Испания
(
исп.
ни
Шаблон:Lang-gl
,
кат.
Espanya
,
Шаблон:Lang-eu
,
Шаблон:Lang-oc
), официал т?вар ?
Испаниядин Королвал
(
исп.
ни
Шаблон:Lang-gl
,
кат.
Regne d’Espanya
,
Шаблон:Lang-eu
,
Шаблон:Lang-oc
) ?
Европадин
кьиблединни рагъак?идай пата ва са пай
Африкада
авай аслу тушир гьукумат я.
Испанияди
Пиреней зуростровдин
чилерикай ч?ехи пай (80 %),
Канар
ва
Балеар островар
кьунва. Вири санал гьисабайт?а (
Африкадин
къерехдал алай ч?ехи тушир
Испаниядин суверенитет авай чилер
?
Сеутани
Мелилья
шегьерар кваз) уьлкведин майдан 504 782 км² я, и къалурзавай лишандал гьалтайла Европада Испания кьудлагьайди я (
Урусатдин
,
Украинадинни
Франциядин
гуьгъуьна).
Испанияди агъадихъ галай гьукуматрихъ галаз са сергьятра ава:
- Португалиядихъ
галаз
Пиреней зуруостровдин
рагъак?идай пата;
- Британиядин гъилик квай
Гибралтардихъ
галаз
Пиреней зуруостровдин
кьибле пата;
- Кеферпатан Африкада
Мароккодихъ
галаз (зуранклавар
Сеута
,
Мелилья
ва
Пеньон-де-Велес-де-ла-Гомера
);
- Франциядихъни
и
Андоррадихъ
галаз кефер пата.
Кефердинни-рагъак?идай патарихъай ам
Атлантик океанди
кьунва, кьиблединни-рагъэкъеч?дай патарихъай ?
Аравилин гьуьлуь
.
Испаниядин чилин винел патан юкьван гьалдин кьакьанвал 650 метр гьуьлуьн дережадилай виниз я,
Европада
авай гьукуматрикай виридалайни сувганди (дагълух) я.
Уьлкве 17 автономиядин жемятдизни 2 автономиядин шегьердиз чара ийизва. Кьилин шегьер ?
Мадрид
.
Espana
(ва адалай аладайбурун) лугьудай т?варц?ин этимология гьуьжет алай месэла я. Ибериядин дегь ч?аван римдин т?вар,
Hispania
, мумкин Hesperia терминдикай арадал акъатна, римвийри ак? Испаниядиз къешенгдаказ лугьузвай тир. Вич Hesperia грек Εσπερ?α гафуникай аладайди я, яни ≪рагъак?идай патан уьлкве≫ (ак? грекри Италиядиз лугьузвай тир). Римвийри и т?вар Испаниядиз ганва, вучиз лагьайт?а ам Италиядилайни пара рагъак?идай патахъ ала.
[1]
Маса версиядив кьурвал, ≪Испания≫ т?вар финикиядин
I-Shapan-im
(≪даманрин къерех≫) гафунилай аладайди я. Римвийри ам вири Пиреней зуростров къейд авун патал паравилин кьадарда (
Hispaniae
) к?валахарзавай тир.
[2]
[3]
Баскрин этимологиядив килигайвал, т?вар
Ezpanna
гафунилай аладайди я (яни ≪къерех, сергьят≫, вучиз лагьайт?а
?спания
Европадин кьибледин къерех я).
[1]
Гуманист Антонио де Небрихади вичин версия теклифарнава. Адан фикирдив кьурвал, т?вар ибериядин
Hispalis
гафунилай аладайди (яни ≪рагъак?идай патан дуьньядин шегьер≫). Хесус Луис Кунчиллосдин фикирдалди,
span
дувул финикиядин ≪spy≫ гафунилай аладайди я (≪металлар гатун≫ лагьай ч?ал я). Ак? хьайила
i-spn-ya
≪металлар гатазвай чил≫ лагьай ч?ал я
[4]
.
Испания ч?ехи пай сувавилин гьукумат я. Адан гьеч пай кьазва Месета сувандуьзенди, гьуьлелай 660 метр винихъ алай. Испаниядин кефер пата ава
Кантабрия
суваяр.
Ада хуьзва гьукуматдин къене патар гьуьлуьн гьавайрикай. Испаниядин ч?ехи пай 700 метрдилай винихъ гала, и кардай ада Европада кьведлагьай чка кьазва Швейцариядилай кьулухъ.
