Калмыкия, Республика Калмыкия
(
калм.
Хальмг Та??ч
) ?
Урусатдин Федерацияда
авай республика,
Кьиблепатан федерал округдик
акатзава. Урусатдин виридалайни кьурагь, баябан ва т?имил агьалияр авай субъектрикай сад я.
Кьилин шегьер ?
Элиста
я.
Уьлкве
Дагъустандихъ
галаз кьибле пата,
Ставропольдин крайдихъ
галаз кьиблединни-рагъак?идай пата,
Ростовдин вилаятдихъ
галаз рагъак?идай пата,
Волгограддин вилаятдихъ
галаз кефердинни-рагъак?идай пата ва
Астраханьдин вилаятдихъ
галаз рагъэкъэч?дай пата са сергьятра ава. Регион чуьллерни къумлухар авай баябан чилерал эк?я хьанва, адан майдан 75,9 агъз. км² я.
Калмыкия Республикадиз континентал жуьредин климат хас я. Гад гзаф чими я, хъуьтуьз живер т?имил къвазва, амма къати аязар квайди я. Рагъак?идай патай рагъэкъэч?дай патаз фирвал климатдин континенталвал к?еви жезва. Хъуьтуьз январь вацран юкьван гьисабдалди йисан температура вири уьлкведа агъуз я: кьибле пата ?7… ?9 °C, кефер пата ?10… ?12 °C. Январь вацран къене виридалайни агъуз аватзавай температура: ?35… ?37 °C. Хъуьтуьн виридалайни мекьи варцар январь ва февраль я.
Климатдин асул кьет?енвал ? йисан къене чилел аватзавай ракъинин нурарин вахт я, 2180 ? 2250 сят (яни йисан къене 182 ? 186 алахьай йикъар жезва). Чими бередал 260 югъ къвезва. Калмыкия Урусатдин виридалайни чими субъектрикай сад я. Июль вацран юкьван температура 23,5…+25,5 °C я. Гатун береда температурадин максимум 40…+44 °C агакьзава. 2010 йисан июль вацра Калмыкиядин Утта посёлокда гьавадин температура +45,4 °C агакьнай, им Урусатдин субъектрин арада рекорддин чимивал я.
Республикадин территориядин кьет?енвилерикай сад ? кьурагьвал ва кьуру чими гарар я. Гатуз кьурагь йикъарин кьадар 120-дай агакьзава. Калмыкия Урусатдин виридалайни кьурагь регион я. Йисан къене къвазвай къваларин кьадар 210?340 мм я.
Къати гарар къекъвезвай гегьенш чилер авай виляй и региондиз гарун-электроэнергия гьасил ийидай къулай шарт?ар ава. Алай ч?авуз Калмыкиядин Гарун Электро-станция эцигунин к?валахар физва.
Уьлкведин виридалайни ч?ехи вир Маныч-Гудило вир я. Ч?ехи метлеб авай цин гьамбарханаяр Сарпин вир, Состин вир, Деед-Хулскн вир, Гъвеч?и ва Ч?ехи Яшалта вирер я. Ставропольдин крайдихъ галаз сергьятдал алай Чограй вирик уьц?уь тушир цин ч?ехи игьтиятар ква.
Уьлкведин къене авахьзавай ч?ехи вац?ар агъадихъ галайбур я: Волга, Егорлык, Рагъак?идай Маныч, Рагъэкъэч?дай Маныч ва Дагъустандихъ галаз сергьятдин яргъивилихъди авахьзавай Кума вац? я. Калмыкиядин вац?арин ч?ехи пай гъвеч?ибур, гатуз кьуразвай ва уьц?уь яд квайбур я. Рагъэкъэч?дай патай Калмыкия Каспи гьуьлуьн ятари чуьхуьзва, гьуьлуьхъ галаз сергьятдин яргъивал ? 168 км я.
XIX виш йисалди
калмыкрин адетдин к?валер
Дегь ч?авуз Калмыкиядин чилерал пара кьадарда тайифайри ва халкьари уьмуьр авурди я. Ибур
киммерияр
,
скифар
,
сарматар
,
гуннар
,
печенегар
,
кыпчакар
тир. Сад-садан чкадал къвез гуьгъуьнлайни терг жезвай и халкьари Калмыкиядин тарихда ва миллетдин энтогенезда ч?ехи гел тунва. Къенин Калмыкия алай чилер Европадин садлагьай гьукуматрикай сад тир дегь
Хазариядин
юкь тир. И гьукуматди Европадин ва Азиядин тарихдиз ч?ехи таъсир къалурнавайди я.
XIII виш йисуз
и чилер
Къизил Ордадин
гъилик акатнай, гуьгъуьнлайни, Орда чк?айдалай кьулухъ и чилерал куьчери нугъайри уьмуьр ийизвай.
