Тиричилик ? материянын жашоо формаларынын бири. Ал материянын ?н?г?? процессинин белгил?? бир шартында закон ченемд?? пайда болгон. Жер ж?з?нд? к?м?ртект?? кошулмалардын эволюциялык ??рч?ш?н?н негизин

Ж?нд?м? [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Тиричилик зат алмашууга, коб?й??г?, ?с?п, ??рч??г?, составын жана функциясын ж?нг? салууга, т?рд?? кыймылга, д??л?г??г?, ч?йр?г? ы?гайланууга жана башкалар ж?нд?мд??. Тир?? жаратылыштын ?зг?ч? касиети ? айлана-ч?йр? менен ?з ара аракеттен??с?. Анын натыйжасында организмдин жеке жана тарыхый ??рч?? процесси ж?р?т. Тиричиликтин негизин ?з ара байланышта жана те? салмакта болгон ассимиляция менен диссимиляция т?з?т.

Ассимиляция [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Ассимиляция организмдердин тышкы ч?йр?д?н ?зд?р?н? керект?? ар кандай органикалык жана органикалык эмес заттарды алуу менен жашоосун, ?с?п-?н?г?ш?н камсыз кылат.

Диссимиляция [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Диссимиляцияда татаал органикалык бирикмелер ж?н?к?й заттарга айланат. Диссимиляция процесстеринин ( дем алуу , ачуу, гликолиз жана башкалар) натыйжасында татаал органикалык бирикмелердин молекулаларындагы энергия чыгат. Бардык организмдерде диссимиля?иянын акыркы продуктулары ? суу, к?м?р кычкыл газы жана аммиак. Жаныбарларда бул продуктулар чогулган сайын сыртка чыгат. ?с?мд?кт?рд? алар ассимиляцияга керектелет. Ассимиляция жана диссимиляция ?з ара тыгыз байланышта болуп, организмдин ткандарынын ?зг?лт?кс?з жа?ырып туруусун камсыз кылат. Организм ачык система, башкача айтканда ал айлана-ч?йр? менен дайыма зат, энергия жана информация алмашып турат (к. Зат жана энергия алмашуу ). Тиричилик аракетинде зат алмашуунун натыйжасында чыккан заттардын жана энергиянын б?л?г? организмдин структурасынын ?зг?лт?кс?з жа?ыланып турушуна сарп кылынат. ?з?н ?з? жа?ыртуунун натыйжасында б?лг?нг? учураган структуралар кайра т?з?л?т, ал тир?? объектилерде т?рд?н эволюциялык ??рч?ш?нд? пайда болгон белгил?? информация менен байланыштуу. Кайра жаралууга зарыл болгон тукум куума касиеттерди сактоочу информация ДНК да жайгашкан.

Касиети [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Тир?? организмдердин негизги касиети ? убакыт жана мейкиндикте иретт??л?г?. Мейкиндиктеги иретт??л?к ? ар бир тир?? организмге м?н?зд?? структурасынын болушу, башкача айтканда дене б?л?кт?р?н?н закон ченемд?? жайгашуусу, ж?н?к?й элементтердин татаалдарына баш ий??с?, окшош б?л?кт?р?н?н комплекстерге биригиши жана башкалар Убакытта иретт??л?г? тиричилик процессинде ж?р??ч? айрым реакциялардын ырааттуулугу, кээ бир процесстердин башкаларына к?з карандылыгы ферменттердин таасири менен ?т? ылдам ж?р??ч? биохимиялык процесстерге байланыштуу. Организмдин нормалдуу тиричилиги анын структураларынын мейкиндиктеги иретт??л?г? бузулбаганда гана ?т?т.

Д??л?кк?чт?к [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Мунун негизги касиети-сырткы ч?йр?д?н келген бардык маалыматтарга организмдин тиешел?? жооп кайтаруусу. Мындай сезгичтиктин болушунун натыйжасында организм ч?йр? шарттары менен тыгыз байланышта болот. Тиричиликте д??л?кк?чт?к касиетинин болушу зат алмашууга, кубатка жана маалыматка байланыштуу. Организмге керект?? маалымат алуу, ?з?н ?з? ж?нг? салып туруусу жана алынган маалыматка, тиешел?? жооп кайтарууга м?мк?нч?л?к т?з?т башкача айтканда ч?йр?-организм-ч?йр? деген мааниде байланыштар ж?р?т. Организм ?з?н ?з?? ж?нг? салууда алардын ички ч?йр?с?н?н белгил?? бир туруктуулукта болушу гомеостаз деп аталат. Бардык организмдердин жашаган ч?йр?с?нд? организмге керект?? хим. заттардын жана ч?йр?н?н физ. жана хим. касиеттери туруктуу абалда болот.

Ар т?рд?? организмде ички ч?йр?н?н туруктуулугун ж?нг? салып туруучу механизмдер болот. Биол. системаларда, ар т?рд?? т?з?л?шт?р?н? тиешел?? адаптация же к?н?г?? болот. Организмдин ар т?рд?? шартта жашоого ы?гайланышуусу, ?зг?р??с?, ?н?г??с? эволюциялык ?рч?? деп аталат.

Репродукция [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Репродукция, (к?б?й??). Тиричилик алгачкы учурда белгил?? бир убакта жана шартта жаралган, тиричилик б?л?н?п, ?зг?р?п туруучу системалардан (молекула, клетка, м?ч?, организм) турат. Тиричилик чексиз жашабайт ал белгил?? убакыт менен чектелген, бирок тирилчилик жашына карата ар т?рд?? де?гээлде болуп репродукциясына байланыштуу.