Испаниядин кьибле пата ава
Андалусия дуьзен
. Гьукуматдин кьулай физва адан виридалайни ч?ехини яргъи вац?
Тахо
. Мадрид Европадин виридалайни кьакьан кьилин шегьер я.
Испаниядин кефердинни рагъак?идай пата гьуьлуьн мукьув гвай кьулувилерал ва суваррин гар къвезавай патахъай рагъул-хъипи накьвар чк?анва. Уьлкведин къенен чилер ? Ц?уру ва Ц?ийи Кастилия, Ибериядин сувар ва Арагон плато ? шуьтруь накьваралди тафаватлу жезва; киреждин къванер бул авай мукьарра (чкайра) терра роса гьалтзава ? элювиал тир накьв. Виридалайни кьурай тамар авачир мукьарра т?имил гуж авай карбонатдин рагъулни шуьтруь накьвар чк?анва, гьак?ни инлай-анлай рельефдин депрессийра шуьрекатар гьалтзава.
Мурсиядин
ариддин ландшафтра рагъул накьвар чк?анва. Абурук гипсарни уьц?уьвал квач, чилиз яд гайит?а абуру емишрин ва маса магьсуларин ч?ехи гъалаяр (бегьерар) гузва. Кьул хьтин дегь ч?аван аллювиал тир кьулувилеррал барросрин залан чеб квай накьвар чара жезва, дуьгуь расун патал абур лап виже къведайбур я.
Чи эра эгеч? тавунмаз къенин Испаниядин чилер
Дегь Римдик
квай. А гьукумат цк?ир хьайила Испанияда акъвазна вестготорин къуват. 8-лагьай вишйиса Испания кьуна
арабри
. А ч?авуз абуру Кордовадин эмиратдик кьил кутуна. Сак?ус ч?авунилай чилин ватанэгьлийри эгеч?на
Реконкиста
. Италрини французри абуруз куьмекзавай. Къвез-къведайдивай Кордовадин эмиратдин чилер гъвеч?и жез хьана, ватанэгьлийри чпин чил абурувай гахкъуд ийиз.
Вад паччахвал авай ? Кастилия, Арагон, Леон, Португалияни Наварра. Абуру сад хьана арабриз женг гузвай чилер кьулухъ къачудайвал. Гьак? хьана 1492-лагьай йиса Кастилияни Арагон к?ват? хьана къачуна арабрин эхиримжи къеле Гранада. Арабрин къуват Пиренейра куьтягь хьана. Гьа ч?авуна испанри эгеч?на чпиз колонийрин империя эцигиз.
Испания дуьньяда авай 9-лагьай гьукумат я
экономикадай
. Гьамиша ина ксари хуьруьн к?валахар ийизвай.
Индустрия
ина хказ жез хьана Дуьньядин Кьведлагьай дяве куьтягь хьайила.
Франкодин
режим,
Гитлераз
куьмек гайи, ина амукьнавайвили, гьукумат к?еви хьана амай дуьньядикай. 1950-лагьай йисарин юкьва Испаниядин индустрияди пара пул гуз хьана хуьруьн к?валахрилай. 1964-лагьай йиса эгеч?на экрномикадин дегишвилер, абур кьабул авурла халкьдин уьмуьрдин гьал авайлилай пара хъсан хьана. 1960-лагьай йисара Испаниядин экономика Япониядиндилай кьулухъ виридалайни фад къуватлу жедайди хьана.
Машиностроениени
металлургия
50 %дал маса гьукуматрин идарайрик гав Испанияда.
Импорт
190 млрд евро я,
экспорт
135 млрд евро. Пара пул къвезва гьукуматдиз
туризмдивай
. Месала, 2004-лагьай йиса Испаниядиз 53 млн кас атана, абуру гъана пул 35 млрд евро. Туризмдин чарадик ква 1,5 миллион кас Испанияда
[5]
. Вири дуьньядиз чида ихьтин ял ядай чкаяр: Барселона, Мадрид, Валенсия,
Канарар
,
Ибица
,
Балеарар
.
Испаниядин административ паюн Конституциядини алай ч?аван къанунри къайдада тазва. Испания ? кьакьан дережадин децентрализация квай унитар гьукумат я.
[6]
.
Баскрин Чилизни
[7]
Каталуниядиз
[8]
≪гьяркьуь≫ автономияр ава.
Испаниядин асул административни чилин тек
автономиядин жемят
(
исп.
comunidad autonoma
, бязи ч?авара абуруз
автономиядин вилаят
(
урус.
