Даргияр
(
дарг
.
дарган
) ? тарихдин къене
Дагъустандин
рагъэкъеч?дай патан суван ва суварин ценерив гвай районра уьмуьр ийизвай
Къавкъаздин
бинедин суван халкьар.
Нах-дагъустан халкьарин
группадин
дарги халкьарин
хзандиз талукь я. Кьадардиз килигна,
аваррилай
кьулухъ Дагъустанда кьведлагьай чкадал ала.
Дарги ч?аларал
рахазвайди я.
Диндал гьалтайла даргияр
суни
мусурманар
я.
Гьакъикъатда даргияр, советрин гьукуматди милли жигьетдай сад-садаз мукьва тир шумудни са биц?и халкьар сад авунин т?ебии тушир рекьелди арадал гъанвай этнос я. Гьавиляй,
акуша ч?алан
бинедал арадал гъанвай литературадин дарги ч?ал,
акушавийрилай
гъейри анжах т?имил пай даргийри гъавурда акьазва. И дарги халкьарик акатзавай 17-дав агакьана халкьарин гзафбурун ч?аларин арада ч?ехи тафават авайвиляй абуру сада-сад гъавурда акьазвач ва мектебра хайи ч?алан тарсуна гузвай литературадин дарги ч?ал гзафбуруз чизвач. Са бязи лингвистри гъалат? яз и ч?алар умуми ≪дарги≫ ч?алан нугъатар тирди лугьузва. И ч?алар-нугъатар территориядин жигьетдай сад садаз акьван мукьвал ала хьи, гьатта са райондин къене авай хуьрерин садаз-сад гзаф четин гъавурда акьазва. Месела,
Дахада районда
авай
Кубачи
хуьруьн эгьлийри, къунши хуьрер тир
Трисанчи
ва
Уркарах
хуьрерин эгьлияр рахазвай ч?ал гъавурда акьазвач.
Цудахар ч?алал
рахазвайбуруз литературадин дарги ч?ал чизвач ва ик? мад.
Умуми шикилда тамашайт?а, бязи дарги ч?алар сад-садавай гзаф тафаватлу я ва абурун векилри сада-сад гъавурда акьазвач, бязи ч?аларни сад-садаз ухшар я ва рахазвайбуру сада-сад са бубат гъавурда акьазва.
Гьатта, алай ч?авуз дарги этносдиз талукь тир
къайтагъри
ва
кубачийри
чеб умуми дарги халкьдиз талукьарзавач. Идан патахъай дагъустандин этнологрин арада веревирдер ва гуьжетар гилани давам жезва.
Дарги этносдик акьван пара биц?и халкьар акатзава хьи, абурун виридакай там малуматар гьеле к?ват?навач.
Даргийри чпи чпиз
дарган
лугьузва. Революциядилай вилик девирда абуруз
акушаяр
ва
лезгияр
лугьузвай. Дуьз лагьайт?а, вилик девирда вири суван халкьар умуми
лезгияр
т?вар алаз малум тир.
Даргияр ? кьадардиз килигна Дагъустандин миллетрин арада кьведлагьай чкадал ала (аваррилай кьулухъ) ва уьлкведин агьалидин 16,5 % туьк?уьрзава.
2002 йисан малуматриз килигна Урусатда 510 156 даргияр авай, абурукай 425 526 кас Дагъустанда уьмуьр тухузвай.
2010 йисуз Урусатда абурун кьадар ? 589 396 кьван хкаж хьанай, абурукай 490 384 кас Дагъустандал къвезвай.
Даргияр гегьенш хьанвай адетдин ареал Дагъустандин сувун ва сувун ценерив гвай районар я. Абурун хайи макан Акуша, Дахада, Къайтагъ, Леваши ва Сергокъала районар я. Дагъустандин мукуь районриз даргияр Советрин береда куьч хьанвай.