Кандай гана т?р болбосун популяциялардан турат. Ал эми жеке организмдер жыйындысынан популяция куралат, ар бир организмдин эртеби кечпи жашоолору токтолот, бирок к?б?й?н?н натыйжасында тирилчилик кыймылы токтолбой улана берет.

Тукум куугучтук [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Тиричиликте тукум куугучтук укумдан тукумга басымдуулук кылган маалыматтардын берилиши. Тукум куугучтук к?б?й?? менен тыгыз байланыштуу, к?б?й??д? тукум куугучтуктун касиети молекулалык де?гээлде сакталып, нуклеин кислоталары аркылуу укумдан тукумга берилет. Жашаган айлана-ч?йр?с?н? ы?гайланышкан организмдер тукум куугучтук касиеттерин уланта беришет.

?зг?рг?чт?к [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Тирилчилик ?зг?рг?чт?к касиети тукум куучулукка карама-каршы турат, себеби ?зг?рг?чт?к организмдин типт?? белгисинин ?зг?р??с?. Эгерде к?б?й??д? организмдердин бардык белгилери укумунан тукумуна ?зг?рб?й берилгенде, анда орг. д?йн?н?н эволюциясынын ж?р?ш? м?мк?н эмес эле. Бардык организмге дайыма ?рч?п, ?зг?р?п туруу м?н?зд??. ?зг?р??н?н натыйжасында к?р?н?ш? ?зг?р?п, жа?ы касиетт?? т?р пайда болот. Тукум куугучтуктун ?зг?р?ш?, жа?ы т?рд?н пайда болуусу тирилчилик эволюциялык жол менен ?с?п ?рч??с?н? алып келет.

Жеке ?рч?? [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Жеке ?рч??д? организм тукум куучугучтуктун маалыматтарына ээ болот. Бирок берилген маалыматка жараша организмде кандайдыр бир таасирлердин натыйжасында жа?ы белгилер пайда болот. Тукум куугучтук аркылуу берилген маалымат организмдин жеке ?рч??с?нд? ишке ашат.

Филогенездик ??рч?? [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Ч. Дарвин жаратылыштын ?рч??с?нд?г? закон ченемд??л?кт? аныктаган. Ал тирилчилик к?б?й?ш?н?, тукум куугучутуктун ?зг?р?ш?н?, жашоо ?ч?н к?р?шк? жана табигый тандалууго негизделген. Ар т?рд?? экологиялык шарттардын таасинде, ?зг?р?п ?ч??н?н натыйжасында тирилчилик к?п т?рд??л?г? жаралат. Тиричилик эволюциясынын жогорулап, татаалданып ?с?ш? бир нече баскычтарды: клеткасыз организмдерден тартып, бир клеткалууларга, анан дайыма татаалданучу к?п клеткалуу организмдерге чейин басып ?т?т.

Эволюциялык баскычтын натыйжасында адам келип чыккан. Адам тирилчилик ?зг?ч? т?р?, Ф. Энгельстин айтуусуна караганда, "Жаратылыш ?з?н ?з? бамдоого жетишкен". Адам менен кошо, тирилчилик жашоодогу жа?ы т?р?- биосоциалдык материя пайда болгон. Социалдык материя биол. материяга караганда э? жогорку де?гээлдеги т?ш?н?к. Адамдын социалдык материясы бир т?рд?н, бир популяциядан жана ж?зд?г?н микропопуляциялардан пайда болгон.

Клетка [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Клетка- тир?? организмдин т?з?л?ш?н?н э? ж?н?к?й бирдиги. "Клетка" деген терминди илимге биринчи болуп 1665-жылы англия окумуштуусу Роберт Гук киргизген. Клетканын б?л?кт?р? дайыма жа?ырып турат, б?лг?нг? учураган молекулалардын ордуна жа?ылары синтезделет. Ошентип кээ бир белок молекулалары бир нече ирет ?з?н ?з? кайра т?з??г? ж?нд?мд??, бирок ал убакытта ?з?н?н структуралык иретин туруктуу сактап турат. Тир?? организм иретт?? т?з?л?ш?н б?т жашоосунда сактап, сырткы факторлордун таасирине туруштук бер??г? ж?нд?мд??. Организмдин бул касиети гомеостаз (ички ч?йр?н?н салыштырмалуу туруктуулугу) деп аталат.

Тир?? формалар касиеттери менен белгилерин укумдан-тукумга бер??г?, к?б?й??г?, башкача айтканда организмдин жалпы структурасы, кызматы, зат алмашуусу боюнча ?з?н? окшошторду жаратууга ж?нд?мд?? ( К?б?й?? , Тукум куугучтук , ?зг?рг?чт?к ).

К?б?й?? процесси [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

К?б?й?? процесси менен жа?ы организмдин тиричилиги башталып, ал картаюу жана ?л?м менен аяктайт. Мындай айрым особдордун тиричилик мезгили чектелгени менен ал ?з?н?н кийин жа?ы муун калтыргандыктан биологиялык т?рд?н тиричилиги улана берет.