автономная область
) лугьузава).
Алай ч?авуз административни чилин патахъай Испания 50 провинциядиз чара жезва, абур 17 автономиядин жемятдик акатзава.
Гьак?ни Испаниядик Африкада авай 2 автономиядин шегьер (
исп.
ciudades autonomas
) ?
Сеута
,
Мелилья
ва
Испаниядин суверенитет авай чилер
акатзава.
№
|
Пайдах
|
Регион
|
Административ юкь
|
Агьалияр, кас
(2011 йис)
|
Майдан,
км²
|
Провинцияр
|
1
|
|
Андалусия
(
исп.
Andalucia
)
|
Севилья
|
8 424 102
|
87 268
|
Альмерия
,
Кадис
Кордова
,
Гранада
Уэльва
,
Хаэн
Малага
,
Севилья
|
2
|
|
Арагон
(
исп.
Aragon
)
|
Сарагоса
|
1 346 293
|
47 719
|
Сарагоса
Уэска
Теруэль
|
3
|
|
Астурия
(
исп.
Principado de Asturias
)
|
Овьедо
|
1 081 487
|
10 604
|
|
4
|
|
Баскдин Уьлкве
(
исп.
Pais Vasco
баск.
Euskadi
)
|
Витория
|
2 184 606
|
7 234
|
Алава
Бискайя
Гипускоа
|
5
|
|
Балеар островар
(
исп.
Islas Baleares
,
кат.
Illes Balears
)
|
Пальма-де-Мальорка
|
1 113 114
|
4 992
|
|
6
|
|
Валенсия
(
исп.
Comunidad Valenciana
)
|
Валенсия
|
5 117 190
|
23 255
|
Аликанте (Алакан)
Валенсия
Кастельон
|
7
|
|
Галисия
(
исп.
Galicia
,
галис.
Galiza
)
|
Сантьяго-де-Компостела
|
2 795 422
|
29 574
|
Ла-Корунья
Оренсе
Понтеведра
Луго
|
8
|
|
Канар островар
(
исп.
Islas Canarias
)
|
Лас-Пальмас-де-Гран-Канария
,
Санта-Крус-де-Тенерифе
|
7 447
|
2 126 769
|
|
9
|
|
Кантабрия
(
исп.
Cantabria
)
|
Сантандер
|
5 321
|
593 121
|
|
10
|
|
Кастилия ? Ла-Манча
(
исп.
Castilla-La Mancha
)
|
Толедо
|
79 463
|
2 115 334
|
Альбасете
,
Сьюдад-Реаль
Куэнка
,
Толедо
Гвадалахара
|
11
|
|
Кастилия-Леон
(
исп.
Castilla y Leon
)
|
Вальядолид
|
94 223
|
2 558 463
|
Авила
,
Бургос
Леон
,
Паленсия
Саламанка
,
Сеговия
Сория
,
Вальядолид
Самора
|
12
|
|
Каталония
(
исп.
Cataluna
кат.
Catalunya
)
|
Барселона
|
32 114
|
7 539 618
|
Барселона
Таррагона
Льейда
,
Жирона
|
13
|
|
Мадрид
(
исп.
Madrid
)
|
Мадрид
|
8 028
|
6 489 680
|
Мадрид
|
14
|
|
Мурсия
(
исп.
Region de Murcia
)
|
Мурсия
|
11 313
|
1 470 069
|
Мурсия
|
15
|
|
Наварра
(
исп.
Navarra
баск.
Nafarroa
)
|
Памплона
|
10 391
|
642 051
|
Наварра
|
16
|
|
Риоха
(
исп.
La Rioja
)
|
Логроньо
|
5 045
|
322 955
|
Риоха
|
17
|
|
Эстремадура
(
исп.
Extremadura
)
|
Мерида
|
41 634
|
1 109 367
|
Бадахос
Касерес
|
Шегьердин агьалияр ? 76 % я. Агьалийрин къалинвал ? 79,7 кас/км² я.
Кастилиядин (испан) ч?ал
вири Испания тирвал официал ч?ал я.
Амма са бязи автономиядин вилаятра чпин официал ч?аларни ава, абурун статус кастилиядин ч?алаз барабар я:
71%-дилай пара ?
католикар
, 25 % ?
атеистар
, 2 % ?
мусурманар
, 1 % ?
