Ibn Xeldun
Peykere Ibni Xeldun, Tunis
Nave rasti	??? ??? ??? ?????? ?? ???? ?? ????? ???????? (Ebu Zeyd Evdirehman bin Mihemed bin Xeldun el-Xedrami)
Jidayikbun	27e gulana   1332an   Tunis
Mirin	19e adara   1406an   Misir
Desturname	Zanyaren Misilman
Pi?e	Diroknas , Civaknas u Siyasetmedar
biguhere

Ibn Xeldun (bi  erebi : ??? ????? ‎, lat.   Ibn Khald?n , nav bi tuni: ??? ????? ??? ?????? ??? ???? ?? ???? ?? ??? ??? ???? ?? ????? , Ab? Zayd ‘Abdu r-Ra?man bin Mu?ammad bin Khald?n Al-Hadrami ) (jdb. 27e gulana 1332 , Tunis - m. 19e adara 1406 , Qehire ), diroknas , civaknas u siyasetmedareki misilman bu. Li gori salnameya Hicri ji ew di 1e remezana 732an de ji dayik buye u di 25e remezana 808an de ji miriye.

Jinenigari [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

Ji bo ku Ibn Xeldun bixwe li ser xwe biyografiyek nivisandi bu, li ser wi pir ti?t bi e?kerayi teye zanin. Ew otobiyografiya xwe (bi  erebi : ??????? ???? ????? ?????? ???? ????? ‎ Et-te'rif bi-Ibni Xaldun we-rihlatuhu ?erqan we-xerban) Penasina Ibn Xeldun u gera xweya rojhelat u rojava bu u Muhammad bin Tewit di 1951an de li Qahireye we?andi ye.

Malbata Ibn Xeldun bere li Enduluse bu, pa? dewleta Enduluse li Ewropaye helwe?iya re malbata xwe ji Sevilla de koca Tunise kir. Li ber Enduluse ji malbata wi digihe Hadramute . Wi di biyografiya xwe de nivisiya ku malbata xwe digihe sehabeki Muhemmed pexembere bi nave Wail bin Hacer .

Ibn Xeldun di bicukiya xwe de bi hevotineka rind mezin buye. Bi jiber kirine Qurane u fer kirina Tecwide dest bi perwerdahiya xwe kiriye. Him li bavi xwe Muhammed Wabili u him ji li ?emseddin Ebu Ebdullah Muhemmed bin Cabir, Ebu Ebdullah Muhemmed bin Ebdullah u Ebu Kasim Muhemmed Kusayr dersen Hadis u Fiqihe hel girtiye. Ji matematiknaseki we deme, El-Abil fere matematik , felsefe u vace hel girtiye. Bixwe ji berhemen filozofen ber wiyen mezin Ibn Sina , Ibni Ru?d , Fexredin Razi u Nesredin Tusi xwendiye. Dema ku ew 17 sali de buye, de u bave wi her du tev bi peroka vebaye mirine. Ji ber ku li ber wi malbata wi bi politikaye dixebitiyan, ew ji bi politikaye ve eleqedar bu. Dori 20 saliya xwe de ew bu sekretere Siltan Ebu Ishaq Ibrahim II el-Mustansir. Ji bo qezi u ilme xweye xwe? di 1349an de Siltani Fase Ebu ?nan daweta ba xwe kir u erkdara nivisandina kanunan (ketib el-eleme), wek serokweziri xwe kardar kir. Le ji ber ku hesuden wi di heqe wi de fitne u fesad belav kirin Siltani Fase di 1357an de ew 22 mehan avite girtixaneye. Heta Ebu Inan mir ew di girtixanaye de ma. Pe Ebu Inan mir re serokwezir, Emr ibn Ebdullah, ew li girtixanaye azad kir u Ebu Salime ku ni?tecihe bave xwe Ebu Inani bu, Ibn Xeldun ?unda ani wezifeye bere, qazitiye.

Pa? Ebu Selim re serokwezir Emr ibn Ebdullah e ku hevale Ibn Xeldun bu derbaza texte bu. Le, pe re Ibn Xeldun ji siyasetmedari berda u 1362an de cu Granadaya Enduluse. Di 1364an de Ibn Xeldun arikariya a?tiyeke navbera Pedro I ye mire Kastilya u Nasridin Muhemmed kir. Pedro ser ve ve Ibn Xeldun bi malbata wi ve tev deweta cem xwe kir ji Ibn Xeldun va qabul nekir.

Li Granadaye Ibn Xeldun u serokwezire Nasridin Muhemmed, Ibn el-Xatib ve pe?bazi kir. Ibn Xeldun dixwest ku Nasridin Muhemmed dewlete gori ramane xwe kargeri bike. Le ibn el-Xatib digo ko, dewlete ji bo a?tiye di here?e de ye. Tali, el-Xatib Ibn Xeldun mi?exta Afrikaya Bakur kirin de. Muhammad V pa?e ji el-Xatib ji bo ramanen filozofi avete girtixane.

Di otobiyagrofiya xwe de Ibn Xeldun li ser teko?ina xweye bi el-Xatib re dinivisina.