Организмдердин жеке ??рч?ш? (онтогенези) менен тарыхый ??рч?ш? (филогенез) ажырагыс бирдикте болуп, айлана-ч?йр? менен дайыма ?з ара аракетте ?т?т. Кээ бир организмдер жашоо шартына ы?гайланат, айрымдары (ы?гайланбагандар) ?л?т же к?б?й??г? жана тукумун сактоого ж?нд?мс?з болуп калат. Бул закон ченем Жер ж?з?нд?г? бардык тир?? жандыктарга м?н?зд?? ( Эволюциялык окуу ).

Тиричилик негизги жашоо т?рл?р? [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Бардык тир?? организмдер эки топко б?л?н?т: клеткасыздарга жана клеткалууларга.

Клеткасыздар тобу [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Клеткасыздар тобуна вирустар ( лат . " virus "-уу) кирет ал качан гана башка организм клеткасынын ичинде мите катарында жашаганда гана кыймылдуу болот. Вирустарды тир?? организм катары орус ботаниги Д.И.Иванов 1892-ж. ачкан. К?пч?л?к вирустар э? майда болгондуктан, аларды жала? гана электрондук микроскоп аркылуу к?р??г? болот, мисалы, шарп оруусун козгоочу вирустун к?л?м? абдан кичине болуп жумуртка белогунун молекуласынан бир аз гана чо?ураак. Бирок, кээ бир вирустарды, мисалы, чечек вирусу ж?н?к?й жарык микроскобу аркылуу к?р??г? болот.

Э? майда вирустар-вириондор, вироспоралар сыртынан белок кабыгы менен капталган жана алардын денесинде нуклеин кислоталары бар. Вирус ДНКсынын эки т?р? жолугат: вирустардын бир т?р?нд? ДНК жаралган (дезоксирибонуклеазадан) алар ферменттердин нуклеаз т?р?н? кирет, вирустардын экинчи т?рл?р? ДНКдан (дезоксирибонуклеин кислоталарынан) жаралышкан.

Окумуштуу вирусологдор вирустардын ж?зд?г?н т?рл?р?н ачылсан, алар ?с?мд?к, жаныбар жана адамды ар т?рд?? ооруларга чалдыгат. Вирус козгоочу ооруларга: кутурма , чечек , тайга энцефалити , сасык тумоо , эпидемиялык паратит (кара келте) сарык , кызамык жана башкалар кирет.

Вирусун кээ бир т?р? бактериялар денесине кирип, мителик кылып жашоого ы?гайланган. ?с?мд?к , жаныбар денесинде мителик кылуучу фагдар вирустарга караганда т?з?л?шт?р? жагынан татаал. Фагдар бактерияларын ичинде кирип к?б?йг?нд?, лизис (лизис, эрит??, б?л?н?? ажыроо) касиетине ээ болуп бактерия клеткаларын эритишет. Булардын мындай ?зг?ч? касиеттери кээ бир ооруларды ( холера , келте оруусун ) алдын алуу ?ч?н эмд??д? пайдаланылат. Фагдардын дагы бир ?зг?ч?л?кт?р?, алар клеткалардын ичине киргенде клетканы эритишпей? алардын ДНКсына жармашып алышып, бактериялардын тукум куугуч т?з?л?ш?н ?зг?рт?п, укумунан тукумуна берилет.

Клеткалуулар тобу [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Клетка тиричиликке гана тиешел?? алгачкы бирдик, организмдин денеси жана аны кыймылга келтир??ч? м?ч?л?р? клеткадан т?з?лг?н.

Организмде клеткалар ?з?н? гана тиешел?? кызмат аткаруучу ж?н?к?й биол. бирдик. Организмдердин ар т?рд??л?г?н бир т?рд?н популяцияларынан к?р??г? болот, тирилчилик мындай к?п т?рд??л?г? алардын ?зг?лт?кт??л?к (дискреттик) биримдигине жана алардын ар т?рд?? экологиялык шартта жашоосуна байланыштуу. Организмде бир т?рд?? клеткалардын жыйындысы ткань деп аталат. Ткандын де?гээлиндеги т?з?л?ш к?п клеткалуу ?с?мд?кк?, жаныбарга таандык. Биринчи жолу 1665-ж. англия окумуштусу Р.Гук , ж?н?к?й микроскоп аркылуу ?с?мд?кт?н клеткалык т?з?л?ш?н к?р?п, ага "клетка" деп атоону сунуш кылган.

1831-ж. ангилия ботаниги Р.Браун ?с?мд?к клеткаларында ядронун бар экендигин к?рг?н. 1838-ж. ?с?мд?к клеткасындагы ядронун мааниси ж?н?нд? немец ботаниги М.Шлейден жана зоологу Т.Шванн ке?ири т?ш?н?к беришкен. Жалпы тиричилик эки жогорку д?йн?г? б?л?н?т: прокариоттор жана эукариоттор. Прокариотторго бактериялар, цианабактериялар кирет, алардан башка бардык организмдер бардыгы эукариотторго кирет. Бул эки башка д?йн?г? кирген организмдердин жалпы тиричиликке тиешел?? касиеттери бар: алардын зат алмашуусу, тукум куугуч малыматтарды бер??с?, кубат менен камсыз кылуусу жана белгилери жалпы жонунан окшош. Ушундай болсо да прокариоттор жана эукариотторду бири-биринен айырмалап туруучу айрыкча ?зг?ч?л?г? бар. Биринчиден, прокариоттордун эукариоттордон негизги айырмасы клеткаларында тукум куугучтуктун маалыматын нуклеоид алып ж?р?т. Алардын ДНК молекуласы тегерек жипче сымал к?р?н?т, бул жипче т?з?л?ш? жагынан ж?н?к?й хромосом аларга окшошпогон нерсе, ал гоноформ деп аталат.