иудеяр
. Ак? ят?ани, Испаниядин вири агьалийрикай 67%-ди са жинс авай никягьар официал регистрациядикай фикирдин пад хвена. 2005-лагьай йисан чиле вацралай инихъ уьлкведа са жинс авай никягьар ашкара гьалдиз акъуддай ва са жинс авай жуьтриз аялар хвавиле кьабулдай ихтияр гудай къанун акъатна.
Уьлкведин сергьятрин къеце пата 2,7 млн-дилай пара испанар яшамишзава, гьабурукай 1,7 млн кас
Кеферпатан Американи
Кьиблепатан Америкадин
уьлквейра,
Рагъак?идайпатан Европада
1 млн пара кас (асул гьисабдалди
Франциядани
Германияда
).
Йис
[10]
|
1
|
500
|
1000
|
1300
|
1500
|
1800
|
1900
|
1932
|
1959
|
1977
|
2009
|
Агьалийрин
сан-гьисаб
млн кас
|
6,5
|
4,5
|
6
|
11,3
|
6,2
|
11,55
|
18,6
|
24,1
|
29,9
|
36,2
|
45,97
|
[11]
.
Испаниядин агьалийрин сан-гьисабдин динамика
|
|
Вертикал тир гиг ? агьалийрин сан-гьисаб (агъзур кас) къалурзава, горизонтал тир гиг ? йисар (Иса пайгъамбар хайидалай кьулухъ). Ц?арц?ин винелай агьалийрин сан-гьисаб (миллион кас) къалурзавай цифра ала. Ц?ийи ч?авал кьван вири Иберия зуростровдин агьалияр гьисабдик кутазава, 1500 йисалай инихъ ? Португалиядин агьалияр квачиз. Виликан цифраяр (ц?ийи ч?авал кьван) тахминан тирбур, абуру анжах агьалийрин сан-гьисаб ч?ехи хьун ва гъвеч?и хьун къалурзава. XVI ва XVII виш йисарин къалурзавай лишанар ? тарихдин документра къалурзавай малуматрин (кутугай макъаладиз килиг ая) юкьван гьалдинбур я. XVIII виш йисан къалурзавай лишанар ? vecindario de Campoflorido (садлагьай Испаниядин агьалияр сиягьдиз къачун) малуматрал диб кьазава. 1857 йисалай инихъ ганвай къалурзавай лишанар ? Миллетдин статистикадин университетди ганвай малуматар.
|
|
|
|
Испаниядин гьайванрин дуьньяди гьяркьуь жуьреба-жуьревал къалурзава. Уьлкве алай мукьан (чкадин) гъиляй (Пиреней зуростровди
Атлантик океандинни
Аравилин гьуьлуьн
ва
Африкадинни
Европадин
арада мукь кьунва) ина яшамишдай мукьарин, биотоприн, климатдин ч?ехи жуьреба-жуьревал ава. Испаниядин фауна юкьван-европадинни африкадин жуьрейрикай ибарат я.
Гибралтардин рагал
тек сад тир Европада гьак? т?ебиидаказ яшамишзавай маймун ава ?
магот
тахьайт?а магърибдин макак.
Саламанкани
Севилья
шегьеррин патав авай фермайра
корридадин
патал
яцар
хуьзава.
Ина агъадихъ ганвай гьайванрин жуьреяр гьалтзава:
цуц?улар
,
север
,
бац?ар
,
генеттаяр
,
египетдин мангустар
,
къуьрер
, кротар,
тамун кацер
,
сик?ер
,
миргер
,
машахар
.
Гьак?ни Испанияда ихьтин
некхъвадайбур
яшамизава:
пиренейрин кьунарни
миргер
анжах суварра гьалтзава;
яру миргел
спортунин патахъай гъуьрч ийизава;
тамун вак?ар
(пара чкайра гьалтзава);
косуля
;
маралар
(Эстремадурада (чуьллер) ва Толерода (сувар) яшамишзава);
сернаяр
(Кантабриядин суварра гьалтзава, Испаниядин рагъэкъеч?дай пата).
Йиртижияр:
сев
;
бац?
;
машах
;
сик?
;
египетдин мангуст
;
вивверадин кац
; куница;
генетта
;
муьньгъ
; ласка, выдра ва мсб.
Саралай ийизвайбур:
къуьр
; вагьши кроликар;
цуц?ул
; соня; кьифер; полевкаяр;
к?ужур
(дикообраз) ва мсб.
Гьашаратар недайбур
: кротар;
гьак?ан кьуьгъуьр
,
алжирдин кьуьгъуьр
; выхухольдин чкадин жуьре; землеройкадин са шумуд жуьре ва мсб.
