?м?р Тем?р ?зб. Amir Temur ibn Amir Tarag'ay парсы : ????? ???? ‎
1370  ?  1405
?зашары	Хусейн ( 1364 ? 1370 )
?збасары	Халил-Султан ( 1405 ? 1409 )
?м?рбаяны
Д?н?	Ислам , суфизм
Д?ниеге келу?	8 с?у?р 1336 ( 1336-04-08 ) М?уереннахрда?ы Кеш ?аласы, ?аз?рг? Шахрисабз , Самар?ан
?айтыс болуы	18 а?пан 1405 ( 1405-02-18 ) (68 жас) Отырар
Жерленд?	Гур Эмир , Самар?ан , ?збекстан
Династия	Тем?р ?улет?
?кес?	Мухаммад Тара?ай
Анасы	Текина-хатун
Ж?байы	Турмуш ага, Ульджай-туркан ага , Сарай-мульк ханым , Улус ага, Ислам ага, Туман ага, Тугди-би, Дильшад ага, Чолпан-мульк ага, Тукал ханым, Кутлуг ага, Туглук-текин
Балалары	?лдары : Жих?ангер (1356 ? 1376) ?м?р Шей? (1356 ? 1394) , Мираншах (1366 ? 1408) Ша?рух (1377 ? 1447). ?ыздары : Ука бегим , Султан Бахт ага, Биги джан, Саадат султан, Мусалла.
?скери ?ызмет?
??рамында болды	Тем?р ?улет? империясы
Ата?ы	≪?лы ?м?р≫, Бек , Мырза , Абу Мансур, Абу Фатих, Абу Гази, Сахиб-и Кирани, ?а?ан , Гете Стани, Султан, Искандар Ул Ахад, Гурган [1] .
Шай?асы	Алды??ы (Батыс) Азияны жаулау жоры?тары : ?ш жылды? (1386 - 1389) бес жылды? (1392 - 1397) ж?не жет? жылды? (1399 - 1405) жаса?ан жоры?тары Шай?астары : Ысты?к?л батысында?ы шат?алдарда?ы шай?ас Кондурч ?зен?ндег? шай?ас Теректег? шай?ас Ангора шай?асы Балха, Шибирган, Бадхиз, Сеистанды басып алу ?орасан, Серакс, Джами, Каусии, Исфераин, Туе, Келат, Астрабад, Амули, Сари, Султании, Тебризд? басып алу Азов, Кафу, Сарай-Бату, Астраханды ?ирату Сивас, Алеппо, Дамаск, Смирнаны басып алу
??деу

?м?р Тем?р; А?са? Тем?р; Тем?рлан ( ?аз. Тем?р б?н-Тара?ай Барлас; ?з. Amir Temir ibn-Tarag’ay; пар. ????? ??? ; мо?. ?????;  8 с?у?р 1336 жыл , ?ожа-Ил?ыр ауылы, ?аз?рг? Шахрисабз ^[2] ? 18 а?пан 1405 жыл , Отырар ) ? ата?ты т?рк? тектес халы?тары билеуш?с?, Тем?р ?улет? империясыны? нег?здеуш?с?. 1370 жылы М?уереннахрды басып алып, 1405 жыл?а дей?н 35 жыл бил?к ??р?ан, 27 мемлекетт? ?ол астына ба?ындыр?ан ≪?лем жаулаушысы≫. Шай?астарды? б?р?нде Тем?рд?? ек? сауса?ы кес?л?п б?р ая?ы жаншылады. Ая?ы ?м?р бойы сыр?ырап ауырып а?са? болып ?ал?ан. Ол Темирлан (д?рысы Темирленг, ≪ленг≫ парсыша-а?са?) А?са? Тем?р атанады ^[3] .

?м?р Тем?р (Темуридтер) империясыны? нег?з?н ?ала?ан Барлас руынан шы??ан, Барлас тайпасыны? би? Тара?ай бект?? баласы. Барлас руы т?рк? т?лдес тайпаларына жат?ан, ?аз?р ?рпа?тары ?збек хал?ыны? ?ш?не к?ред?. Барластар Шы??ысханны? жаулауы кез?нде, ?аз?рг? Мо??олия жерлер?нен Орта Азия?а к?шкен. Т?мбенай шешен ? Шы??ыс ханны? да, ?м?р Тем?рд?? де бабасы. Т?мбенайды? ек? ?лы болды ? ?абыл ??м ?аж?л. ?аж?л ?м?р Тем?рге 9?шы бабасы болып келед?. ?м?р Тем?рд?? ар?ы атасы ?арашар ноян, оны? баласы Еж?л ноян оны? баласы Еле?г?р ноян, оны? баласы Бер??л, оны? баласы М?хаммед Тара?ай, оны? баласы ?м?р Тем?р.