Бир клеткалуу организмдердин ичинен э? ж?н?к?й т?з?л?шт?г?с? микоплазма . Микоплазмалар бактериялар сыяктуу эле мителер же сапрофиттер.

Микоплазмалардын клеткалары болжол менен 1200г? жакын молекулалардан т?з?лг?н, бирок буларда бардык клеткалууларга тийишт?? макромалекулалары (белок, ДНК жана РНК) бар, микроплазмалардын клеткаларында 300г? жакын ар т?рд?? ферменттер жолугат.

Жаратылышта зат айланууда прокариотторго кир??ч? к?к жашыл балырлардын мааниси ?т? чо?. К?к жашыл балырлар орг. заттарды синтездешет, ал эми бактерияларга кир??ч? сапрофиттер болсо чириндилерди, орг. заттарды орг. эмес заттарга ажыратышат. К?пт?г?н бактериялар адамда жана жаныбарда оору козгогучтар болуп эсептелет.

Тиричилик де?гээлдери [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Тирилчилик материя катарындагы т?з?л?ш?н?н де?гээлдери [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Кандай гана тир?? жандык болбосун бири-бирине к?з каранды, так ушундай т?рд? организм жаралган бири-бирине баш ийген туруктуу м?ч?л?рд?н бир б?т?нд??л?г? организм ( лат . organiro -куруу, кошумча, иретт?? т?рд?) деп аталат. Организмдер жеке жашашпайт, алар бири-бирине жакын жашаган жаныбар топторун т?з?т.

Бардык тиричилик деэгээлинде бир б?т?нд??л?к, ?зг?лт?кт??л?к байкалат. Бирок жаралууда, зат алмашууда, кубаттын жана маалыматтардын берилишинде тирилчилик биримд??л?г? сезилет. Тирилчилик касиеттери ар бир де?гээлде сапаттуу ?зг?ч?л?кт?р?, иретке салынуулары менен айырмаланат. Ч?йр?д? зат алмашуунун, кубаттын жана маалыматтардын негизинде тирилчилик биримд??л?г? жаралат. Бирок, ч?йр? дегенде жала? гана сырткы айлана ? ч?йр?н? ж?н?нд? т?ш?нг?н болбойт, себеби, ар бир организмдин ички ч?йр?с? болот. Ал жалпы молекулалардын жогорку (субклеткалык) де?гээлдеги жыйындысы катары ж?р?т. Айлана ? ч?йр?н?н ?зг?р??л?р? клеткалардын, ткандардын жана органдардын ички ч?йр?с?н?н ?зг?лт?кт?? ?зг?р??с?н? алып келет.

Тирилчилик жашоолору бардык де?гээлдеги т?з?л?шт?рд?н негизинде ?т?т. Организм клеткаларынын т?з?л?ш? молекулалык, субклеткалык де?гээлдеги т?з?л?шт?рг? байланыштуу. Тиричилик ?з?н?н жаратылышында ар т?рд?? де?гээлдеги т?з?л?ш баскычтарын басып ?т?т.

Тиричилик молекулалык де?гээлде [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Кандай гана организм болбосун жашоо ?ч?н ар т?рд?? кыймыл аракеттерди жасайт. Тир?? жандык ч?йр?д?н керек зат алат, алынган азык заттардан клетка т?з??ч? молекулалар синтезделет жана бардык кабыл алынган заттардан клеткада орг. микроэнергетикалык кубат пайда болуп, организмдер кыймылга келет. Негизги макроэнергетикалык кошулмаларга: аденозинтрифосфат кислотасы (АТФ), аденозиндифосфат кислотасы (АДФ) жана пирофосфат кислотасы (H4P2O7).

АТФ [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

АТФ - бардык жаныбардын жана ?с?мд?кд?н клеткаларынын цитоплазмасындагы митохондрияларда жана ядролордо эрип, кубатты пайда кылат. Ошондуктан бул зат тир?? организмдин клетка аралыгында хим. кубатты ташуучу болуп эсептелет. Клетканын ички дем алуусунда жана фотосинтездин ж?р??с?нд? кычкылдануунун натыйжасында

АДФ [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

АДФ жана орг. эмес фосфаттан (Фн) АТФ тынымсыз кайталанып жаралып турат. Макроэнергетикалык кошулмалардан пайда болгон кубат биополимерлерди (нуклеин кислоталарын, белокторду, полисахариддерди) синтездейт. Клетканын ичинде гидролиздик абалда АТФ (АТФ+Н2О <--> АДФ+Фн) ?зг?р?п жылуулукту, нурду, элетрдик, механикалык кыймылды башкача айтканда, тир?? организмдердин денесин жылытат, жарыкты электрдик кубатты б?л?п чыгарат, жана денени механикалык кыймылга келтирет. Хим. кошулмалардан белокту, нуклеин кислотасын, углеводдор, май жана башка синтезделет. Тирилчилик жашоосунда АТФ клетка де?гээлиндеги кубаттын жалгыз булагы.

Молекулалык биологиянын де?гээлинде та?галарлык бир т?рд?? ?зг?лт?кт?? бирдиктин ?н?г?ш? байкалат. Бардык тиричиликте ?н?г?п турган ч?йр?д? нуклеин кислоталарынын составына кир??ч? 20 амин кислоталарынын 4 бир т?рд?? азоттун негиздери жолугат. Буларга углевод м-н майдын составдары жакын.