Кьаркьулуврин
20-далай пара жуьре яшамищзава.
Рептилийрикай
ина агъадихъ галай жуьрер ава:
гъуьлягъар
(аравилин гьуьлуьн ва испаниядин гадюкаяр);
хъалхъас хъипер
хамелеонар
; пара чурчулар ва мсб..
Гьашаратар:
Африкадиз адет тир
пепеяр
,
ч?ижер
ва мсб.
Испаниядин кьиблединни рагъэкъеч?дай пата авай зуркъумганра
ат?раганарни
тарантулар
гьалтзава.
Испанияда агъадихъ галай
нуьк?ерин
жуьреяр яшамишзаза: лекь, талгу (чалагъан); къузгъун;
лацу гьажилеглег
;
цавун ранг авай керекул
;
къаз
;
кьукь
(Европада авай виридайлайни ч?ехи нуьк?ерикай сад я, Эстремадурадинни Месетедин чуьллера гьалтзава); расу-яру кеклик; чуьлдин верчер,
султ?андин верч
;
пат?
;
фламинго
; цапля ва мсб..
Гьак?ни Испанияда Торрехон т?вар алай ядхуьнуьхгандин къерехрал дуьньядин виридалайни ч?ехи ч?улав чинеругрин колония ава.
Аравилин гьуьлуьн къерехдив гвай ятара
анчоусар
,
лангустар
,
лососяр
,
пахлаханар
,
тунецар
яшамишзава.
Вац?арни вирер линь, усач, форель ва маса гъетерив бул я.
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
Испанияда мажбури тир гьавайдан юкьван маарифдин (6-16 йиса авай агьалияр патал) системади к?валахзава. Вири к?елизавайбурукай гьукуматдин мектебра 70 %, гьукуматдин университетра ? 96,5 % чирвилер къачузава.
Уьлкведин виридалайни ч?ехи университетар:
Мадриддин автономиядин университет
, Комплутенсе (Мадридда), Барселонадин юкьванни автономиядин, Сантьяго-де-компостелла, Валенсияда авай Политехникадин университет.
- ↑
1,0
1,1
Anthon Charles.
A system of ancient and mediæval geography for the use of schools and colleges
. ? New York: Harper & Brothers, 1850. ? P. 14.
- ↑
Burke Ulick Ralph.
A History of Spain from the Earliest Times to the Death of Ferdinand the Catholic, Volume 1
. ? 2nd. ? London: Longmans, Green & Co, 2008. ? P. 14. ?
ISBN 978-1-4437-4054-8
.
- ↑
Шаблон:CathEncy
- ↑
# ↑ Linch, John (director), Fernandez Castro, Maria Cruz (del segundo tomo), Historia de Espana, El Pais, volumen II, La peninsula Iberica en epoca prerromana, pg. 40. Dossier. La etimologia de Espana; ¿tierra de conejos?,
ISBN 978-84-9815-764-2
- ↑
Economic report
(PDF).
Bank of Spain
.
Архивация
24 август 2011.
Ахтармишун 13 август 2008.
- ↑
Дуьньяда авай уьлквейриз авай къанунрин системаяр: Энциклопедиядин справочник. Испания
(кьейи эляч?ун)
- ↑
КОММЕРСАНТ.ру ? Баски сложили оружие: ETA призвала власти Испании и Франции к переговорам
- ↑
ЛЕНТА.ру ? Развод по расчету: Новые европейские сепаратисты хотят денег, а не национального самоопределения
- ↑
http://www.ine.es/jaxi/menu.do?type=pcaxis&path=/t20/e260/&file=inebase
(исп.)
. INE. Instituto Nacional de Estadistica. (2012-й йисан 1 январь).
Ахтармишун 24 август 2013.
- ↑
Anuario Estadistico de Espana
- ↑
Instituto Nacional de Estadistica.
Архивация
17 март 2012 йисан.
- ↑
www.donquijote.org ? Native Spanish Animals
- ↑
listofcountriesoftheworld.com ? Animals in Spain
- ↑
spaghettitraveller.com ? Animals in Spain
- ↑
allnations.ru ? ФАУНА ИСПАНИИ (ЖИВОТНЫЕ)
Архивация
8 октябрь 2014 йисан.
- ↑
vseprostrany.ru ? Животный мир Испании
| |
---|
Фото, видео ва аудио
| |
---|
Темадин сайтар
| |
---|
Гафарганарни энциклопедияр
| |
---|
|