Тем?р барластарды? б?р б?л?г?н?? бег?, жетекш?с? ед?. Кей?н ?з?не бас?а бектер?н ?аратты, Ша?атай ?лысыны? хандары - Мо?олстанны? билеуш?лер?не ?арсы к?тер?л?с баста?ан. Тем?р бас?ар?ан ж?г?ттер керуендер?не шабуыл жаса?ан, со?ды?тан оны жасында баспашы болды дейд?. Бектерд?? бег? болып, Ша?атай ?рпа?тарынан т?уелс?з мемлекет ??р?ан. Б?ра? Шы??ысханны? т?келей ?рпа?ы болма?анды?тан, ?з?н?? лауазымы " хан " емес, " ?м?р " ед?. ^[4]

?м?р Тем?р 1336 жылы 8 с?у?рде М?уереннахрда?ы Кеш ?аласында, ?аз?рг? Шахрисабзда, Самар?анны? о?т?ст?г?нде орналас?ан жерде д?ниеге келген десе, кейб?р зерттеулерде Тем?р 1333 жылы 7 мамырда д?ниеге келген. Ал Грановский ?з е?бег?нде Тем?р Самар?анда 1336 жылы 9 с?у?рде Шы??ысханны? ?лыны?, Ша?атайды? иел?г?нде д?ниеге келген деп кел?п, ол ?олына ?ан уыстап, шашы а? болып ту?ан деп к?рсетед?. Оны? анасы Шы??ысхан т??ымынан шы??ан, ал ?кес? ша?атай т??ымында?ы ?м?рш?лерд?? б?р? бол?ан, б?ра? о?ан ?лкен м?ра ?алдырма?ан.

Тем?рд?? ту?ан жылы туралы мон?ол, ?ытай деректер?нде 1333, араб, парсы деректер?нде 1336, ал еуропалы? ?айсыб?р деректерде 1337 жыл деп жазыл?ан. Дегенмен, 1996 жылы ЮНЕСКО-ны? шеш?м?мен ?збекстанда ?м?р Тем?рд?? 660 жылды? мерекес? бол?анын ескерет?н болса?, оны? д?ниеге келу? туралы деректердег? т?рл? м?л?меттер мен зерттеулер ден?н?? нег?з?нде Тем?рд? 1336 жылы 9 с?у?рде Шахрисабзды? о?т?ст?к-батысында ?ожа-Ил?ыр ауылында д?ниеге келген деген ?орытынды жасау?а болады. Тем?р кезе??ндег? тарихшылар оны Шы??ысхан т??ымына жа?ын т?л?а рет?нде к?рсетк?с? келд?, я?ни оны? Шы??ысхан ?улет?мен туысты? байланысын ?алыптастыру?а тырысты. Клавихоны? ≪К?ндел?г?нде≫ де Тем?рд?? ?кес? ша?атай т??ымынан шы??ан орташа топта?ы танымал к?с? бол?анын айтады. Ал Бартольд Тем?рд?? ?кес? Барлас руынан шы??ан, м?сылман д?н?н ?стан?ан Тара?ай ≪ноян≫ немесе ?м?р болса, анасы Текене-хатун бол?ан деп к?рсеткен?мен, оны? 1360 жыл?а дей?нг? ?м?р?н ашып к?рсетпейд?.

