?улие ? ерекше д?ндарлы?ымен, д?н жолына к?рш?кс?з бер?лгенд?г?мен халы? сен?м?не ие бол?ан ?асиетт? т?л?а. ?улие ? халы? арасына ерекше д?ндар-та?уалы?ымен, шипа дарыт?ан емш?л?г?мен ?йг?л? бол?ан, керемет ?асиетке ие, ?ауым?а рухани т?рбие ж?рг?зуш? т?л?а.

С?з ма?ынасы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

?улие ? у?ли деген араб с?з?н?? к?пше т?р?, ?аза?ша ?асиетт? деген ма?ынаны беред?. Б?л с?з ??ран К?р?мде Алла мен пай?амбар?а ?атысты жебеуш?, жарыл?аушы деген м?нде кездесед?. Ал хадистерде жа?ын болу деген ма?ынада, я?ни, У?ли Алла? ? Алла?а жа?ын, дос, Алланы? мей?р? т?скен деген ??ымда ?шырасады. ?аза? т?л?нде ?нш?-?нбие т?р?нде ?осарланып та айтылады, м?нда?ы ?нбие арабша ? н?би, яки, пай?амбар деген с?зд?? к?пше т?р? ^[1] . Дегенмен б?л ?осарлы с?з ел танымында ?улие деген ма?ынаны б?лд?ред?.

Д?ндерде [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Ислам д?н?нде [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Ислам д?н?нде ?улие ??ымы б?рден орны??ан. М?хаммед пай?амбарды? сер?ктер?н, туыстарын, ?р?м-б?та?тарын, кей?нг? д?ни ?айраткерлерд? ?улие т?ту, оларды ??рметтеу д?ст?р? барлы? м?сылман елдер?нде бар. Кейде оларды жина?ы т?рде “?улие-?нбиелер” деп те атайды.

Бас?а д?ндерде [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

?улиелер туралы т?с?н?к барлы? д?ндерде кездесед?. Христиан д?н?нде “великомученик” (?лы ?ас?рет шегуш?), “апостол” (пай?амбар), “мученик” (?ас?рет шегуш?), “монах”, “блаженный” (д?ру?ш), т.б. рет?нде кездесед?. Ш?ркеу к?нт?збес?нде оларды ??рметтеу к?ндер? к?рсет?лген. Ш?ркеу ?асиетт? ?-лерге арнап ?ибадатхана салады, д?ни мейрам та?айындайды, со?ан шо?ынуды , сый тартуды уа?ыздайды. Христиан д?н?нде 3?4 ?асырларда патшаларды?, князьдерд?? , епископтарды? , патриархтарды? , Рим папаларыны? есеб?нен ?-лерд?? саны к?бейд?. Рим папасы Пий жылма-жыл орта есеппен 5 адамды “?асиетт?”, 40 адамды “блаженный” деп жариялап отырды.

?аза? хал?ыны? д?ниетанымында [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

?аза? хал?ыны? д?ниетанымында ?улиеге табыну д?ст?р? ежелден бар. Т???рге сенген ежелг? т?рк?лер ?май ананы, ?ызыр атаны, ата-баба аруа?тарын желеп-жебеуш? санап, олар?а ?нем? сиынып отыр?ан. К?нге, Ай?а, От?а табыну, ел иес? К?кб?р?н? ?асиет т?ту, су иес? С?лейменге жалбарыну, т?рш?л?г?н?? нег?з? т?рт т?л?к малды? иелер? ? ?амбар атадан , Шопан атадан , Ойсыл?арадан , Зе?г? бабадан , Шекшек атадан ж?рдем к?ту, т.б. ислам д?н?не дей?нг? ежелг? нанымдар ?аза? хал?ыны? д?ниетанымында к?н? б?г?нге дей?н са?тал?ан. ?аза? хал?ыны? ислам д?н?н ?абылдауы барысында т???рл?к д?ниетанымны? кейб?р элементтер? жа?а д?ниетанымды? ?станымдармен б?те араласып, ?улие ??ымыны? мазм?ны толы?а т?ст?. Б?л ба?ытта, ?с?ресе, ?аза? даласына ислам д?н?н?? сопылы? ?л?м т?р?нде ену? ?лкен ?сер етт?. Сопылар ?станымында?ы д?ру?шт?к, п?кт?кке ?мтылу, з?к?р салу, т.б. ?аза?тарды? ежелг? нанымдарына ??сас ед?. халы? оларды ?улие санап, п?р т?тты. Баба т?кт? Шашты ?з?з , Арыстан баб , Баб ата, ?ожа Ахмет Ясауи , Бекет ата , Сопы ?з?з, О?шы ата , т.б. ?улиелер б?л?мпаз д?ндарлы?ымен де, ?арапайым ?зг?л?г?мен де халы? жадында м??г?л?к са?тал?ан. ?аза? хал?ы, сондай-а?, ел ?ор?а?ан батырларды, ?лт б?рл?г?н са?та?ан билерд?, а?ыл-парасатымен т?тас айма??а ?лг? бол?ан аналарды ?улиелер ?атарына ?осып, оларды? аруа?тарына табынып келед?. ^[2] .