Бардык тир?? организмдерде биол. кубат аденозинфосфор кислотасы т?р?нд? (АТФ, АДФ, АМФ) беленделет. Бардык организмде тукум куугучтук маалыматтары (вирустардын ДНК башкасы) ДНК молекулалары т?р?нд? топтолот, алар ?з?н ?з? ж?нг? салып к?б?й??г? ж?нд?мд?? болот. Тукум куугучтуктун маалыматтарын ишке ашырууда ДНК молекулаларынын катышуулары, алардын матриксинде синтезделишинин жашоодо мааниси чо?.

Окшоштуктан организмдерди молекуланын де?гээлинде изилд??н?н мааниси ?т? чо?. ?зг?ч? айыл чарба ?с?мд?кт?н жана жаныбардын тукум куугучтуктугун, алардын ?зг?р??л?р?н жана жа?ы сортторду, асыл тукуму малдын пародаларын, ошондой эле микробиол. керект??, демилгел?? полипептиддерди, белокторду, аминокислоталарды жана башка чыгарууда молекулалык биологиянын мааниси чо?, ошондой эле молекулалык биол-нын медицинада, адамды ар т?рд?? оорудан сактоодо тукум куугучу оорунун берил?? механизмин молекулалык де?гээлде бил??д? бул илимдин салымы жана мааниси эбегейсиз чо?.

Тирилчилик бир б?т?нд??л?г? жана ?зг?лт?кт??л?г? [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Тиричилик диалектикалык к?з караш менен караганда биримд??л?г? жана карама-каршылыгы менен м?н?зд?л?т, башкача айтканда тиричилик бир жагынан б?т?н нерсе, экинчи жагынан ?зг?лт?кт??. Деги, орг. д?йн? жаратылышында бир б?т?н нерсе, себеби, организм популяцияларынын жашоосу, алардын жашаган айлана ч?йр?с?н? байланыштуу.

Жалпы тирилчилик жашоосунда иретт?? байланыштары бар. Аларды т?м?нд?г?д?й т?ш?н??г? болот, мисалы: жырткыч айбандардын жашоосву ?ч?н ч?п менен азыктануучулардын, ал эми ч?п менен азыктануучулар ?ч?н ?с?мд?кт?н, ал эми ?с?мд?к ?ч?н СО ₂ жана к?н нурунун болушунун натыйжасында фотосинтез ж?р?п орг. заттар т?з?л?ш?п, ошол эле учурда О ₂ б?л?п чыгарышат, ал эми абанын болушу ?с?мд?кд?н жана жаныбардын жашоо тиричиликтерине байланыштуу. Мындан башка дагы организмдер жер кыртышынан минералдык заттарды алынат, бул заттар бардан азайып же жок болуп кетпейт, себеби орг. заттар чирип бактериялар аркылуу ажыратылып, кайра орг. эмес минералдык заттарга айланат. Ошондуктан орг. д?йн? ?з?н?н жаратылышында бир б?т?н нерсе, анткени жаратылыштын биримд??л?г?, б?т?нд?н бир б?л?кч?л?р? болгон жеке организмдерден же алардын тобунан жаралган. Ар бир тир?? организм ?зг?лт?кт??, анткени, ар бир организм м?ч?л?рд?н жаралган, алар клеткалардан, бирок, ар бир м?ч? ?з?нч? бир б?т?н катарында кызмат аткарат, же болбосо ар бир клеткадан жаралган организм кызматын бирдикт?? аткарат. Мисалга алсак, тукум куугучтуктун маалыматтары гендер аркылуу ишке ашырылат, бирок бир дагы ген, гендер жыйындысыз белгилерди жеке жарата алышпайт. Тирилчилик жашоосу белоктордун молекулаларына жана нуклеин кислоталарына байланыштуу. Алардын биримдиги организмдин бир б?т?нд??л?г?н т?з?т.

Тирилчилик т?з?л?ш де?гээлдери [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Биз жашаган планетада жеке организмдердин же алардын популяцияларынын жашоосу ?зг?лт?кт?? (дискретт??). Ар бир организм бир жагынан алганда б?т?н, экинчи жагынан алганда б?л?кт?рд?н турат, бирок белгил?? бир де?гээлдеги т?з?л?шк? баш ийет, ошол эле учурда организм ?з?н?н жогорку т?з?л?шт?г? биол. макросистемалардан (популяция, биоценоз, экосистема, биосфера) т?з?л?т.

Тиричилик популяциянын де?гээлинде [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Бир т?рг? кир??ч?, ?з?н? жагымдуу жерди ээлеп, бири-бири менен аргындашууга ж?нд?мд?? жеке организмдер жыйындысы популяция деп аталат. Популяция-эволюциялык ?рч??н?н ж?н?к?й бирдиги.

Тиричилик биоценоз де?гээлинде [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Биоценоз тарыхый туруктуу микроорганизмдер, ?с?мд?кт?р жана жаныбардан куралат. Биоценоздогу организмдер ?з?н?н ч?йр?с?нд? бири бири менен тыгыз байланышта болуп, зат, кубат жана маалымат менен алмашып турат. Биоценоздордун жалпы жыйындысынан экосостема же биогеоценоз т?з?лг?н, ал эми жалпы тирилчилик жашоо ч?йр?с?-биосфера.

