ikkenomie. Op vaan alles waor e tekort. De socialistische regering vaan Ben-Goerioen had meujte roond te koume, gezeen de mieste immigrante vlochtelinge waore met wieneg of gein bezittinge en geld. In september 1952 woort daan ouch 't in Israel zier controversieel Verdraag vaan Luxemburg geslote tosse Israel en Wes-Duitsland , boemet de Duitsers de Israeli's inkel miljarde Duitse marke zouwe betaole es compensatie veur 'tginnege wat de Nazi's de Joedse bevolking hobbe aongedoon.

Nao d'n oorlog vaan 1948 waor de vrei veurluipeg geslote wie Egypte de Gazastroek en Jordanie de Westeleke Jordaankant annexeerde en Jeruzalem veur 't iers in zien historie verdeild raakde. Aofgezeen vaan de Suezcrisis in 1956 , wie Israel de kant vaan 't weste koos, bleef de jaore dao-op de vrei behawwe. In 1967 vlamde dit conflik weer op, met dezelfde aonleiing. Oetindelek woort Israel aongevalle door Egypte, Jordanie en Syrie tegeliek. Door zien militair superioriteit evels won Israel dezen oorlog binne inkel daag. In wat me de Zesdaogsen Oorlog is goon neume bezat Israel neet allein gans Palestina (dus ouch de Gazastroek, Oos-Jeruzalem en de Westeleke Jordaankant), meh pakden 't ouch de Golanhuugde vaan Syrie en de Sinai -weuste vaan Egypte. Dit gaof 't land diverse strategische veurdeile op de naoberlen. Ouch de Jom Kippoeroorlog vaan 1973, boe-in Egypte en Syrie perbeerde hun bezatte stokker land weer trok te kriege, leep oet op 'n Israelische euverwinning.

't Conflik kraog roond 1970 wereldwij allure: Israel en de Arabere lete ziech steune door respectievelek de VS en de Sovjet-Unie, zoetot 't in de contex vaan de Kawwen Oorlog woort oetgevochte. Met 'nen aonslaag vaan Palestijnse terroriste op Israelische atlete bij de Olympische Speule vaan 1972 kaom 't conflik ouch nao Europa.

Later in de jaore zeventeg begos d'n Egyptische president Anwar Sadat de vrei met Israel op te zeuke. De zaak vaan doorvaart euver de Roej Zie woort geregeld en Israel gaof tosse 1979 en 1982 de Sinai-weuste trok. In dat leste jaor lejde evels 't conflik met Libanon op, met naome met de sjiitische beweging Hezbollah . Dees grop gong de verbinding aon met de Palestijnse gewaopende verzatsgrop PLO . 't Gevolg waor 'nen oorlog op Libanees groondgebeed. Nao e paar maond vechte kaom 't tot 'ne status quo; in 1985 woort formeel de vrei geteikend.

In de jaore negenteg leek 't conflik met de Palestijne tot 'n ind te koume. De PLO oonder Yasser Arafat stumde, in euverlegk met premier Yithzak Rabin , drin touw de waopes neer te legke. In ruil woort de control vaan deile vaan 't Palestijns gebeed aon 'n nui te stiechte Palestijnse otoriteit euvergelate. Dit akkoord leep evels gaw stok: Rabin woort door 'ne radicaole joed vermaord en ouch aon Palestijnse kant voonte vaol lui dit akkoord te gemaoteg. Ein vaan de groete pijnpunte waore de kolleniste die Israel intosse op de Westeleke Jordaankant had laote woene. Oonder ziene rechsen opvolger Benyamin Netanyahu , dee tot op d'n huiegen daag ofwel premier of oppositieleier is gewees, radicaliseerde de hajding vaan Israel.

In 2000 naom 't gewaopend verzat vaan de Palestijne de vorm vaan 'nen opstand aon ( Twiede Intifada ), die tot 2005 doorde. Neve de PLO (en haor militair tak Fatah ) kaome ouch de radicaolder beweginge Hamas en Islamitische Jihad in de jaore negenteg en nul op. Ouch nao 't ind vaan d'n Intifada in 2005 bleef 't neet rosteg. Naotot Hamas de verkezinge vaan 2006 won, waor de band met de Palestijne gooddeils verbroke. Hamas pakde zien machsbasis in de Gazastroek, boe 't vrij speul kraog en met regelmaot rakette op Israel aofvuurde. In de regel veurde dit tot zwoer represailles vaan Israelische kant. 't Conflik escaleerde compleet wie Hamas in 2023 'ne groondaonval op Israelische borgers deeg. In de groetsjaolege vergeldingsactie vaan Israel die drop volgde kaome doezende Palestijnse borgers um.

Israel heet zoen 8,6 miljoen inwoeners, boevaan ongeveer dreikwaart Joeds is. De res is met name Arabisch (boevaan weer de meiste moslim zien, met 'n klein christeleke minderheid). De euvergroete mierderheid vaan de christene is etnisch Arabier . Israel heet al jaore de hoegste bevolkingsgreuj in de OECD .

De Joedse bevolking kint opgedeild weure in de Asjkenazi , die oet Midde- en Oos-Europa koume, en de Sefardi , die oet de len um de Middellandse Zie en Arabische len koume. Wijer kint me de Joedse bevolking opdeile in de seculiere (de groetse grop), relizjieuze en de orthodoxe Charediem .

Israel is sterk verstedelek, en grofweg de haaf vaan de bevolking woent in de metropool in en roond Tel Aviv (de Goesj Dan ). De meiste stei zien etnisch homogeen, met plaotse boe met naome Joede woene, en plaotse boe met naome Arabiere woene. De Arabische bevolking woent met name in de oosteleke Sjaron en in 't noorde. Gemengde stei zien Jeruzalem , Haifa , Akko en in mindere maote ouch Tel Aviv .

Daoneve gief 't 'n paar kleiner etnische groppe, wie de Tsjerkesse en de Armene . De Druze woene met naome in 't noorde vaan Israel, en de nomadische Bedouiene zwerve euver de wijer praktisch lege Negev.

Taole bewirk

In Israel zien 't Hebreeuws , gevolg door 't Arabisch , de meis gesproke taole. 't Rossisch is de daarde taol. Aander taole weure door klein minderhede gekald. Op 19 juli 2018 stumde 'n mierderheid in de Knesset in met 'n wet, boe-in oonder mie steit tot de einsigste officieel taol vaan Israel 't Hebreeuws is. ^[1]