Калмыкар ва я рагъак?идай патан
монголар
(
ойратар
)
Джунгариядай
Дон
вац?унни
Волга
вац?ун арада авай чилерал
XVII виш йисан
юкьварилай куьч жез эгеч?най ва ина
Калмык ханвал
арадал гъанай
[1]
.
Джунгар ханвиле феодалрин арада хьайи къаларин ва векьин чкайрин кьитвилин себебдалди XVI?XVII виш йисарин къене ч?ехи ойрат тайифаяр: торгутар ва дербетар кьилел
Хо-Урлюк
ва
Далай-Батыр
регьберар галаз
Рагъак?идай патан Сибирьдиз
куьч жезвай. 1608?1609 йисуз абуру урус пачагьдиз вафалу жеда лагьана кьин кьунай. Са кьадар геж, ойратрин са пай Сибирьдай Урал ва Волга вац?арин арада авай чилерал акъатнай
[2]
. Урусри абуруз ≪калмык≫ лугьузвай. И т?вар калмыкриз абурухъ галаз къуншивалзавай туьрк халкьари гайиди я.
Аюки
-Хана гьукум гьалай 1669?1724 йисар Калмык ханвал там къуватда авай девирдиз аватнай. Урус пачагьдихъ галаз кутур икьрардалди, Аюки-хана Урусатдин кьиблепатан сергьятар ихтибарлудаказ хуьзвай. Адан кьушунри крымдин ва кубаньдин татаррихъ галаз, казахрихъ галаз, туркменрихъ галаз ва гьак?ни
Кеферпатан Къавкъаздин
халкьарихъ галаз тухвай женгера гьамиша гъалиб хьанвайди я
[2]
.
1741?1761 йисара
Дондук-Даши
хан гьукумдал алай девирда, урус пачагьди ханрин ихтияррал сергьятар эцигунин сиясат кьиле тухузвай
[2]
. 1760 йисара урус помещикри ва лежберри калмыкрин чилер абурун гъиляй акъудунин, векьин чкаяр т?имил хьунин, феодалрин ихтиярар чуькьуьнин ва калмыкрин къенепатан крариз урусри кьил тунин себебдалди уьлкве кризисдин к?евера гьатнай.
Калмыкри куьчери уьмуьр ийизвай чилерайт?уз урусри Царицыно Ц?ар ч?угурдалай кьулухъ иниз дондин казакрин агъзурралди хзанар куьчарна ацукьарзавай. Урус гьукуматди и сиясат куьчери туьрк халкьар (
казахар
,
нугъаяр
,
татарар
) ва калмыкар уьлкведин сергьятрилай къецихъ акъудун паталди тухузвай ва гуьгъуьнлайни абурун чкадал урусар гъизвай. Ихьтин крарихъ галаз чин-чинал гьалтай калмык халкьдин арада чпин хайи диге тир Джунгариядиз элкъвена хъфидай фикирди къвердавай к?еви чка кьазвай. Гьа ч?авуз Джунгария
Цин империядин
гьукумдик квай. 1771 йисан 5 январьдиз калмык феодалри Волга вац?ун чапла пата амукьзавай калмык улусрин (районрин) агьалияр къарагъарна Кьулан Азиядиз гзаф телефвилер гъайи рехъ къачунай. Калмык халкьдиз и финиф лап мусибатдиз элкъвенай. Рекье хьайи ягь-ягъунрин, мекьивилин, гишинвилин, начагъвилерин ва есирвилерин нетижада и гъвеч?и миллетдикай 100 агъзурав агакьна инсанар кьенай ва чпин виридалайни метлеблу девлетар тир ? мал-лапагар квадарнай
[3]
.
1771 йисуз
II-й Екатеринади
Калмык ханвал терг авунай. Волгадин эрч?и пата амай калмык улусар урус администрациядин ихтиярдиз фенай. Гьар улусдиз са пристав тайинарнай.
1786 йисуз калмык миллетдин Зарго лугьудай адетдин дувандин система терг авунай ва вири крар уезддин дуванханайрин гъиле вуганай.
Гуьгъуьнин йисара урусрин къецепатан ягъийрихъ галаз хьайи дявейра калмыкри къатиз иштирак авурди я. 1813 йисуз хьайи Ватандин дяве ч?авуз Калмыкияди фронтдиз пуд балк?андар полкар ракъурнай.
1860 йисуз Большедербет улус (район) Ставропольдин губерниядиз вуганай. Идан нетижада калмык халкь администрациядин жигьетдай кьве патаз пай хьанай. Большедербет улус Ставропольдиз вугудалди калмык миллетдин вири улусар Астраханьдин губерниядик квай.
1892 йисуз лежберринни феодалрин арада авай мажбур рафтарвал терг авунай.