?м?р Тем?рге байланысты дерек к?здер?нде Тем?рд?? мон?олды? Барлас тайпасынан деп к?рсетед?. Мон?олды? ≪??пия шеж?рес?н??≫ жел?с?не ж?г?нсек, Тем?рд?? шы??ан тег? т?мендег?ше суреттелед?: ≪Барластар Боданчарды? некес?з ?йел?нен ту?ан Хачи Х?лэгтен тарайды. Хачи Х?лэгт?? ?лы Барулудай деген болыпты. ?з? мы?ым денел?, тойымсыз мешкей бол?анды?тан Барулас атанады. Хачуланны? б?р ?лы алдына ?ой?ан асын т?гес?п жеп ?оятынды?тан оны ?лкен Барулас, енд? б?р? алдында?ы асын тауысып жей алмайтынды?тан к?ш? Барулас деп ата?ан. Кей?н оларды? арасынан б?л?мд? Барулас, Тодойлы? Барулас дегендер шы?ып, барлы?ы Барулас атанады≫ дел?нген. Рашид ад-Динн?? шеж?релер жина?ында Баруластарды Тумбинай шешенн?? ?ш?нш? ?рпа?ы Хачуланны? ?лы деп к?рсетед?. Зерттеуш?лер барластарды мон?ол тайпаларыны? Нирунды? тобына жат?ызады. Шы??ысхан 1206 жылы ?лы Мон?ол мемлекет?н ??р?анда барластарды ел?не ерен е?бек с???рген осы тайпадан шы??ан т?лег? Хубылай?а ел ет?п берген. Шы??ысханны? 1219-1224 жылдары Орталы? Азия?а жаса?ан шабуылы кез?нде барласты? еркек к?нд?ктер? мон?ол ?скер?н?? ?атарына тай-т?я?ымен аттанып, Ша?атай ?лысы бил?г?нде М?уереннахр?а кел?п орын тепт?.

Тем?рд?? жасты? ша?ы туралы келт?р?лген м?л?меттер Клавихоны? м?л?меттер?мен ??сас келед?, тек ≪тем?р ?стасы мен к?с?пш?л?кпен≫ айналыс?анды?ы туралы ты? жайттар айтылды. Ал Ибн Арабшахты? дерег?нде Тем?рд?? ?кес? кедей ?сташы болып, оны? ?ой ?рлап жат?ан с?тте о?ан сада?ты? жебес? ти?п жаралан?анды?ы туралы айтылады. Сонымен ?атар Ибн Арабшах кез-келген тонаушылы? ?рекетке оны? со?ынан ерет?н н?керлерд?? саныны? ?л?ай?анды?ы туралы да баяндайды.

Деректерде келт?р?лген м?л?меттерде Тем?р туралы а?ыз ??г?мелер к?п бол?анды?тан, ал жылнамалар асыра с?лтеуш?л?кпен жазыл?анды?тан деректерд?? на?ты шынайылы?ын ажырату ?иынды? тудырады. Дегенмен зерттеуш?лерд?? ?ылыми м?л?меттер? бойынша Тем?р 1336 жылы Б??ара айма?ыны? батысында?ы Кеш (?аз?рг? Шахрисабз ?аласы) ма?айында?ы ?ожа Ыл?ыр ауылында Тара?ай бект?? отбасында д?ниеге келген. ?кес? ? бек лауазымы бар барлас а?с?йектер?н?? б?р?. Ол Х?V ?. басында ?аш?андария айма?ына кел?п, ?оныс тебед?. Тем?р осы ?ыста?та барлас ?лдарыны? арасында ?скери ойындар?а жатты?ып балалы? ша?ын ?тк?зед?.

М.М. Герасимовты? Тем?р м?й?т?н зерттеу ?орытындысы бойынша оны? бойы шамамен 172 см ??ра?анын ж?не физикалы? жет?лген ?те мы?ты т?л?а бол?анын к?рсетт?. Оны? шашы ?з ?атарларына ?ара?анда ?лде?айда а?шыл бол?ан. Герасимов ?алпына келт?рген бет-п?ш?н?не ж?не тер?с?н?? а? т?ст?л?г?не ?арап, кейб?р ресейл?к зерттеуш?лер: ≪?м?р Тем?рд?? тег? еуропалы? бол?ан≫ дег?лер? келед?. Оларды? м?нысы Тем?рд?? Ресейд? Алтын Орданы? езг?с?нен ??т?ар?анына да байланысты болар.

Тем?р т?р?к, т?ж?к т?л?нен ?зге парсы т?л?н де жа?сы ме?герген, ?алымдарды? тарихи шы?армаларын ты?дап, с?йлесуд? ?нататын ж?не ?з?н?? ??г?мелер?мен м?сылман тарихшыларын та? ?алдыратын. Б?л туралы Академик В.В. Бартольд Тем?рд?? ?з? т?рк? т?л?нен ?зге парсы, т?ж?к т?лдер?н ерк?н ме?герген. Али Йездид?? хабарлауынша ?алымдар т?рк? ж?не т?ж?к т?лдер?нде жаз?ан ж?не ке?ес ?тк?зген. Ол к?шпел?л?кпен ?атар сол кезде бил?к барлас бег? ?ажы Барласты? ?олында бол?ан Шахрисабз?а жи? барып т?руыны? ар?асында ?ала ?м?р?н де жа?сы б?лд?.

