Ebdurehman Qasimlo
(jdb.
22e kanuna pe?in
1930
li
Urmiyeye
? m.
13e tirmehe
1989
li
Viyanaye
),
siyasetmedar
u rebere
Kurdistana Rojhilat
bu. Qasimlo seroke
PDK-Iran
bu u li
Viyanaye
ji aliye dewleta
Irane
ve hate ku?tin.
[1]
Ebdurehman Qasimlo
22e kanuna pe?in
sala
1930an
li bajare
Urmiye
di malbateke dewlemend u navdar de ji dayik bu. Wi xwendina xwe ya serete u navendi li bajare Urmiye kir u pi?t re ji bo dewamkirina xwendina xwe cu bajare
Tehrane
. Ebdurehman Qasimlo ji zarokatiye de, bi hurbiniyen xwe yen kur, zu pe hesiya ku gele wi di rew?eke kambax u dijwar de diji. Hercend bave wi
Mihemed Axaye Wisuq
yek ji dewlemend u
feodalen
heri mezin bu li herema Urmiye, wi jiyana xwe qet ji derd u xemen jiyana xelke re? u rut cuda nedidit. Ew ji wan ji dur neket u ji bona standina heqe wan heta cane xwe bex?i. Calakiyen wi yen siyasi sala 1945an, dema ku he 15 sali bu, bi pekanina (
Yekitiya Ciwanen Demokraten Kurdistana Irane
) li bajare Urmiye dest pe kir. Pi?ti ku
Komara Kurdistane
(
Mehabad
, 1946) bi hevkariya hezen biyani u xiyaneta
Yekitiya Sovyeta
(Sovyetistana bere) tek cu, Dr. Ebdurehman Qasimlo bi hevkariya gelek hevalen xwe yen din xebata xwe ya siyasi bi rengeki nihini u berfireh disa da destpekirin. Pi?t re ew bu endame fermi ye
Hizbi Demokrati Kurdistan
. Bi vi rengi wi arman u riya xwe ya dur u direj hilbijart. Di kar u xebata siyasi de dayika kurd
Mina Qazi
ji gelek hevkariya wan dikir u bi hemu imkanen xwe yen maddi u manewi hevkariya
HDK-I
u ciwanen kurd dikir.(1)
Ebdurehman Qasimlo di temene 18 saliya xwe de ji bo xwendina bilind cu welate
Fransaye
. Pi?ti demeke ji wir cu
Cekoslovakya
u pi?ti ku li zanistgeha
Prage
lisansa xwe ya di ware siyasi - civaki de stand, sala 1952an di caxe desthilatdariya Dr.
Muhemmed Museddiq
de vegeriya Irane. Li wir di xebata diji emperyalizme ya ji bo millikirina petrola gelen Irane de li rex hezen opozisyonen rijima seltenetiya
M. Reza Pehlewi
cih girt. Qasimlo hercend bi temene xwe ciwan bu, le li wir ji bo siyasetvanen Irani hat xuyani kirin ku Qasimlo di kar u xebata siyasi de miroveki jir u jehati ye. Yani wi bi prensip u terza xebat u nirxandinen xwe yen siyasi-zanisti bala herkesi ki?and ser xwe.
Emperyalizma
Amerikaye
we deme Iran kiribu navenda xebata xwe ya diji bizaven anti-emperyalist u azadixwaz li
Rojhilata Navin
. Mihemed Riza ?ahe Pehlewi ji bi hevkariya Amerika u welaten rojava bubu cendirme hereme u mina xulameke, fermanen wan en qirkirin u serkutkirina hezen azadixwaz ci bi ci dikirin. Ev ji aliye ?ahe be irade ve bersivek bu ji bo wan xizmeten begane u emperyalizma Amerika ku bi jinavbirina Komara Demokratika Kurdistan u tekcuna dewleta Dr. Mihemed Musediq bi hemu ?eweyan hevkariya wi u vegera wi ya ser kursiya seltenete kiribun u berevaji xwesteka piraniya gelen Irane, bi pilanen cewt careke din ew vegerandibun ser desthilatdariye.