Тиричилик эволюция де?гээлинде [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Эволюция тирилчилик ?н?г?ш?нд?г? кыймыл, организм ?с?п, ?зг?р?п турат. Эволюциялык ?н?г?? микро жана макроэволюцияга экиге б?л?н?т. Азыркы кездеги эволюция ж?н?нд?г? кээ бир маалыматтарга караганда микро жана макроэволюция деген т?ш?н?к карама-каршы коюлган.

Микроэволюция бул т?р ичиндеги популяциялардын де?гээлиндеги ?зг?р??л?р?, ал эми макроэволюция т?р жана андан жогорку де?гээлдеги таксондорду ( tahis ? "иретке салуу", nomos ? "закон") ?з?н?н кучагына алат. Т?рд?н пайда болушундагы кыймыл микро, жана макроэволюцияны байланыштырат. Ал эми тирилчилик тарыхый ?рч??с? филогенез деп аталат.

Бирок, микро, жана макроэволюциянын ?з алдынча экендиги ж?н?нд? так айтуу кыйын, ошондуктан алардын ?з алдынча экендиги ж?н?нд? шарттуу т?рд? айтууга болот. Бирок, кээ бир синтетикалык теориянын негиз салуучулары микро, жана макроэволюциянын эки башка закон экендиги ж?н?нд? айтышат. Алардын ою боюнча т?р ичиндеги ?зг?р??л?рд? жана микроэволюциялык ?н?г??н? ж?нг? салып турууга болот.

Неодарвинизмдин к?р?н?кт?? жактоочусу Ф. Добржанский макроэволюцияга караганда микроэволюция ?зг?р?п, кайра калыбына келип турат деп лабораторияда иштери менен далилдеген. Ф. Добржанскийден кийинки кээ бир окумуштуулардын айтууларына караганда, популяциялардын ?зг?р??л?р? лабораториянын шартында гана эмес, жаратылышта дагы ?зг?р?? кубулуштары болот дешкен. Жогоруда айтылган тажрыйбаларга байланыштуу Фергусон (1963) мындай деген жыйынтыкка келген, эгер негизги таасир эт??ч? шарт белгил?? болсо (ылгап алынган уу же антибиотик), анда популяцияны кайтадан ?зг?р?? м?н?з?н алдын ала айтууга болот деген пикирди колдонгон. ?зг?р?? учурундагы табыгый тандалуудо, ?зг?р??н?н багыты ?зг?р?т. Бирок популяциянын ууга чыдамдуулугу бир нече убакыт ?т?п бир нече муундары алмашкандан кийин алардын ууга чыдамдуулугу жоголуп кайра калыбына келет дешкен.

Бирок, Добржанскийдин, Фергусондун айткан афоризми (санат с?зд?р?) туура эмес. К?пт?г?н тажрыйбалар, байкоолор аркылуу аныкталган жаратылышта популяциянын генотибинин ж?н?к?й т?р?нд? ?зг?р?? механизмдери ар башка болот. Ошондуктан популяциянын ?зг?р??с?н алдын ала айтуу жана алардын ?з?л?р?н?н кайра калыбына кел??л?р? м?мк?н эмес. Бардык эле убактылуу ?зг?р??л?рд? микроэволюцияга те???г? болбойт, анткени, жаныбардын кандай гана популяциясы болбосун, алардын т?з?л?ш? дайыма ?с?п, ??рч?н?п, ?зг?р?п турат. Жашоонун мындай т?р?н ч?йр?н?н экологиялык ж?нг? салуучу таасирлери колдоп турат.

Популяциянын генетикалык т?з?л?ш?н?, сырткы к?р?н?ш?н? караганда туруктуу к?р?нг?н? менен, популяция дайыма ?зг?р?т, себеби э? бир зарыл шарт, ч?йр?д? ?зг?р?т, ошондой эле алардын саны жана сапаты ?зг?р?т, ал эч убакта микроэволюция де?гээлинде кайталанбайт.

Популяциянын генетикалык ?зг?р??с? популяциянын гомеостазынын ?зг?р??с? э? бир керек шарт, анткен популяциялык гомеостаздын ?зг?р?ш? жашоо ?ч?н ы?гайланышууга м?мк?нч?л?к т?з?т.

Микроэволюция ? эволюциянын баштапкы баскычы. Микроэволюция макроэволюциядан кескин т?рд? айырмаланат. Микроэволюцияны т?р ичиндеги ?зг?р??л?р далилдейт.

Биосфералык де?гээл [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Биосфера ар т?рд?? биогеоценоздун же экосистеманын жалпы жыйындысы же организмдердин жалпы тирилчилик жашоодогу жогорку де?гээли. Бул де?гээлдеги зат алмашуулар, тирилчилик жашоодогу кыймыл аракеттерин к?рс?т?т. Тирилчилик кыймылы биосфера де?гээлинде бири бири менен тыгыз байланыштуу, ошондуктан жалпы тиричилик биз жашаган планетадагы бузулгус бирдикт?? бир б?т?н нерсе.

Биосфера ( гр . bios ? "тиричилик", "сфера" ? "кабык, жашоо ч?йр?с?") деген терминин биринчи жолу 1875-ж. Австралия геологу Э. Зюсс киргизген. Бир топ жыл ?тк?нд?н кийин 1926-ж. орус окумуштуусу В.И.Вернадский "Биосфера" деген китебин чыгарган. Мына ошол учурдан тартып адамзат биосферага жа?ыча к?з караш менен карай баштаган.