??ым тарихы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Ислам д?н? тарихында [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

?улие туралы ??ым ислам д?н? тарихыны? ?рт?рл? кезе??нде ?р ?илы ма?ына?а ие болып, дамып отыр?ан. Сопылы? ( суфизм ) ?л?мн?? ?лк? д?у?рдег? (IX ?.) ?к?лдер?н?? б?р? - З?н?н Мысыри (796-859 жж.) е?бег?нде осы термин теософиялы? м?нде ?олданылады. Одан кей?нг? кезендег? авторлар ?улиен? д?ни практикада кемелден?п толы??ан т?л?а, Алла туралы ?л?м-б?л?мге ?аны? жан рет?нде т?с?нд?р?п, о?ан Жаратушы туралы ??пия сырды б?луш?, Алланы? дидарын к?рген деген сипаттарды беред?. ?с?ресе Хаким Термези : ≪Пай?амбар тек Алла?а ?ана емес, ?улиен?? демеу?не де иек артады, себеб? ?улие пай?амбардан т?мен бол?анымен, оны? сайрап т?р?ан ?ызыл т?л? ?дайы Алла та?аланы еске т?с?руге ?ызмет етед?, ал л?п?лдеген ж?рег? Алланы? н?рымен н?рлан?ан≫ - деп жазады. X ?. -да суфизмде ?улие иерархиясы ж?йел? т?з?м тапты: оларды? саны 356, кейде 500 деп айтылады, ал рухани к?шбасшысы кутб (жарыл?аушы) аталды. Б?л ??рылымда сопылы? пен шейтт?к арналар то?ысып кеткен. XII-XIV ?асырда сопылы? бауырласты? к?шейгенде, ?улиен?? ?о?амда?ы орны мен м?н-ма?ызы, ат?аратын ?ызмет?, м?ндет? еселен?п арта т?ст?. Зерттеуш?лер сопылы? пен ?улие ??ымыны? ?анаттас дамы?анын ж?не б?л ??былысты? (суфизм) XIII ?.-да ислам д?ниетанымында шенуш? м?нге ие болып, зор ы?пал жаса?анын айтады ^[3] .