Pi?ti ku penc salan li diji emperyalizme xebiti, Dr. Qasimlo careke din vegeri Cekoslovakya u kari di sala
1962an
de ji zanistgeha Prage doktora xwe ya di para abori de ji bistine.
Dr. Qasimlo heya sala
1970an
wek mamoste di zanistgeha Prage de li ser ekonomiya kapitalisti, ekonomiya sosyalisti u li ser teoriya pe?keftina aboriye ders da.
Kare heri giring di jiyana Dr. Qasimlo de ew bu ku ji sala 1976an heya 1978an di para ziman u bajarvaniya Kurdan de di zanistgeha
Serbonne
li
Parise
, mijuli dersgotine bu. Wi bi nivisandina cend babeten cur bi cur di rojname u kovaren ewropi de li ser jiyana civaki, dirok u rew?a siyaseta kurdan di we deme de kari heya radeyeke dirok u pirsgireka gele kurd ba?tir bi raya gi?ti ya Ewropaye bide nasandin.
Dr. Qasimlo li Ewropaye mina kesayetiyek siyasi u zana di heqqe pirsgireka gele Kurdistane de dihat nasin u dewleten ewropi di ve xususe de ditin u nirxandinen wi mina serokaniyeke dihesibandin.
Li 11e
marsa
sala 1970i dewleta
Beesiya
Iraqe necar ma ku bi kurden ba?ure Kurdistane re gotubejan bike. Dewleta navendi ya
Iraqe
bangek ji bo otonomiya ba?ure Kurdistane da xuyakirin. We deme para parastina Irane anku
SAWAKe
li hemu Irane u bi taybeti ji li rojhilata Kurdistane bir u rayen azadixwaziye di meji u singe hemu gelen Irane de berbest u zindani kiribun. Dr. Qasimlo vegeriya Iraqe da ku calakiyen HDK ji bere ba?tir organize bike u li wir bi hevkariya hevalen xwe kari di demek kem de kar u bare xwe ye rexistini derbasi heremen rojhilata Kurdistane bikin.
Pi?ti ku Mihemed Riza ?ah Pehlewiye sala 1979an gor bi gor ji Irane reviya, Dr. Qasimlo vegeriya
Rojhilata Kurdistane
u xebata xwe ya siyasi bi rengeki berfireh li hemu Kurdistana Rojhilat da destpekirin. Pi?ti serhildana hemu gelen Irane, Kurdistan ket deste ?ore?geren Kurd u xelke welat xwe azad u serbest his kirin.
Pi?ti ku sala 1979an bi teko?in u xebata hemu gelen Irane dawi li desthilatdariya 2500 sali ya ?ahen Irane hat, meleyeki pa?vero ye bi nave (
Ruhillah Xumeyni
) ji paytexta Franse (Paris) vegeriya Irane u bi damezrandina komara Islami di hemu waran de bu serdeste carenivis u qedera hemu gelen Irane. Wi bi nave islame hedi-hedi berevaji daxwazen gelen Irane, ku li benda reform u azadiyen siyasi-civaki bun, diktatoriya xwe ya pa?vero bi dare zore di Irane de damezrand. We deme piraniya xaka Rojhilate Kurdistane bi hez u hevkariya her du rexistinen Kurdan yen sereki (
Komele
u
HDK-I
) ji bin desthilatdariya dewleta Pehlewi hatibu azadkirin. Gel pi?ti bi dehan salan bi riheti behna baye azadiye ki?andibu u qedre azadiye li ba wan ji bere betir hatibu xuyakirin. Kar u bare welate Kurdan ketibu deste her du rexistinen navbiri.
Pi?ti serhildana
Simkoye ?ikak
(1920-1930) u pekhatina komara Kurdistane ya kemtemen (Mehabad, 1946), ev seyemin car bu ku kurdan xwe azad diditin.