Урусатда Ярубурунни Деникинан кьушунрин арада физвай гражданвилин дяведин эхирда 1930 йисуз Калмыкиядин вири улусар Яру кьушунрин гъилик акатнай ва уьлкведиз советрин гьукум атанай. 1920 йисан июль вацра Чилгир хуьре кьиле фейи калмыкрин к?ват?алда Калмыкиядин Автономиядин вилаят малумарнай. Гьак?ни к?ват?алди ≪Калмык халкьдин зегьметчийрин ихтияррин декларация≫ тестикьарнай. Къунши Оренбургдин, Кум ва Дондин чилерал уьмуьр ийизвай калмыкар Калмык вилаятдиз куьчарнай.
Коллективизация Калмыкиядихъни галукьнай: 1929?1934 йисарин къене 2195 лежбер хзанрин мулкар тарашнай, 1821 хзан уьлкведай чукурнай абурун мал-девлетарни тарашнай.
1935 йисуз Калмыкиядин Автономиядин вилаят Калмыкиядин Советрин Социализмдин Автономиядин Республикадиз элкъуьрнай (КАССР).
СССР-дин Вини Кьилин Советдин Президиумдин 1943 йисан 27 декабрь тарихдин къарардалди ≪Калмыкиядин АССР терг авун ва Астраханьдин вилаят арадал гъун≫ КАССР терг авунай ва вири калмык миллет Сибирьдиз акъуднай. И депортациядин себебар яз вири калмык миллетдал Советрин гьукумдин органрин аксиниз экъеч?ун ва Яру Армиядихъ галаз женг ч?угунин тахсирар кутунай.
И депортацияди калмык халкьдин кьилел зурба мусибатар гъанай. Идаз милли геноцид лагьайт?ани ягъалмиш жедач. 1943 йисалай 1946 йисан апрель вацралди пуд йисан къене 14 343 калмык кьенай. Идахъ галаз санал калмык миллетдин арада аял хунин коэффициент лап агъа дережайриз аватнай. 100 агъзур депортация хьанвай калмыкрикай 1943?1950 йисарин къене 40 агъзуралай виниз инсан телеф хьанай. Умуми гьисабдалди Совет гьукуматди гайи зулумрикай калмык миллетдин зуралай ч?ехи пай терг хьанай. Миллет Сибирьдиз акъудун кумазни, 1944 йисуз Калмыкиядин АССР терг авунай. Адан районар къунши вилаятрин ва Ставропольдин крайдин ихтиярдиз вуганай.
Анжах 1956 йисуз, депортациядилай ц?ипуд йис алатайла, калмыкриз чпин ватандиз хкведай ихтиярар ганай.
Калмыкиядин милли автономия туьхк?уьр хъувунин крар кьве девирдиз пай хьанай: сифте 1957 йисан 9 январьдиз Ставрополь крайдин къене Калмыкиядин Автономиядин вилаят арадал гъанай, гуьгъуьнлайни 1958 йисан 29 июльдиз кьилдин АССР хьиз. Амма гуьнгуьна хкур республикадин ц?ийи сергьятар виликан сергьятрихъ галаз сад къвезвачир. Вучиз лагьайт?а Приволжье ва Долбан улусар Калмыкия туьхк?уьр хъувурдалай кьулухъ адав вахганвачир. Къе и улусрин чкадал Астрахань вилаятдин Нариман ва Лиман районар ала.
1990 йисан 18 октябрьдиз Калмыкиядин АССР Калмыкиядин ССР-диз элкъуьрунин декларация кьабулнай.
1992 йисан 20 февральдиз Калмыкиядин ССР-дин Вини Кьилин Советди уьлкведин т?вар Республика Калмыкия ? Хальмг Тангч-диз элкъуьрунин къарар кьабулнай. 1994 йисуз Калмыкияда ≪Чуьлерин къанунар≫ (Степное уложение) т?вар ганвай къанунрин к?ват?ал ? конституция тестикьарнай. И т?вар Джунгар ханвилин конституциядин гьуьрметдай гайиди я. Гьак?ни, Калмыкия Республика Джунгар ханвилин ирсинин дуьз давам тирди къалурзавай декларациядиз къул ч?угунай.
2009 йисуз калмык миллет Урусат Гьукуматдик гуьгьуьллувилелди акатунин 400 йис сувар хьиз къейд авунай. Идахъ галаз алакъалу Урусатдин Банкуни Калмыкиядин гербдин суьрет ат?анвай кепекар акъуднай.
Ростатди гайи малуматриз килигна 2016 йисуз уьлкведин агьалидин кьадар ? 278 733 кас. Са квадратдин километрдиз къвезвай агьалидин кьадар (агьалидин чуькьуьнвал) ? 3,73 кас/км² я (2016 йис). Агьалидин 45,2 % шегьервияр я (2016 йис).