?аза? хал?ы тарихында [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Осындай тарихи-?леуметт?к на?тылы себептерге байланысты ?аза? арасында да ?улие туралы т?с?н?к ислам д?н?мен жапсарлас жайылып, киел? сипат?а ие болып, ?улиел?к туралы а?ыз-?псаналар молынан таралып, б?р с?збен айт?анда, ?улие культ? ел санасында бер?к орны??ан деуге болады. ?ылымда аны?тал?андай, ?улие культ? ?с?ресе ресми д?нн?? орталы?ынан шеткер?леу айма?тарда т?р?ылы?ты халы?ты? байыр?ы наным-сен?мдер?мен, салт-д?ст?р?мен, ырым-жораларымен ты?ыз саба?тасты?та ?алыптасатыны - аны? жайт. Демек, ?улие культ?н?? орны?уына жерг?л?кт? халы?ты? таби?ат нысандарына табыну жорасы (Мысалы: к?р?кт? тау-тас, сырлы ??г?р, шипалы к?л-б?ла? т.б.), шаманист?к мифологиясы, аруа?тарды ?лы?тау р?с?мдер? ?згеше лепте ?ндес?п, айыр?ысыз т?тасты?та ?штасып, ?бден к?р?г?п кетет?н? бай?алады. Т?птеп келгенде, м?ны? б?р? халы?ты? исламны? сомда?ан тол т?с?н?г? болып табылады, осы ?л?мге с?йенген ел ?улиен? та??ажайып керемет иес? (карама), береке-ырызды?ты? бастау к?з?, т?лект? ?абыл ет?п жарыл?аушы, ?рт?рл? к?с?пт?? жебеуш? иелер?, ?ам?оршысы бейнес?нде таниды. К?з? т?р?с?нде елд? ру-хани тура жол?а баста?ан ?улиелерд?? ?айтыс бол?аннан кей?н де ?ад?р-?асиет? та?ы да арта т?сед?. Осы?ан орай оларды? ?аб?р?не кесене т?р?ызылып, ол ?асиетт? д?рбе м?сылмандарды? т?ра?ты зиярат етет?н киел? мекен?не айналады. М?селен, ?аза?станда?ы Баба т?кт? Шашты ?з?з , Арыстанбаб , Ыс?а? баб , Шай?ы Ибра?им , Иасауи , ?улие ата , ?о?ыр ?улие , Бекет ата т.б. ?улиелерд?? са?аналарына халы? ?л? к?нге дей?н т?у етед?.

?аза? арасында ислам д?н?н таратып, осы жолда ?м?р?н сарп ет?п, жанын ?и?ан Арыстанбап, ?ожа Ахмет Ясауи , Масат ата , Укаша ата сек?лд? ар?ы тег? хаз?рет пай?амбардан тарал?ан ?улиелер ерекше ?лтипат?а ие. Оларды? т??ым-ж?ра?аттарын халы? ?ожа деген ?леуметт?к-статусты? тап?а жат?ызып, а?с?йек деп арда?тады. Сонымен б?рге д?нд? тарату жолына к?ш салып, б??араны имандылы??а ?ндеген жерг?л?кт? халы?тан шы??ан ?улие ата ( Саты? Б??ра ?ара хан ), Ба?ауиддин На?ышбанд , Бекет ата , Науан хаз?рет , Марал ишан , ?алжан ахун , М?ш??р Ж?с?п К?пей , Ш?к?р?м сек?лд? т?л?алар да ?улиел?к жолды жал?астырушылар болып есептелед?.

??ым ?аза? хал?ыны? д?ст?рлер? мен ?дет-??рыптарында [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

?аза?ты? ?псана-мифтер?нде ?улие кереметт? к?рсетуш?, тылсым сырды шешуш?, жо?тан барды жасаушы, батырларды жебеуш? nip, д?н жолында ??рбан болушы т?л?а рет?нде д?р?птелед?. Оны? м?ндай ?ызметтер?, ?лбетте, ???рдег? таби?ат нысандарымен т?келей байланыста болып келед?. М?селен, ?аза? мифтер?нде т?мендег?дей мотивтер т?ра?ты кездесед?. Елге белг?л? ?улиелер ( Масат ата , ?каша ата , Т?лк?бас , Азан?р ?улие , Ш?лтер ?улие т.б.) намаз о?ып т?р?анда, андып ж?рген аяр жаулары о?ан ая? астынан ?астанды? жасайды да, олар ?аза тап?аннан кей?н мар??мны? денес?нен (?анынан, ?з?нен, т?к?р?г?нен) жерг?л?кт? жа?ырапиялы? нысандарды? т?р-т?с?, кеск?н- келбет? пайда болып ?алыптасады. Ал атса о? ?тпейт?н ?асиетт? ?улиен?? осал т?сын д?шпан?а айтып берген опасыз кел?н? (кейде то?алы) ?ар?ыстан ме??реу тас?а айналады ^[4] .