Mixabin ev rew?a xwe? ji zede nedomi u rejima pa?vero ya Irane nedixwest rastiya pirsgireka gele Kurd bipejirine u careseriyeke ji ve problema diroki re bibine. HDK u KOMELE dixwestin bi gotubej u hevditinan bi hikumeta merkezi ya Irane re pirsgireke careser bikin, le arte? u pasdaren Komara Islami bi hevkariya ceh?en welatfiro? u hinek aliyen xwefiro? dest bi heri?en xwe yen dijwar kirin u Kurdistan disa bu qada ?eren bixwin u malweranker. Pasdaren komara Xumeyni bi hemu heza xwe nekarin pe?merge u hezen gel li Rojhilate Kurdistane to?i ?ikeste bikin. Rejima desthilatdara meleyan (Xumeyni, Refsencan, Xelxali u hwd) dema zanin ku bi ?ere cekdari nikarin li hemberi berxwedana gele Kurdistane ?ere xwe ye gemar bidominin, bi riyek din li diji kurdan dest bi kar bu u ji sileha dini, pa?verotiya civaki u cudahiya mezheba Kurd u Farisan mifa wergirt. (2)
Xumeyni, ku xwe wek rebere cihana islame bi raya gi?ti dida nasin, di 19. Agusta (19. 08. 1979an) de li diji gele Kurdistane CIHAD (zibare) ilam kir. Dr. Qasimlo pir xebiti da ku bi reya hevditin u danustandinen siyasi pirsgireka Kurdistane bi rejima islami re careser bike, le mentiqa karbidesten komara islami ne di we pivane de bu ku perspektiven Dr. Qasimlo, yen li ser careserkirina pirsgireka kemnetewen Irane, bipejrinin. Ew di cihana siyasi de du dinyayen ji hev cuda bun. Dr. Qasimlo miroveki demokrasixwaz u maqul bu.
Pi?ti ku Xumeyni Kurd wek kafir u dijberen ?ore?e bi aligiren xwe dan nasin, eri?en weke yen mongolan li diji Kurdan dest pe kirin. Berxwedana ?ervanen kurdi kareki diroki bu, le ?eweyen hov u xeddar ku ji aliye pasdar u arte?a xwinxwara Komara Islami ya Irane ve dihatin lidarxistin u kirin,
HDK
u
KOMELE
necar kirin ji Rojhilate Kurdistane derkevin. Xuya ye ku di ve veki?ina hezen siyasi yen Kurdan de tesireke mezin ya xiyaneta ca? u hinek Kurden xwefiro? ji hebu. Pi?ti ve valabune bi hezaran Kurd ji aliye be?a parastin(etila'at)a dewleta Irane ve hatin tirbaran kirin u daleqandin. Girtigehen hemu Irane bubun mala Kurden ?ore?ger. Hemu Kurdistan mina zindaneke mezin di bin cekmeyen xwinmejen komara Xumeyni de bubu meydaneke tiji xwina kec u xorten welatparez yen Kurdistane.
?ere partizani ye hezen Kurdistani li diji komara islami
[
biguhere
|
cavkaniye biguhere
]
Pi?ti ku komara islami bi hemu ?eweyan ?ere xwe ye diji Kurdan dest pe kir, HDK u KOMELE ?ere xwe ye cekdari bi ?eweyen partizani u bi berfirehi di hemu deveren Kurdistane de berdewam kirin. Ev siyaseta ?ehide nemir Dr. E. Qasimlo bu u ve taktika Kurdan dewleta Irane xiste nava tengaviyen mezin u pirsgireka Kurdistane di qada navnetewi de dengek mezin veda. ?eren partizani ku bi pirani li her du wilayeten Urmiye u Sinendece diqewimin, xisareke cani u abori ya pir mezin dida rejima Xumeyni. Be?a etila'at (estixbarat)a Komara Islami ji bo vemirandina ve bizava Kurdan dest avete hemu ?ewe kiryaren teroristi. Bi taybeti di Kurdistane de diraveki behisab xerckirin ku sixoren xwe di nava Kurdan de zede u zedetir bikin. Kurdistan mina kawilxane(xirabe)ke, weran bubu u bi hezaran gund hatibun ?ewitandin u werankirin. Rew?a aboriya gel bi ?eweyek bercav hatibu xware ku heta roja iro ji ?unewaren ve siyaseta cewt li ber cavan in. Birsiti(bircibun), zindan, daleqandin, ku?tin u birrinen be mehkeme, bekari u malwerani di jiyana Kurdan de bubu ti?teki rojane.
