Таштандыларды жок кылуу же кайра иштет?? (англ. recycling) ? айнек , кагаз , алюминий , асфальт , темир , жана пластик тен жасалган таштандыларды кайра иштет??.

Адамзат мындан 50-60 жыл мурда жаратылыш ч?йр?с?н? олуттуу ?зг?рт??н? баштаган башкача айтканда завод-фабрикалардын курулушу, автомагистралдардын курулушу жана башка к?птг?н кичи ишканалардын жаратылышка зыяндуу заттарды чыгаруусу жаратылыштагы те? салмактуулуктун бузулуусуна алып келди. Экология лык жагы каралбастан жеке кызыкчылыкты гана к?зд?п экономиканы ?н?кт?р??г? белсенгени менен учурда т?рд?? экологиялык кыйроолор к?б?йд?. Региондук, локалдык, глобалдык проблемалар к?н санап ?с??д?.

Шаарыбыздын айлана ? ч?йр?с?н? акырындык менен к?з чаптырып к?рл?ч?. Д?рк?р?п ?н?кк?н бак-дарактар жок, бирин?экин гана к?р??г? болот. Шаарыбыздын ч?йр?с?н изилдеп к?рг?н?б?зд? ? илимдин жа?ы илимий областы-урбоэкология деген т?ш?н?к келип чыгат. Шаарыбыздын экологиясы ?т? начар абалга келип кептелди.

Урбанизация ? бир тараптуу караганда калктын санынын ?ск?нд?г? салыштырмалуу жашоо ч?йр?д?г? шарттын т?м?нд?п кеткендиги байкалат. Табигый сисемалардан жасалма системалардын пайда болушу, айлана ? ч?йр?н?н булгануусу (дарыя, к?л?р, суулар) организмге физикалык таасир эт??л?р.

Шаардагы табигый компоненттер ? атмосфера , ?смд?к т?, жер астындагы суулар , суу т?т?кт?р?нд?г? суулар жана климат ?зг?р??г? дуушар болду. Шаарды ыш (смог)-т?т?н (транспорттон чыккан т?т?н, завод, фабрика, комбинаттардан чыккан т?т?н жана башка) каптап турат. ?ст?рт?н караганда боз т?шк?нг? окшоп к?р?н?т.

Таштандыларды утилизациялоо ?ч?н к?р?лг?н иш чаралардын тарыхы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

200 ми? жыл мурун б.з.ч. Биринчи таштандылар архологиялык казуулардан табылган. Жаныбарлардын таш бетинде калган калдыктары табылган.
400 жыл мурун б.з.ч. Африка шарында муниципалдык калдыктан негизделген
200 жыл мурун б.з.ч. Римде таштандыларды тазалоо ?ч?н атайын кызматкерлер т?з?лг?н
1315 жыл. Парижде шаар к?ч?л?р?нд?г? таштандыларды, калдыктарды тазалоо киргизилген
1388 жыл. Англия парламентинде Лондон шаарында мусурларды кч?г? жана ичил??ч? сууларга таштоого тыюу салынган.
1775 жыл Лондондо мусор таштоочу атайын урналар орнотулган
1800 жыл Нью-Йорк шаарында биринчи жолу
1869 жыл Биринчи жолу целлулоид иштет?? ишке кирген, пласмассанын к?пт?г?н т?рл?р?н иштеп чыгара башташкан
1874 жыл Англяда (Ноттинген шаарында) шаарлардагы мусорлорду ?ртт?п жок кылуу ишке киргизилген
1897 жыл Нью-Йорк шаарында биринчи жолу мусорлорду ылгоо (сортировкалоо) киргизилген
1912 жыл Швецар химиги Яков Брандервер целлофан баштыкчаларын иштеп чыгууну негиздеген
1916 жыл Европада, Америкада к?й??ч? отундан чыккан ыш 80%ти т?зг?н 1940 жылы бул к?рс?тк?ч 42%ке т 1960 жылы 3%ке т?м?н т?шк?н
1942 жыл Мурдагы Советтер Союзунда жана АКШда таштандыларды кайра иштетип аскердик максатка пайдаланууга ?т?шк?н.
1948 жыл Нью-Йорк шаарында таштандыларды иштет??ч? Фреш ? Кеилс деген компания ачылган б?г?нк? к?нг? чейин жумушун жоготпостон иштеп кел??д?
1965 жыл АКШда катуу заттарды утилизациялоо боюнча АКТ кабыл алынган.
1992 жыл Рио ? де-Жанейродо ?тк?н эл аралык конференцияда калдыктарды утилизациялоо Адам коомундагы э? негизги маселе деп аташкан
2000 жыл Европалык уюмга кирген мамлекеттер калдыктардын 50%тин кайра иштетип пайдалануу ?ч?н негизги маселени коюшкан.