Ондай ?лкелер О?т?ст?к ?аза?стан , Ма??ыстау , Сыр бойында к?птеп кездесед?. Мысалы, Укаша ?улиен?? ?аза тап?анда домала?ан басы ен?п кеткен тауды? ?уысында киел? ??ды? пайда болса, К?зата ?аб?р?н?? ?асынан жанарды емдейт?н б?ла? а?ып шы?ады. Т?лк?бас ?улие т?к?р?п ?ал?анда, он ек? ?арсыласы ез?л?п кетед?, сол жерде он ек? шипалы б?ла? пайда бол?ан деген а?ыз бар. Б?л мифтерде халы?ты? ислам д?н?не дей?нг? табынып келген таби?ат нысандары туралы ежелден бер? айтылып ж?рген ?псана-хикаялары енд? ?улиен?? ?асиетт? ?м?рбаянымен етене ?штасып, бас?а сипатта жа??ырып, киел? ?зен-су, тау-тас жа?а д?нн?? к?шт? насихат ??ралына лайы?тал?аны ж?не де соны? ар?асында осындай к?р?кт? мекендер м?сылмандарды? д?ни жорал?ы ?теп, жи?-жи? зиярат етет?н орнына айнал?аны бай?алады. ?улиен?? ерекше кереметтер?н?? б?р? - перзентс?з ата-ана?а ?рпа? сыйлайтын ?асиет? екенд?г? ?аза? мифтер?нде , ертег?лер?нде , эпостарында т?ра?ты д?р?птелед?. ?с?ресе ?улиен?? шапа?атына ?атысты пайда бол?ан ?асиетт? нысандар мифте ?те-м?те иланымды суреттел?п, т?пт? сол олкелер ел жадында б?лтартпас деректермен ку?ландырылып, б?г?нг? ?рпа?ты? да ба?зы заман?ы ?ажайыпты к?ру?не ба?ыт-ба?дар н?с?алып, соны? н?тижес?нде даламызда?ы на?ты б?р ???р ?ткен мен б?г?нг? к?нд? т?й?ст?рет?н ?уат?а ие, ?аз?р де м??таж жандар т?уап ете барып, ??рыпты? жора орындайтын н?ктеге айнал?ан деуге ?бден болады. ?аза? эпосында, ?с?ресе хандар туралы тарихи жырларда оларды жебеуш? п?рд?? б?р? - На?ышбанд Бахауидин (Б?уеддин) ?улие. М?селен, Ш?д? т?ре жырла?ан Абылайды? тарихы деген жырда Абылайды? п?р? - Жала?ая? ?зд?р диуана хан?а Бахауиддин ?улиен?? т?лек с?уес?н жетк?зед?, сондай-а?, ол Абылайды ?м?рге келгеннен бастап ?олдап-?оршап ж?рген ?ам?оршы бейнеде суреттелед? ^[5] . Халы? ?улиен? бас?ыншы жаулар?а ?арсы к?ресуш? ?а?арман рет?нде де ба?алайды. М?ны? тарихи нег?з? де бар. М?селен, крестш?лерге ?арсы шазилия, ?алма?тар?а ?арсы на?ишбандиа, орыс отаршылды?ына ?арсы иасауиа мен на?ишбандиа тари?аттары со?ыс ж?рг?зген? туралы м?л?мет бар. ?улиен?? ел жадында са?тал?ан та?ы б?р иг?л?кт? ?с? ш?лден су шы?ара б?лет?н ?асиет?. Айталы?, О?т?ст?к ?аза?станны? Ташкентке жа?ын Турбат елд? мекен?нде Хаз?рет Ысмайыл Ата ди?аншыларды? т?лег? бойынша аса тая?ымен жерд? т?рт?п, ≪шар б?ла?≫ а?ызып берген десед?. Еск? д?ст?р ?айта жа??ыр?ан, ?улиеге табыну, ?асиетт? жерлерге зиярат ет?п сыйыну р?с?мдер? ?аз?рг? кезде ?о?амда к?р?н?с тауып отыр. М?ндай шаралар емш?л?к-саяхатты?, ?лкетанушылы? ба?ытта да ?рт?рл? ?ауымдар мен д?ни ?йымдар тарапынан ?йымдастырылып, рухани ?ажетт?л?кке айналды. ?аза?та ?улиеге ?атысты мынандай ырымдарды кездест?руге болады. М?селен, п?шпа?ы ?анама?ан бедеу ?йел жуынып-шайынып тазаланып ал?ан со?, ?улие адамдарды? ?аб?р?не барып т?у ет?п жалбарынса, с?йег? жазылып, бала к?теред? деп ырымдайды ^[6] .