Ji bili we, istixbarata
Komara Islami ya Irane
bi rengeki nehini u ve?arti di nava ciwanen Kurd de tiryak, eroin(narkotik) u vexwarinen elkolik belav dikir. Mixabin niha ji ev siyaseta wan li hemu Kurdistane didome u heya radeyeke ji ew di siyaseta xwe ya nemirovane de bi ser ketine. Ev kare wan ji bo tunekirina bale heri bitesir e ?ore?e bu, yani ji bo tunekirina heza ciwanen Kurdistane, da ku bir u ramanen Kurdayeti u ?ore?geriye ji mejiye wan derxinin. Armanca wan ji navbirina mejiye ?ore?e bu. Ji bo ku ew bikaribin iradeya berxwedana gele Kurd bi?kinin u pe?eroja hereketa milli ya Kurdistane to?i ?ikesteke diroki bikin, hemu siyaseten beexlaq bi kar anin. Wan bihaye giran ye heroyine di Kurdistane de erzantir kirin da ku mejiye ciwanen Kurd bi yekcari felc bikin. Le bihaye tiryake ku mina heroyine ne giran(ne bi qimet)bu, sal bi sal li hemberi bihaye heroyine girantir kirin. Bi vi rengi wan bera her kesi dan ki?andina heroyine ku li ser sistema meji u di nava xwina mirovan de cigir dibe.
Dr. Qasimlo u hereketen siyasi di Kurdistane de zu bi ve pilana komara islami hesiyabun. Ji ber we ji bi riya radyo u we?anen xwe yen capemeni dixebitin ku rastiyan bi gel bidin famkirin.
Rojhilate Kurdistane
bi nisbeta heremen din yen Irane xwediye yek ji paqijtirin civaten Irane bu. Le mixabin niha bi ve siyaseta cewt a Komara Islami, rew?a civata Kurdan ji pir hatiye ?ewandin u ?epirzeyiyek xirab ketiye nava malbaten Kurdan.
Komara Islami ji bili berdewamkirina ve siyaseta xwe ya gemar li Rojhilate Kurdistane, calakiyen xwe yen teroristi derbasi dervey sinoren Irane ji kirin u he ji li ser calakiyen xwe yen bi vi rengi dixebite. Bi dehan kardo u aligiren HDK u KOMELE li Iraq u Ba?ure Kurdistane (bi taybeti li herema Silemaniye) bi deste xulamok u teroristen istixbarata komara Islami ya Irane hatin ?ehidkirin. Le berevaji daxwaza komara islami ?ere partizani li Kurdistane didomi u hakimiyeta dewleta navendi li Kurdistane he ji lawaz bu. Ji bo we ji Refsencani, Xamineyi u berpirsyare gi?tiye istixbarata Irane (Eli Felahyan) hatin ba hev u ketin wi fikre ku bi nave diyaloge xwe nezi seroke gi?tiye HDK Dr. Qasimlo bikin u mejiye hereketa kurden Rojhilate tune bikin.
Yekemin car li kanuna pe?i a sala 1988an u cara duyemin li kanuna pa?i sala 1989an Dr.E. Qasimlo u nuneren Komara Islami hatin ba hev. Ji destpeke u di yekemin ditin de armanca berdevken Komara Islami ku?tina seroke Kurd Dr. Qasimlo bu, le her du caren destpeke derfet cenebu ve armanca xwe ya cewt ci bi ci bikin. Armanca wan ew bu ku seroke heza heri mezin ya li Rojhilate Kurdistane razi bikin ku bikeve xizmeta wan u qet behsa xwesteken Kurdan yen diroki nekin. Le Dr. Qasimlo berevaji ve xwesteka wan bi ?eweyek maqul u zanisti berevaniye ji xwesteken Kurdan yen me?ru u diroki dike.
Kurdan di seransere tarixe de her tim xwestine bi rengeki a?tiyane u bi birati bi ciranen xwe re bijin, le mixabin ew dewleten ku Kurdistan dagir kirine ti caran nexwestine li daxwazen netewa Kurd binerin u lekolineke kur li ser ve pirsa giring bikin. Dr. Qasimlo yek ji wan kesan bu ku ji bo ci bi ci kirina ve daxwaza diroki pir xebiti u bi hesreta gihi?tina ve xwesteka mirovane heta cane xwe ji fida kir.
