Асыл жана кооз таштар - жаратылышта сейрек ж-а аз ?лч?мд? кездеш??ч? кымбат баалуу минералдар м-н тоотектер. Алардын баалуулугу жаратылышта сейрек учуроосу, изд?? ж-а казып алуу ?ч?н к?п жумуштун сарп кылынышы, кырдап жылмалоонун кымбаттыгы, ошондой эле ар бир таштын ?з?н? тиешел?? сапаты, ?лч?м?, бир т?рд??л?г?, ???н?н кооздугу д. у. с. белгилери м-н аныкталат.

Асыл таштарга т?сс?з же ??? кооз, тунук, жалтырак, катуу ж. б. касиеттерге ээ минералдар, к?б?нч? алардын кристаллдары кирет. Баалуулугуна жараша 3 класска б?л?н?т: алмаз, сапфир, рубин, изумруд, александрит, хризоберилл, асыл шпинель, эвклаз ж-а бермет (1-класс); топаз , берилл (аквамарин, воробьевит, гелиодор), кызгылт турмалин (рубеллит), фенакит , демантоид (урал хризолити), аметист , альмандин, пироп, уваровит , хромдиопсид, циркон (гиацинт, сары ж-а жашыл циркон), асыл опал (2-класс); бирюза, жашыл турмалин, кордиерит, сподумен (кунцит), диоптаз, тоо хрусталы, к???рт кварц (раухтопаз), ачык аметист, акакташ (сердолик), гелиотроп, хризопраз , чала опал, агат , талаа шпаттары (к?нташ, айташ), содалит, пренит, андалузит, диопсид, гематит (кровавик), пирит, рутил, янтарь, агат (3-класс). Акыркы класстагылардын чандасы гана жогору бааланып, к?пч?л?г? чала асылташ деп да аталат.

Кооз таштарга ири к?рк?м кооздук (ваза, столешница, тамбоорунун панносу, мозаика ж. б.) оюу-чий?? орнаментт?? ж-а архитектуралык к?рк?мд?? иштеринде, ошондой эле технологияда пайдалануучу чала жалтырак (яшма, нефрит, малахит ж. б.) кооз оймо-чиймелери бар, к?б?нч? тунук эмес минералдар м-н тоотектер кирет. Алар 3 класска б?л?н?т: нефрит , жадеит , лазурит , содалит, главколит, амазонит, лабрадор, орлец (родонит), малахит, авантюрин, кварцит (белоречит), к???рт ж-а кызгылт кварц, халцедон (перелифт, празем), агат, яшма, везувиан (калифорнит), жазуу гранити (1-класс); серпентин (змеевик), агальматолит, стеатит, селенит, ангидрит, обсидиан, мрамор оникси (чыгыш оникси), флюорит, таштуз (2-класс); гипс, алебастр, мрамор, порфир, брекчиялар, кварцит ж. б. (3-класс).

Кээ бир асылташтар жасалма ж-а синтетикалык жол м-н алынат. Мисалы, алмаз, изумруд, корунд (сапфир, рубин), шпинель, т?сс?з рутил. Асыл жана кооз таштардын кендери темир м-н магнийге бай магмалык тоотектерде (алмаз, циркон, пироп ж. б.), минералдуу суунун ч?г?нд?с?нд? (опал, тоо хрусталы, аметист, агат ж. б.), метаморфизмделген тоотектерде (рубин, сапфир, лазурит, гранат ж. б.) кездешет. Айрым асыл таштар органикалык жол м-н пайда болот (бермет, акак, янтарь). Асыл жана кооз таштардын кендери КМШ ?лк?л?р?нд? Урал (алмаз, яшма, малахит, мрамор,изумруд, топаз, аметист, бирюза, александрит ж. б.), Алтай (яшма), Байкал (лазурит), Чыгыш Саян (нефрит), Сибирь (мрамор, агат, халцедон, тоо хрусталы, аквамарин), Кавказда (мрамор, халцедон), Калининград облусунда (янтарь), 0рто Азия ( мрамор , тоо хрусталы) ж. б. жерлерде жайгашкан. Кыргызстанда роговик (Сулууташ), аквамарин, изумруд (К?м?штаг), яшма (Арчалуу), мрамор оникси (Д?р?), мрамор (Арым) сыяктуу кооз таштардын кендери бар. Асылташтар негизинен ювелирдик, кооздук-к?рк?мд?? иштеринде ж-а техникада колдонулат (к. Алмаз). Рубин м-н сапфир саат жасоодо ж-а так механизмдерде, тунук кварц, турмалин атайын оптикалык приборлордо, радио ?н?ржайларында пайдаланылат. Агат, халцедон так таразалар м-н ?лч?? куралдарынын айрым тетиктерин жасоого керектелет. Асыл жана кооз таштар илгертен эле ?л?лд?н кабыгы, с??к, м?й?з ??д??л?р м-н бирге мончок, тумар, шакек, билерик ж. б. ?ч?н ке?ири пайдаланылган. Азыр да алар майда пластика искусствосунда (глиптика, к?рк?м оюу, скульптура), мебелдерди инкрустациялоодо, вазалар м-н кутучалардын, шкатулкалардын бетин, бычак, айры, кашык ж. б-дын саптарын кооздоп жасоодо ке?ири пайдаланылат.

Колдонулган адабияттар [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

• “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов ?. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 9967?14? 046?1