Биосферада организмдер ар т?рд?? экологиялык шартта тиричилик гидросферада 11 ми? м океандын тере?дигинде жерди чулгап турган газ сымал атмосферанын 20 км бийиктик ичинде жана жердин катуу катмары литосферанын бардык жеринде тараган.

Эволюция [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Азыркы кезде Жер ж?з?нд? пайда болгон тиричилик материянын узакка созулган эволюция процесси (анын биринчи этабы ? к?м?ртеги бар полимерл?? бирикмелердин химиялык эволюциясы, экинчиси тиричиликтин алгачкы ж?н?к?й т?р?н?н азыркы кездеги т?рл?рг? чейинки биологиялык эволюция) деп эсептелет.

Химиялык эволюция [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Химиялык эволюциянын этабында к?н радиациясынын Жердин жылуулук энергиясынын таасири менен тиричилик процессинде негизги орунду ээлеген татаал заттардын ( аминокислоталар , май кислоталары , азот негиздери , нуклеотиддер жана башкалар) молекулалары пайда болуп, андан татаал молекулалуу белокко окшош заттар (протеноиддер) т?з?лг?н. Кийин болсо, протеноиддер ?з?н?н денесин т?з?? жана жашоосун камсыз кылуу ?ч?н айлана-ч?йр?д?н тийишт?? зат менен энергияны алууга ж?нд?мд?? татаал системаларга биригет. Жашоо ?ч?н мындай системалар ч?йр?д?н б?л?н?п, обочолонот. Алар тиричиликтин э? ж?н?к?й формалары ? пробионттор, протоклеткалар болгон. Пробионттор пайда болгондон тартып Жер ж?з?нд? материянын биологиялык эволюциясы башталган. Академик анын ичинде Опариндин ою боюнча эволюциянын бул стадиясынан табигый тандалуу башталган. Айрым пробионттор тышкы факторлордун таасирине туруктуулугу, алмашуу, ?с??, б?л?н?? активд??л?г? менен айырмаланып, алар жа?ы пробионтторду жараткан. Алгачкы пробионттордо нуклеин кислоталары болгон эмес. Пробионттордун составына нуклеотиттердин кириши менен ?з?н?н молекуласын ?з? кайра жаратуу жана ал касиетти кийинки муундарга бер??г? ж?нд?мд?? болуп, тукум куугучтук пайда болгон.

Эволюциянын кийинки этаптарында фотосинтезге , кычкылтек менен дем алуу ж?нд?мд??л?г? пайда болуп, клеткалык жана к?п клеткалык структуралар калыптанган ( Клетка ). Тир?? организмдер Жер ж?з?нд? таралып, алардын жыйындысы биздин планетадагы биосфераны т?з?т. Алар К?нд?н энергиясын тиричилик аракетинде ке?ири пайдаланып, табиятты кайра курууда катышат.

Тирилчилик келечеги ж?н?нд? камкордук [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Жаратылышта организм ?з?н?н укум тукумун улантууда ар т?рд?? камкордук к?р?ш?т. Балыктардын уругунун ?с?ш?н? кам к?рг?нд?р?да бар. Ылайыктуу жайды таап жумурткасын таштап, уруктандыргандан кийин, анын тегерегинде болуп ?рч?? учурунда уругун камкордук менен кайтарат.

Ал эми Т?шт?к Америкада жашаган жаян ( Tachysuzus ) уруктанган жумурткаларын эркектери жутуп алат, жумурткалары анын карынында ??рч?йт, бул учурда эркектери азыктанбайт. Карын бездери ма?ызын б?л?п чыгарбай убактылуу токтоп калат. Личинкалары ?с?п жетишкенден кийин, алар ж?тк?р?п сууга т?г?ш?т, балдары андан кийин ?з?нч? жашап кетет. Кээ бир де?изде жашоочу балыктардын эркегинин (тикен канаттуулар жана кон?ектор) боор жагында баштыкчасына ургаачысы ?з? урук т?т?кч?с? аркылуу к?п сандаган уруктарын киргизет, ал баштыкчада т?й?лд?кт?н ??рч?ш?н? бардык м?мк?нч?л?к бар. ??рч?ш?п жетилгенден чабактарын (малекторун) ?з?нч? жашоого сууга чыгарат.

Анчалык к?п эмес с??кт?? балыктардын жумуртка тир?? туучулары бар (голомянкалар).

Мындай учурда жумурткадан урук т?т?кч?с?н?н к??д?й?нд? ??рч?п жетилген личинкаларын сыртка, сууга чыгарат. Малектору кандайдыр бир ы?гайсыз шартты сезгенде энесинин оозуна, бакалооруна кире качышат.

Жерде-сууда жашоочулар тукумун сактоо ?ч?н ар т?рд?? аракеттерди жасайт, мисалы, Батыш Европада жашоочу кур бака тоточу башка бакадан ?з балдары ?ч?н к?рг?н камкордуктары менен айырмаланат. Ургаачысы таштагандан сызма т?р?нд?г? уругун уруктангандан кийин эркеги былжырак тасма т?р?нд?г? урукгун ?з?н?н жамбашына ороп алып, ?ст?р?т. Уругунун сырттынан нык кабык менен капталгандыктан, нымдуулукту сактайт, качан гана уруктар ??рч?п жетилгенден кийин, эркеги к?н?к баштарын сууга т?г?т, к?н?к баштар ?с?п чыккан бош кабыгын эркектери ыргытып салып, адатынча келерки жазга чейин, кургак жерде жашайт.