Шаар ч?йр?с?н?н учурдагы абалы кейишт?? абалга жеткен. Учурдагы шаардын экологиясы деген эмне? Жашоонун сапаттык к?рс?тк?ч?. Шаардагы ири жана майда ?нд?р?шт?рд?н чыккан т?т?н, шаарды боз каптагандай к?рс?т?т. Бул менен к?р?ш?? ?ч?н жашылдандыруунун тура жолго коюу менен гана жетишебиз. Качан гана жашаган ?й?б?зд?н айнекти караган учурда асман к?р?нб?ст?н жашыл жалбырактар жаап, жумушка кетип бара жатканда гана ачык асманды к?рс?к, ошондо гана шаарыбыздын экологиялык чыныгы таза шаар деп атоого болоор эле.

Б?г?нк? к?нд? андай эмес к?нд?н к?нг? шаардын ≪паразиттери≫ ?с??д? башкача айтканда атмосферага, сууга зыяндуу заттар чыгып булгоодо. Бул ачуу чындык баарыбызга белгил??. Шаардагы зыяндуу таасирлерди азайтуу тура жолго коюлбаса, т?б? ж?р?п адамдар ?з кылган катачылыктарыбызга ?з?б?з ?к?н?п калбагандай болуш керек. Ошондуктан шаардын ландшафттын тура пландаштыруу б?г?нк? к?нд?н талабы. Шаардын ландшафттын калыптандыруу боюнча т?рд?? иш аракетерди колго алуу; санитардык ? гигеналык жагын кароо, калк ?ч?н жагымдуу шарт т?з??, экологиялык таза ч?йр? т?з??, жашоого эсеттикалык ырахат тартуулаган жагымдуу шарт т?з?л??г? тийиш.

Шаардагы калк жашаган пункттар т?рд?? зоналарга б?л?н?т:
?нд?р?ш же ?нд?р?шч?л?р занасы ? ?нд?рг?ч к?чт?рг? ээ болгон калк жашаган территориянын жыйындысы.
Калк жашоочу к?п кабаттуу ?йл?р зонасы' ? калк жашоочу ?йл?р, балдар бакчасы, спорт аянтчасы, жашылдандырылган к?ч?л?р ж.б.
Комуналдык ? складдык зоналар ? складдар, автобаза, трамвайдык, автобустук жана троейбустук парк.
Эс алуу ?ч?н т?з?лг?н зоналар ? кыска жана узак убакытка эс алуу ?ч?н т?з?лг?н шарты бар зона; токой парктары, спорт комплекси, пляждар, бассейндер, пансионаттар, эс алуу ?йл?р?, ден ? соолукту чы?доо балдар лагери.

Калк жашаган пункттар санитардык ? техникалык жактан камсыз болуш керек. Ага суу т?т?кт?р?н тазалоо, канализацияны тазалоо жана ?нд?р?шт?рд?н чыккан таштандыларды зянсыздандыруу ?ч?н т?з?лг?н система кирет.Таштандыларды к?б?й?п жатышынын бир нече себептерин атоого болот.
- бир жолу гана пайдаланып (одноразывый) ыргыта турган товарларды калк массалык т?рд? пайдалануусу,
- оролуп даярдалган (упакованный) буюмдардын к?б?й?ш?
- калктын жашоо де?гээлинин жогорулашы, буюмдарды жа?ыртуу.