Даргийрин тарихдин районар ва чеб гегьенш хьанвай чкаяр:
Дагъустанда
:
Районра
- Дахада район
? 18 265 (99 %)
- Сергокъала район
? 21 820 (98 %)
- Акуша район
? 27 744 (96 %)
- Къайтагъ район
? 21 746 (90 %)
- Леваши район
? 28 799 (76,5 %)
- Къаякент район
? 11 459 (42 %)
- Къарабудагъкент район
? 22 159 (32 %)
- Тарумовка район
? 23 655 (23,5 %)
- Кизляр район
? 38 340 (19,5 %)
- Буйнакск район
? 11 329 (13,4 %)
- Кумторкъала район
? 44 360 (8,4 %)
- Нугъай район
? 5 128 (8,1 %)
- Дербент район
? 14 883 (7,9 %)
- Бабаюрт район
? 15 845 (6,1 %)
- Агъул район
? 6 255 (5,9 %)
- Хасавюрт район
? 7 979 (5,4 %)
- Гуниб район
? 6 255 (2,5 %)
- Яхул район
? 7 979 (2 %)
Шегьерра
Даргийри Урусатдин чара-чара регионра уьмуьр тухузва. Абуру виридалайни ч?ехи диаспора
Ставропольдин крайда
ава. 2010 йисан малуматриз килигна, Ставропольдин крайда авай даргийрин кьадар 49 302 кас тир, амма 1979 йисуз 15 939 тир. Идалайни гъейри, даргияр
Ростов вилаятда
? 8304 кас (2010 йис),
Калмыкияда
? 7590 (2010 йис),
Астрахань вилаятда
? 4241 (2010 йис),
Москва
шегьерда 3255 (2010 йис) ва муькуь регионра гьалтзава.
Даргийрин гъвеч?и группая виликан СССР-дин уьлквейрани уьмуьр гьалзава. Месела,
1959 йисуз
Киргизияда
965 дарги ава,
1999 йисуз
абурун кьадар 2704 кьван хкаж хьанай.
Туркменияда 1600 кьван даргиди уьмуьр тухузва.
Антропологиядин жигьетдай дарги халкь европоид расадин кавкасион типдиз талукь я.
Даргийрин акунар, XIV виш йисара Ширванда уьмуьр авур араб географ Абд ар-Рашид ибн Салигь ибн Нури ал-Бакувиди вичин гъиливкхьинра къейд авунай:
≪
Зерихгеран
(сифтегьан дарги гьукумат) т?варц?и
"кьеркьер ийизвайбур"
мана гузва,
зерих + геран
. Адан агьалияр кьакьан буйдин, расу ч?арар авай ва хци жуьредин вилер авай инсанар я≫
[3]
.
Дарги халкьар пара кьадарда ч?аларал рахазва, гьар садаз чпин кьет?ен ч?ал ава. И ч?аларин вири нах-дагъустандин ч?аларин группадин дарги ч?аларин хзандик акатзава. Ч?аларин арада лексикадин жигьетдай тафават гзаф ч?ехи тир виляй и халкьарин парабуру са сад гъавурда саки акьазвач. Сад садаз са кьадар ухшар тир вирини вири са кьве ч?ал ава. Дарги ч?алан литературадин ч?ал акуша ч?алан бинедаллаз туьк?уьрнавайди я. Амма даргийрин гзафбуруз и ч?ал чизвач лугьуз абур сад-садахъ галаз урусдал рахазва. Мектебра акуша ч?ал дарги аялриз дидед ч?ал хьиз чирзавайди я, биц?и халкьар сад авун паталди.
Дарги ч?алакай сифтегьан малуматар XVIII виш йисан кьведлагьай паюна дуьздал акъатнай. 1860-й йисара П. К. Услара
урахи ч?алан
асул гьаларикай макъала кхьенай.
XX виш йисан къене дарги ч?аларин кхьинар кьведра дегиш хьанвай: 1928 йисуз адетдин
ажам
(араб) кхьинар латин алфавитдиз, 1938 йисузни латин алфавит къенин урус графикадиз дегишарнай. 1960 йисара дарги алфавитдик
П? п?
гьарф кутунай.
Дарги алфавит:
| А а
|
Б б
|
В в
|
Г г
|
Гъ гъ
|
Гь гь
|
Г? г?
|
Д д
|
| Е е
|
Ё ё
|
Ж ж
|
З з
|
И и
|
Й й
|
К к
|
Къ къ
|
| Кь кь
|
К? к?
|
Л л
|
М м
|
Н н
|
О о
|
П п
|
П? п?
|
| Р р
|
С с
|
Т т
|
Т? т?
|
У у
|
Ф ф
|
Х х
|
Хъ хъ
|
| Хь хь
|
Х? х?
|
Ц ц
|
Ц? ц?
|
Ч ч
|
Ч? ч?
|
Ш ш
|
Щ щ
|
| Ъ ъ
|
Ы ы
|
Ь ь
|
Э э
|
Ю ю
|
Я я
|
Им дарги ч?аларин умуми шикилда туьк?уьрнавай алфавит я ва вири ч?аларин (нугъатрин) фонетикадихъ галаз дуьз къвезвач. Мисал паталди,
муги ч?ала
кь
гьарф авач ва ик? маса.