?м?р Тем?рд?? ≪?м?р Тем?р аманаты≫ к?табында оны? жасты? ша?ы туралы м?л?меттер айтылады:

Жет? жас?а тол?анымда, мен? медресеге тапсырды ж?не ?олыма с?здер кестес?н ?статты. О?и бастадым, жет?ст?ктерге кереметтей с?й?нд?м. То?ыз жас?а тол?анымда, бес уа?ыт намазды ?йренд?м ж?не мектептег? барлы? о?ушылар?а басты? болып алдым. ?з?м ?атыс?ан барлы? жиындарда ??ламаларды? жанына отыру?а ?мтылдым. Т?земен ш?келеп отыратынмын. ?лкендерд? ??рметтеуд? ?детке айналдырдым. К?шеде балалармен ?рыс-?рыс ойынын ойнап, ?з?мд? ?м?р ет?п та?айындадым, ойынды бас?аратынмын ж?не б?р топты ек?нш? топпен ?рысу?а (шай?асу?а) машы?тандыратынмын

.

1348 жылы 12 жасында Балы? ?м?р? ?аза?анны? ?скерилер?н?? ?атарына алынды. Ол ?арапайым ?скери м?ндет?н ат?ара ж?р?п-а? барластарды ?з айналасына топтастыра бастайды.

Ата?ты тарихшы Арабшах Тем?рд? тиран ж?не жауыз рет?нде ата?ан, оны? ?арсыласы ол туралы былай айтады:

Тем?р мы?ым денел?, ?зын бойлы, ке? ма?дайлы, ке? кеудел?, зор дауысты ж?не оны? к?ш?не жетет?н жан болма?анды?ын айтады. Оны? ?зын са?алы болды, о? ая?ы мен о? ?олы мерт?к бол?ан. Ол 80 жас?а жетпей ?айтыс бол?анымен, ол ?лген ша?ында ?з?н?? ?аталды?ы мен а?ылынан еш айырылма?ан. Ол ?т?р?кт?? жауы бол?ан, ?з?лдер оны ?ызы?тырма?ан, шынды? ащы болса да, оны жаны с?йген. ?з? т?р?ан жерде ?ара?шылы?, ?лт?ру мен ?йелдерге деген зорлы?-зомбылы? туралы айт?ызба?ан. С?тс?зд?ктер немесе же??стер оны? е?сес?н?? т?су?не еш ?сер етпеген. Ол ?з?н сыйлата б?лет?н ж?не ?скер?не жолдас бол?ан

.

?з замандастарыны? арасында бедел?н к?рсет?п, ?олбасшылы? ?нер?н ерте бай?атады. Сонды?тан да Тем?рд?? жас кез?нде ?з? сек?лд? жас барластар оны? н?кер? болу?а ?мтыл?ан. Оны? жас кез?нде ?з?н?? ?кес? сек?лд? ?ш-т?рт н?кер ?ана бол?ан. Клавихоны? жазуы бойынша: ол ?з?н?? т?рт-бес ?олшо?пары ар?ылы к?рш?лер?н?? малдарын тартып ала баста?ан. Б?рт?ндеп жас Тем?р жа?сы ?арулан?ан, ша?ын атты ?скер жина?тайды ж?не оларды саудагерлерд?? керуендер? мен к?рш?лер?н?? жер?не олжа алу?а ж?бер?п т?р?ан. Жоры? с?тт? бол?ан кезде ≪ол ?з адамдарымен тойла?ан; ол мы?ты ?р? ?айырымды бол?анды?тан олжаны? б?р б?л?г?н ?з адамдарына ?лест?рген, сонды?тан да оны? айналасына 300-ге жуы? салт атты ?скер? жаса?талды≫. Осы кезден бастап ол ?з? ж?не айналасында?ылар ?ш?н жер-жерлерд? аралап, ?рлау мен тонаумен айналыс?ан. Тем?рд?? батырлы?ы, м?ртт?г?, адамдарды тани б?лу? мен ?з?не к?мекш?лерд? та?дауы ж?не ?олбасшылы? ерекше ?аб?лет? барластар мен к?шпел? ?скери жастарды? арасында ас?ан беделд?к ?келд? ^[5] .