Ар бир Россия жарааны жыл сайын 300 кг кату к?н?мд?к калдыктарды (ККК) ыргытышат Франция, Германияда да ушул сыяктуу, жер шаарында э? к?п санда таштандыларды таштаган булар Америкалыктар жыл сайын 600 кг таштандыларды таштайт. Ал эми Кыргызстанда бул к?рс?тк?ч 100 ? 190 кг ды т?з?т. Бардык мамлекеттерде ТБОнун составы; кагаз, айнек, тамак аш калдыктары, жашылча ?жемиш бактарынан чыккан таштандылар, пластмасса, метал идиштер. Мындан башка да ТБОго иригабариттик таштандылар; эски мебел, эски муздаткыч, эски Кир жучу машина, автомобилдин шиналары ж.б. Мындай калдыктарды кайра иштетип чыгаруу экологиялык жактан абалды жакшыртуу болоор эле М: эски кагаздарды ? макылатурага тапшыруу, автомобил шиналарынан ? крошкаларды даярдап спорт аянтчаларына пайдалануу, органикалык калдыктардан жер семирткичтерди (удобрение) ?нд?р?? жердин сапаттуулугун жогорулатуу б.с., пластиктерден желим чылапчындарды даярдоо дагы башка ушу сыяктуу кайра иштет??н? колго алсак жакшы болмок.

КККдын жок кылуунун 3 негизги жолу бар:

1. К?м??.
Бул э? эле антиэкологиялык вариант. Себеби к?м?лг?н калдыктар сууга токсикалык зат тарды б?л?п чыгарат. Абага метан ды б?л?п чыгарат. Ошонун негизинде парник эффектиси пайда болот. Парник эфектиси б?г?нк? к?нд? глобалдуу проблема. Себеби д?йн?л?к температураны 20%ке жогорулатты. К?м??н?н дагы бир жолу полиэтилендерге ороп к?м?? сууга токсикалык заттар азыраак чыгат, бирок атмосферага метан баштагыдай эле тарай берет.

2. ?рт??.
Калдыктарды ?ртт?? менен аз да болсо энергия алабыз. Мисалы 1 тонна таштандыдан 400 кВт энергия б?л?н?п чыгат. Бирок бул вариант жашоо ?ч?н пайдалуу эффект бере бербейт. Себеби атмосферага т?т?н чыгып ышка айланат да адамдын дем алуу жолуна терс таасирин тийгизет. Ошондуктан акыркы 20 жылдын ичинде Америкада ?ртт?? жолу 20%ке т?м?нд?г?н о.э. мусор ?ртт??ч? заводдор жабылган.

3. Сортоо жана кайра иштет??.
Бул э? негизги экологиялык вариант. Биринчи кезекте сууга Жана атмосферага зыяндуу заттар тарабайт. Экинчиден ? кайра иштетилген товарга керект??л?р токтобойт. Экинчилик сырье кагаз, айнек, пластик, алюминий, т?ст?? металдар жана башкалар жашообузда керектел??ч? бумдар жасалат. Мусорлордун ?й?л?ш? т?рд?? жагымсыздыктарды алып келет. Кемир??ч?л?рд?н к?б?й?ш?, алар т?рд?? инфекциялык ооруларды таратат. Айлана ч?йр?н?н булганышы эпидемиологиялык ? токсикалык коркунучту алып келет. Абага метан б?л?н?п чыгат, (атмосфера жабыркайт) к?к?рт газы б?л?н?п чыгат. Топуракка жер астында сууларга (металдардын аралашмасы, полихлорбифенилдик ? диоксид, инсектицид жана башкалар) топурак жана ?с?мд?к каптоосу 1,5 км аралыктан таштандылардын таасири тийет. Шаар таштандыларына жакын жердеги топуракка жер астындагы сууларга мышьяк , кадмий , хром , коргошун , сурма , никель калдыктардын 600 коркунучтуу т?рл?р?н айрамалайбыз.