Duv ew vegeriya Afrikaye , Ibn Xeldun bu serokwezire Siltan Eb? Ebdullah. Duv Eb? Ebdullah 1366an de hat ku?tin wi hela Ebu'l-Ebas girt u Ebu'l Ebas bu siltan. Le, pi?t re Ebdu'l Eziz berxweda u siltane Tlemcen bin xwist ?inda ji derbaza texte bu u Ibn Xeldun avete girtixaneye. Pi?t we re Ibn Xeldun dest bi nivisandine Muqedime , pirtukeke li ser diroka dine, kir.

Di 1378an de ew vegeriya Tunuse u pirtuka xwe Muwedime temamkir u berpe? a Siltane Tuniseyi we deme Ebu'l Ebas kir. Ji bo hera Hece ew li Tunuse derket u cu Iskenderiye , Misir e.

Gori Mexrib (Rojava, ango Tunis u Fas) Misir Ibn Xeldun re ji bo ceng u berxwedan tune bun gelek xwe? bu. Misir a we caxe di serweriya Memlukan de bu. Le Ibn Xeldun li wir ji nikani bituni li siyaset dest biki?ina. 1384 de Siltan Barquq ew kira profesore Medresen Qamhiye (li mizgefta El-Ezhere de) u Qadi . Ji bo nuti xwestina, wi di we erke de gelek berxedan di u salake pi?t re dest li we erke ki?an.

Di 1384en de ke?tiyeke li Qahire de malbate Ibn Xeldun tine Iskenderiye bin av bu. U jin u zaroken xwe, derve du lawen xwe, hemu gi mirin. Cu Hece hat ?inda di 1388an de xwe da prefoseriye xwe. Ji bo Dijberen xwe xwestini ew arama Siltan Barquq de bi wan re ber hev da. Pa?e navbera xwe Siltan Barquq re cari din rind bu heta mirine xwe he?t caran bu qadiye zave Maliki .

Dewra lawe Barquq, Nasiredin Ferec de ew cu cengeke dija Timur . Timur hetani ?ame hati bu. We deme Ibn Xeldun 70 salan de bu ji be?dara we rewitiye bu. Ji bo gotgoteke li ser derbeke diji Siltan Ferec, Siltan Ferec vegeriya Qahire . Le Ibn Xeldun li ?ame ma.

Ibn Xeldun u Timurleng ve li ?ame hev din. Di adara 1401an de Ibn Xeldun vegeriye Qahireye. Ew di 17e adara 1406an de wi jiyana xwe dest da.

Pirtuken Ibn Xeldun [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

Pirtuka Ibn Xeldun a heri pe? de (???? ?????? ?? ???? ?????= lubab el-muhassal fi usul ed-din, ango Puxte Din) li ser ramanen Razi bu. 1351en de dema li Tunis e bu nivisandi bu.

Pirtukeka li ser sofitiye bi navi (???? ?????? ?ifa' es-se'il, ango Legerandina Piroz) bigumani 1373an li Fase ji Muhammad V re nivisandi bu.

Kitab el-Ibar “ (Kitab el-ibar we diwan el-mubtada we l-?abar fi eyyam el-erab we l- acem we l-barbar we men asarahum min dewi es-sultan el-akbar, ???? ????? ?????? ??????? ?????? ?? ???? ????? ?????? ??????? ??? ?????? ?? ??? ??????? ??????, Pirtuka ji bo destpeke, buyere rojen Ereb, Farsi u Berberiyen u bihezbuna hevcaxe wan) li ser diroka Berberiyen bu. Ew li heft pirtuken bicuk pek hati bu. Pirtukoke pe? de Muqaddime bu. Pirtukoke duhem de heta pencem li ser Diroka heta deme Ibn Xeldun bu. Di pirtukoken ?e?emin u hefteman de ji diroka Berberiyen Mexriban hebu.

Muqadime [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

El-Muqaddime , ango Destpek, Pirtukoka Kit?b el-ibar e heri pe? de ye. Di we de Ibn Xeldun nirxandine Diroka Cihane dike. Li ser Muqaddime Ibn Xeldun bituni jiyane xwe ?ixuli. Di Pirtukxana Netewiye Tunise de destnivisa weye xwemali (orjinal) heye.

Xebaten Ibn Xeldun du wi re bi gelek kesi hat bikaranin. Riva kirine xweye li ser malan (?????? ?????| re'isul mal, Kapital) pa? re Karl Marx bikarani. Ji bo we Ibn Xeldun gori hin kesan "bave" Diroknasiye, Civaknasi u Politika ye.

Giredanen derve [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

• Academic web site on Ibn khaldun ^{Giredana ar?ive 2008-09-08 li ser Wayback Machine}
• Muqaddime/Kitab al-Ibar Ingilizi
• Ibn Khaldun: Xebat u jiyana Ibn Xeldun
• Ibn Khaldun (El-Muqaddime ^{Giredana ar?ive 2006-08-31 li ser Wayback Machine}
• Ibni Haldun u dirok ^{Giredana ar?ive 2016-04-09 li ser Wayback Machine}