2010 йисуз Калмыкияда 289 481 касди уьмуьр ийизвай. Аквадай гьаларай уьлкведин агьалидин кьадар йисандавай т?имил жезва.
| Миллет
|
1926 йис
агъз. кас
[4]
|
1939 йис
агъз. кас
[5]
|
1959 йис
агъз. кас
[6]
|
1970 йис
агъз. кас
[7]
|
1979 йис
агъз. кас
[8]
|
1989 йис
агъз. кас
[9]
|
2002 йис
агъз. кас.
[10]
|
2010 йис
агъз. кас
[11]
|
| Калмыкар
|
107,0 (75,8 %)
|
↗
107,3 (48,6 %)
|
↘
64,9 (35,1 %)
|
↗
110,3 (41,1 %)
|
↗
122,2 (41,5 %)
|
↗
146,3 (45,4 %)
|
↗
155,9 (53,3 %)
|
↗
162,7 (57,4 %)
|
| Урусар
|
15,2 (10,7 %)
|
↗
100,8 (45,7 %)
|
↗
103,3 (55,9 %)
|
↗
122,8 (45,8 %)
|
↗
125,5 (42,6 %)
|
↘
121,5 (37,7 %)
|
↘
98,1 (33,6 %)
|
↘
85,7 (32,2 %)
|
| Даргияр
|
…
|
…
|
…
|
↗
5,0 (1,9 %)
|
↗
8,6 (5,0 %)
|
↗
12,9 (4,0 %)
|
↘
7,3 (2,5 %)
|
↗
7,6 (2,7 %)
|
| Казахар
|
…
|
↗
2,7 (1,2 %)
|
↗
8,6 (4,6 %)
|
↘
7,1 (2,6 %)
|
↘
6,1 (2,1 %)
|
↗
6,3 (1,9 %)
|
↘
5,0 (1,7 %)
|
↘
4,9 (1,7 %)
|
| Туьрквер-месхетияр
|
…
|
…
|
…
|
…
|
…
|
…
|
↗
3,1 (1,1 %)
|
↗
3,7 (1,3 %)
|
| Чеченар
|
…
|
…
|
…
|
↗
4,8 (1,8 %)
|
↗
8,1 (2,8 %)
|
↗
8,3 (2,6 %)
|
↘
6,0 (2,0 %)
|
↘
3,3 (1,2 %)
|
| Аварар
|
…
|
…
|
…
|
…
|
↗
1,9
|
↗
3,9 (1,2 %)
|
↘
2,3 (0,8 %)
|
↗
2,4 (1,0 %)
|
| Украинар
|
14,6 (10,3 %)
|
↘
1,1
|
↗
1,6
|
↗
3,3 (1,2 %)
|
↗
3,7 (1,3 %)
|
↗
4,1 (1,3 %)
|
↘
2,5 (0,9 %)
|
↘
1,5 (0,5 %)
|
| Кореяр
|
…
|
…
|
…
|
…
|
↗
1,1
|
↘
0,6
|
↗
1,0 (0,3 %)
|
↗
1,3 (0,5 %)
|
| Немецар
|
2,6 (1,8 %)
|
↗
4,15 (1,9 %)
|
↘
1,5
|
↗
5,2 (1,9 %)
|
↗
5,5 (1,9 %)
|
↗
5,6 (1,7 %)
|
↘
1,6 (0,6 %)
|
↘
1,1 (0,3 %)
|
| Татарар
|
1,0
|
↗
2,5 (1,1 %)
|
↘
1,0
|
↗
1,2
|
↗
1,3
|
1,3
|
↘
1,1 (0,4 %)
|
↘
1,0 (0,3 %)
|
| Къумукьар
|
…
|
…
|
…
|
…
|
…
|
1,5
|
…
|
…
|
| Белорусар
|
…
|
…
|
…
|
↗
1,7
|
↘
1,4
|
↘
1,3
|
…
|
…
|
| Ина агъзуралай виниз кьадарда авай миллетар къалурнава
|
Калмыкиядин къенин меденият сифте нубатда калмык миллетдин медениятдихъни диндихъ галаз алакъалу я. Европада буддизм диндиз ибадат ийизвай тек сад тир миллет ? калмыкар я.
Калмыкиядин районар
Республикадик 13 муниципал район, 124 хуьр ва 2 шегьер акатзава.
Калмыкия Республикадин районар:
- Городовиковский район
- Ики-Бурул район
- Кетченеры район
- Лагань район
- Малодербет район
- Октябрьский район
- Приютненский район
- Сарпи район
- Целинный район
- Черноземельский район
- Юста район
- Яшалта район
- Яшкуль район
3 агъзуралай виниз агьалияр авай шегьерар/хуьрер:
Шаблон:Республика Калмыкия