- Пестицид калдыктары химиялык бузулуучу заттар
- радиоактивд?? калдыктар, атом электросанцияларынан чыккан калдыктар
- Сурма Жана анын бирикмеси химиялык ?нд?р?ш калдыгы
- мышьяк жылуулук электр станцияларынын калдыктары
- коргошун бирикмеси нефт иштиет??ч? жана лак краскалык ?нд?р?ш калдыгы

Ошондой эле к?н?мд?к керект??д?н чыккан калдыктар:
- батерейка
- иштет??д?н ?тк?н медикаменттер
- ядохимикаттар (?с?мд?кт? сактоо ?ч?н иштетилген калдыктар)
- карсаканын лактын калдыгы
- косметика калдыктары (тен, лак, жидкость же тырмак краскасын ?ч?р??ч? суюктук)
- ?й эмеректерин тазалоочу заттардын калдыктары (тазалоочу парашок, айнек к?зг? тазалоочу заттардын калдыгы, дак кетир??ч? лактарды калдыгы, аэрозол ж.б.)
- сурмалык термометр

Жогорудагы калдыктарды ликвидациялоо (утилизация) ?ч?н эрежелерди туура сактап, к?м?? же ?ртт?? керек. Эгер бул заттар жер бетинде калып калса алардын абага тароо же бузулуу м??н?т? М: кагаз 2-10 жылга чейин, консерва ? 90 жыл, тамеки фильтри ? 100 жыл.

Учурда д?йн? ж?з? боюнча 600 млн автомобил эсептелинген. Алар суткасына 3,5 -4 кг угар газын б?л?п чыгарат. О.э. бензокалонка, заправкалардын к?б?й?ш? да шаарыбыздын, калктын- ден ? соолугуна терс тасрин тийгиз??д?.

Учурдагы Жалал-абад шаарыбыздын абалы тууралуу айта турган болсок. Жалал ? Абад шары XIX ? кылымдын экинчи жарымында б.а. 1877 ? жылдан бери шаар деген статуска ээ. Ал эми 1991 жылы област борбору болуп аталган. Жалал ? Абад шаары байыркы Жибек жолунун , азыркы Ош ? Бишкек автомобил жолунун боюнда жайгашкан. Шаардын б?г?нк? экологиялык абалын с?з кылуудан мурда Урбанизация маселесине токтолууга туура келет. Себеби мамлекетибизде тышкы миграция эле эмес, ички миграция да жыл сайын ?с?п жатат. Ошондуктан калтын керект??с?н?н кийинки таштандылар шаарыбыздын к?рк?н кетир??да, ал эле эмес зыяндуу заттар абага, сууга, айлана ? ч?йр?г? тарап жатат. Калктын саны 1897 жылы 2714 баш адам болгон. Ал эми 1913 жылы 4500 калкка жеткен. Учурда шаардык статистикалык башкарманын маалыматы боюнча т?м?нд?г?д?й.

Жыл 1926 1939 1959 1965 1970 1973 1977 1999 2001 2010
Калк.сан 9657 14961 31234 39500 44300 48600 54000 77884 81871 90642

Жалал ? Абад шаарында 51 ?нд?р?шт?к ?н?р жай бар. Негизги ири ?н?р ? жайлар; “Айып булак” акционердик коому, “Азретайып” дан продукталар комбинаты, “Арак завод” жабык типтеги акционердик коому, “Кыргыз пахтасы” ачык типтеги акионердик коому ж.б. Ошондой эле Жалал ? абад шаарында транспорттун 4 т?р?; авиа, автомагитралдар, темир жол, жана курулуш. Б?г?нк? к?нд? же?ил автоунаалар шаарыбызда к?н санап ?с??д?.