??ымны? бас?а ма?ынасы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

?улие - адам мен мал?а б?рдей келет?н ?атерл? ?ндет, шешект?? эвфемист?к атауы.

М?ндай ?атерл? ?ндетт?? ?аза?ы ортада к?л, ?она?, мейман деген атаулары да кездесед?. Кез келген этнолингвистикалы? табу белг?л? б?р этномэдени себептермен байланысты ?алыптасатын жалпы этнографиялы? табуды? ??рамдас бол?г? болып табылады ^[7] . ?йткен? кез келген тыйымны? сыртында сол тыйым?а итермелейт?н немесе т?ртк? болатын белг?л? б?р этнографиялы? немесе этномэдени ??ым т?ратыны сия?ты, сан ?илы себептермен ?олдану?а ?леуметт?к орта тыйым сал?ан с?здерд?? сыртында да д?л сондай этнографиялы? немесе этном?дени ??ымдар, сондай-а?, тыйым салу?а итермелейт?н ?о?амда ?алыптас?ан наным-сен?мдер , д?ни мифтер , ?дет-??рыптар , салт-д?ст?рлер , ырымдар ж?не ?о?амны? т?л м?дениет?н?? даму де?гей?мен байланысты ?алыптасатын этикалы? ?а?идалар жат?ызылады ^[8] .

Дерекк?здер [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

1. ↑ Вали // Ислам. Энци-клопедический словарь. М., 1991
2. ↑ ≪?аза?стан≫: ?лтты? энцклопедия / Бас редактор ?. Нысанбаев ? Алматы ≪ ?аза? энциклопедиясы≫ Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9 , I том
3. ↑ Жирмунский В.М. Сказание об Алпамыше и богатырская сказка. М., 1960
4. ↑ ?ас?абасов С. ?аза?ты? халы? прозасы. Алматы: ?ылым, 1984
5. ↑ ?ж??али С.. Оразбек Е. ?аза?тарды? д?нге сенг?шт?г? // ?аза? хал?ыны? д?ст?рлер? мен ?дет-??рыптары . 1-том. Алматы: Арыс, 2005
6. ↑ Селезнев А.Г., Селезнева ??А. Материалы для изучения культа святых в Сибирском исламе // Университеты как регионообразующие научно-образовательные комплексы. Омбы, 2005
7. ↑ Ар?ынбаев X. ?аза?ты? мал шаруашылы?ы жайында этнографиялы? очерк. Алматы: ?ылым, 1969
8. ↑ Ахметов ?. Т?рк? т?лдер?ндег? табу мен эвфемизмдер (салыстырмалы этнолингвистикалы? зерделеу). Алматы: ?ылым, 1995

Б?л ма?алада еш сурет жо? . Ма?аланы жет?лд?ру ?ш?н ?ажетт? суретт? енг?з?п к?мек бер???з. Суретт? ?ос?аннан кей?н б?л ?лг?н? ма?аладан аласта?ыз. Суретт? мыннан табу?а болады: осы ма?аланы? та?ырыбына байланысты сурет Орта? ?орда табылуы м?мк?н; ма?аланы? ?зге т?л уикилер?ндег? н?с?аларын ?арап к?р???з; ?з???з жаса?ан суретт? ж?кте??з (авторлы? ???ы?пен ?ор?ал?ан сурет ?оспа?ыз!).