Wek hat diyar kirin cara yeke li kanuna pe?i ya sala 1988an runi?tina bi nuneren komara Islami ya Irane u sekertere gi?ti ye Hizbi Demokrati Kurdistan nemir Dr. Qasimlo dest pe kir. Di ve runi?tine de teroristen komara pa?vero ya Islami nekarin armanca xwe ya gemer pekbinin.
Cara duyemin li kanuna pa?i ya sala 1989an disan peywendi hatin cekirin, le di ve peywendiya bi nav siyasi de ji, disan mirovkujen komara Islami ya Irane nekarin armanca xwe ya hovane ci bi ci bikin.
Roja 12 u 13e Mai sala 1989an (12 u 13. 06. 1989) bo seyemin car dema ku berdevken Komara Islami Haci Mistefa Lacwerdi (seroke istixbarata Irane di hemu heremen Rojhilate Kurdistane de), Ceefer Sehrarudi (cigire be?a istixbarata hezen pasdaren Irane di Rojhilate Kurdistane de) u zilamek din bi nave Emir Mensur Borzorgyan ji bo gotubeje li Viyena paytexta Awistirya hatibun ditina Dr. Qasimlo, ji ni?ke ve zimane silahen wan xwinrijan peyivi u bi du guleyen ku ji demanceya yek ji nuneren dewleta Irane derket Dr. Qasilo hat ?ehid kirin. Pi?tre her du hevalen wi Dr. Fazil Resul(3) u Ebdullah Qadiri Azer nunere HDK.I li Ewropa ji hatin ?ehid kirin.
Di ve buyere de hercend Ceefer Sehrarudi ji birindar bubu u ti?teki e?kera bu ku deste wi u hevkare wi Haci Mistefa Lacwerdi di ve cinayeta hovane de heye, le mixabin bi bey ku idareya asayi? u polisen Awistirya di pratike de ji bo girtina wan kareki bikin, Cefer Sehrarudi pi?ti tedawiye (di nexwe?xaneyeke paytexte Awistiryaye de) cu balyozxaneya Irane u roja 22. 07. 1989an bi be asteng ji vi welati derket u cu Tehrane ku ji
Refsencani
u Xamineyi re bibeje: Me fermana we ba? ci bi ci kir u her ti?t li gor daxwaza me bi re ve cu.
Emir Mensur Bozorgiyan ji cend rojan ji aliye polise Awistiryaye ve hat girtin u hikme girtina wi ji bi fermi hat dayin, le dewleta Awistiryaye hikme girtina wi hilani u ew ji ber bi Tehrane hat bi rexistin.
Bele bi vi rengi serok u nunereki din e ?ore?a Kurdistane di welateki Ewropa de ku her roj zedetir ji xwarina rojane nave mirovperweri u demokrasiye tinin ser ziman u li ser qanunen we diaxivin, bu fidaye protokolen abori. Xezana Dr. E. Qasimlo u Hizbi Demokrati Kurdistan li diji ve cinayete ?ikayetnameya xwe teslimi dewleta Awistiriya kirin u mehkeme heya niha he ji besud didome.
Berheme heri navdar u giringe Dr. Qasimlo ku teza doktoraya wi ye, pirtuka wi ya bi nave
Kurdistan u Kurd
e ku bi ?eweyek akademik u zanisti lekolinen wi di ve pirtuke de hatine nivisandin. Ev kitab yek ji cavkaniyen heri ilmi u ba? e ji bo nasandina dirok, abori u xebata siyasiya Kurdan bi gelen cihane ku bi awayeki berfirehtir pirsgireka gele
Kurdistane
nas bikin.
Kurdistan u Kurd
heya niha bi cendin zimanen zindi yen cihane (
inglizi
,
erebi
u
farisi
) hatiye wergerandin.
Dr. Qasimlo bi hurbiniyek temam hemu aliyen pirsgireka Kurd di vi berheme xwe ye pirbar de ?irove kirine.
|
|---|
| Navneteweyi
| |
|---|
| Neteweyi
| |
|---|
| Yen din
| |
|---|