XX виш йисалди дарги литература анжах халкьдин мецин эсеррал бинеламиш хьанвай. Дарги ч?алалди шииррин садлагьай к?ват?ал XX виш йисан сифте кьилера акъатнай, амма абур диндиз талукь тир ва лексикадин жигьетдай зур пай даргидал зур пайни араб ч?алан гафарикай ибарат тир
[4]
.
Дарги литература Октябрьдин революциядилай кьулухъ вилик физ эгеч?най. Революциядин сифте йисара дарги халкьдин милли мецин эсерар к?ват?на чапдай акъуднай, гуьгъуьнлай, 1925 йисуз дарги ч?алал ≪Дарган≫ т?вар алай садлагьай республикадин газет акъатнай
[5]
.
1961 йисан сентябрьдин 11
Избербаш
шегьерда даргийрин садлагьай пешекар театр тир ? О. Батыраян т?варунихъ галай Музыкадинни-драмадин Гьукуматдин Дарги театр ахъайнай.
Даргийрин милли алук?унар умуми дагъустандин халкьарин милли алук?унрилай т?имил тафаватлу я. Итимрин парталар: туника хьтин перем, яргъи вахчагар, валчагъ, хъицикьрин бармак, япунжи, чухва, литинин к?вачин къапар ва виридалайни важиблу атрибут ? яргъи гьяркьуь гапур тир.
Дишегьлийрин парталар: блушка хьтин яргъи перем, хуру ахъа валчагъ, гуьт?уь ва я гьяркуь вахчагар, тумаждин к?вачин къапар. Кьилел чухта, гьак?ни лацу ва я ч?улав пекинин шаршав. Дарги этносдик квай бязи халкьарин милли алук?унрик кьет?ен лишанар ква. Месела, къайтагъ ва къубачи халкьариз хас я гзаф къашар, зарар ва гьашияр авай парталар, гьапшима дишегьлийрин валчагърал ва перемрал адетдалди гзаф уьнуьгъар, къашар, кепекар, жуьреба-жуьре кулонар ва муькуь элементар авай.
Алай ч?авуз милли алук?унар анжах суваррин мярекатра ва сегьнейра алук?зава. Гила вири шегьердин жуьредин парталрал эляч?нава.
Дарги миллетдин т?уьнри, виш йисарин къене абурун кьилин кеспияр тир лежбервилинни малдарвилин майишатрихъ галаз галк?анвай адетрин суьрет къалурзава. Гьавиляй, абурун т?уьнар асул гьисабдалди хъчарин, як?ун ва нек?единбур я. Тинидин т?уьнрикай виридалайни гзаф гьатнавайбур хинк?арар ва жуьреба-жуьре къенер авай
чуду
лугьудай
цик?ендиз
ухшар пирог я. Чар авай тинидикай авур лезги цик?ендилай тафаватлу яз, чуду хъуьт?уьл ац?ай тинидикай ийизвайди я. Адан къенез адетдалди як ва я шур ац?урзава.
Дарги ц?ун-к?валик умуми-дагъустандин, умуми-къавкъаздин ва бинедин дарги т?уьнар акатзава.
Вири Урусатдин программадин сергьятра Дагъустанда чеб пара авай чкайра дарги ч?алал (акуша нугъатдал) мектебдин чирвилер гузва, ктабар таржума ийизва. Дарги ч?алал тербия гузвай аялрин бахчаярни кардик ква. Гьак?ни, Акуша, Къайтагъ, Дахада, Леваши, Сергокъала районрин ва
Избербаш
шегьердин медресайра дарги ч?аларалди диндин чирвилер гузвайди я.
- ↑
1,0
1,1
1,2
1,3
1,4
1,5
1,6
Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
- ↑
В. Хауг
Демографические тенденции, формирование наций и межэтнические отношения в Киргизии
. ≪
Демоскоп
≫.
Архивация
23 август 2011.
- ↑
≪Абд ар-рашид ал-Бакуви. Китаб талхис ал-асар ва'аджа'иб ал-малик ал-каххар. М. 1971≫ (Буниятов З. М. 1971 года издания)
. С. 11-12.
- ↑
lang=ru ДАРГИНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА
,
Литературная энциклопедия
.
- ↑
Языки народов СССР: в 5-ти томах. Иберийско-кавказские языки. ? М:
Наука
, 1967. ? Т. 4. ? С. 508.