Суринам пипасынын ургаачысынын баласын ?ст?р??д? кылык жоругу мындан да кызык, куут алдында ургаачысынын жон жагынын териси барсайып к??п, 100г? жакын чу?курчалар пайда болот, аларга ургаачылардын жыныс клоака-т?т?кч?с?н?н жардамы менен жумурткаларын киргизет, эркектери ургаачысынын ?ст?н? чыгып, боору менен басып жумурткаларды уруктандырат, жумурткалардын ?ст? жагы коюу былжырак нерсе менен капталат. Болжол менен 80 к?нд?н кийин ?рч??н?н метаморфоз кубулушу ж?р?п, к?н?к баштар энесинен бошонуп, сууга кирип, андан ары ?с?т.

Кургакта к?пт?г?н жашоочу жаныбар тууган жумурткасын к?мг?н жерлерди, уяларын башка айбандарда (крокодилдер, чекир жыландар, оролмо жыландар, жырткыч канаттуулар ж. б.) коргошот.

С?т эм??ч?л?р к?б?й?? жагынан башка омурткалуу жаныбардан ?зг?ч? касиеттери менен айырмаланат. Бардык с?т эм??ч?л?рд? уруктануу дененин ичинде ж?р?т, балдарын тир?? тууйт, тууган балдарын с?т менен багат, балдарына камкордук к?р?т. С?т эм??ч?л?рд?н к?б?й??с? ар т?рд??. С?т эм??ч?л?рд?н ичинде "жумуртка" тир?? туучулары бар, бул топточулардын т?й?лд?кт?г? ургаачысынын жатынында ?рч?йт, бирок энесинин денесинде баласы толугу менен ?рч?п, жетилбей, жарым жартылайы уяда (?рд?к тумшук), кээ бир??л?р?н?к? (ехидна, поосум) энесинин борундагы капчыгында ?с?п жетилет. Мындай жол менен к?б?йг?нд?н жумурткасынын сарысы менен агынын к?п болушу толук ??рч??с?н камсыз кылат. Бир тешикт??л?рд?н ара т?р?лг?н баласы жатында ?рч?с? да ч?б? пайда болбойт. Ара туулган балдары алсыз болгондуктан энесинин с?т?н эме албайт (?рд?к тумшуктардын эмчеги жок, алардын боорундагы чу?курчаларга с?т б?л?н?п чыгат, аны балдары жалап азыктанат). Мындай жол менен баласын багуу жаратылыштын ?зг?ч? кубулушу. Мисалы, опоссумдун баласы туулгандан кийин энесинин капчыгында эки айдай жашайт, баласы чо?оюп ?з?нч? басып ж?р??г? жарап калганда, энесинин капчыгынан сыртка чыгарат, андан кийин дагы 40 к?нч? энеси менен бирге болот, кандайдыр бир коркунучту сезгенде чо?оюп калган баласы энесинин капчыгына батпаса да кир??г? умтулат. Курт кумурска жеч??л?р тукумунун ?к?л?: ак боор ак тиштин дагы балдары белгил?? бир к?нд?рг? чейин энесинен ажырабайт энесинен калбай, жей турган азыгын изд??д? чогуу ж?р?ш?т. Бул т?рк?мд?н ?к?лд?р?н?н биол. ?зг?ч?л?кт?р? зат алмашуусунун ез ж?р??с? менен м?н?зд?л?т, ошондуктан алар жей турган курттарды тынымсыз издешет. Ачкалыкка чыдамсыз болуп, ачка болгондо бат эле ?л?мг? учурайт. Азыктын изд??д? балдары энесинен калышпай, бири-биринин артынан ж?н?н?н тиштеп чиркелишип энеси менен ж?р?т. Ящер т?рк?м?н?н ?к?лд?р?н?н сырткы к?р?н?ш, жашоосу жагынан башка с?т эм??ч?л?рд?н айырмаланып турушат. Денеси сыртынан т?рп?ч?л?р менен капталган, тумшугу узун. Бул т?рк?мд?н болгону 7 т?р? бар, алар Т?шт?к, Чыгыш Азияда, Т?шт?к Африкада таралган. Ящерлердин салм. 4,5-27 кг, дене уз. 30-80 см, куйругу денесинен узун болуп 35-90 смге чейин жетет. Бул т?рк?мд?н ?к?лд??р?н?н тамактануу куралы - тил. Тили узун, жабышкак затты б?л?п чыгарат, тили менен курт кумурскаларды, термиттерди кармап жешет. Ящерлердин кыймылы жай, ж.на 1-3 чейинки балдарын тууйт, ийинде жашайт. Уктаганда же коркунуч учурунда т?й?нч?кт?й болуп б?кт?л?п калат. Баласына камкордугу чо?, баласы энесинен ажырабайт, энеси азык издеген учурда баласы тырмактары менен энесинин куйругуна т?рп?л?рг? жабышып ж?р?т. Коркунучту сезгенде, энеси токтоп, баласын калкалап кучактап, тоголок т?й?нч?кт?й болуп, оролуп жатып калат

Колдонулган адабият [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

• Кыргыз Совет Энциклопедиясынын Башкы редакциясы. ≪Ден - соолук≫ Медициналык энциклопедия. - Ф.:1991, ISBN 5-89750-008-8
• "Биология" энциклопедиялык окуу куралы /Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. - Б.: 2004, ISBN 9967-14-002-4