?м?р Тем?р ал?ашында ?аш?адария у?лаятыны? билеуш?с? болды ( 1361 ). Осы кезден бастап ол Мо?олстан ханы То?л??-Тем?рмен, оны? ?лы ?лияс ?ожа ж?не Балх пен Самар?ан ?м?р? Х?сейнмен бил?к ?ш?н к?рес ж?рг?з?п, 1370 жылы М?уереннахрды ?з?н?? ?олына алды. Жас кез?нде Т?рк?стан ма?ында?ы б?р шай?аста ая?ынан жара?аттан?ан.

XIV ?асырды? 70-жылдары оны? ?олбасшылы? дарыны толы? ашылып, ата?-да??ы жер ж?з?не тарады. Осман империясы мен Орталы? Азия айма?ында ол “Aksak T?mur” (А?са? Тем?р), иранды?тар?а Тимурленг, еуропалы?тар?а Тамерлан ес?м?мен белг?л? болды.?м?р Тем?рд?? ?скерлер?н?? тегеур?нд? шабуылдары ар?асында Хорезм мемлекет? (1372 ? 88), Шы?ыс Т?рк?стан (1376), Герат (1381), Хорасан (1381), ?анда?ар (1383), С?лтания (О?т?ст?к ?з?рбайжан, 1384), Т?бр?з (1384), Иран ж?не Ау?анстан толы? ба?ындырылды. Б?рнеше д?рк?н жой?ын жоры?тан со? Алтын Орданы к?йретт?. ?м?р Тем?р 1370 ? 90 жылдары То?тамыс хан мен Ед?ге ?м?рд?? арасында?ы алауызды?ты шебер пайдалана отырып, Дешт? ?ыпша? , А? Орда мен Мо?олстан?а 10-нан астам жой?ын со?ыс жоры?ын жасады. ?м?р Тем?рд?? Алтын Орданы тал?андауы Ресейд?? т?уелс?зд?к алуына о? жа?дай жасады.

90-жылдары ?з?рбайжан , Да?ыстан , Г?рж?стан ( Грузия ), Ирак ?м?р Тем?р мемлекет?н?? ??рамына енд?. 1398 жылы ?нд?стан басып алынды. Сирия мен Ливан ( Палестина ) м?мл?ктер? ба?ындырылды. Алды??ы Азияны? бас?а мемлекеттер? де ?м?р Тем?рд?? бил?г?н мойындады. 1402 жылы жазда ?м?р Тем?р Анкара шай?асында Осман империясыны? нег?зг? ?скери к?ш?н тал?андап, т?р?к с?лтаны Йылдырым Баязидт? (Баязид) т?т?ындады. ?м?р Тем?рд?? ?зд?кс?з со?ыстарыны? н?тижес?нде алып империя ? Тем?р мемлекет? ??рылды. Оны? жалпы аума?ы 14 млн км²-ге жетт?.

?м?р Тем?р 1405 жылы ?ытай?а жоры??а шы??анда жолай Отырарда ?айтыс болды. Ол 68 жас, 10 ай, 9 к?н ?м?р с?рд?. Тем?рд?? денес? т?нде ?аладан шы?арылып, 6 ай жол ж?р?п с?йег? Самар?анда?ы Г?р-?м?р кесенес?не м?сылман д?ст?р?не сай жерленген. Тем?р ?рпа?тарына ерекше ы?ылас танытып, оларды? болаша?ы мен т?рбиес?не ерекше к???л б?лген?мен, Шы??ысхан балаларымен салыстыр?анда ?м?р Тем?р балаларын аса ?уантпа?ан. Балаларыны? ба?ынбауы, ханзадаларды? б?л?к шы?аруы да, т?пт? немерес? С?лтан Хусей?нн?? опасызды?ы да бол?ан. Америкалы? зерттеуш?, Чикаго университет?н?? профессоры Джон Вудсты? есептеу? бойынша, Тем?рд?? т?келей ?рпа?тарыны? жалпы саны оны? ?м?р?н?? со?ына ?арай ж?зге жуы?та?ан. ^[6]

?м?р Тем?рд?? 4 ?лы болды: Жих?ангер (1356 ? 1376), ?м?р Шей? (1356 ? 1394), Мираншах (1366 ? 1408), Ша?рух (1377 ? 1447). Тем?р ?улет?нен ?лы ?алым ?лы?бек (1394 ? 1449), Мо?ол империясын ??рушы Бабыр (1483 ? 1530) сынды ата?ты адамдар шы?ты. ?м?р Тем?р ?лгеннен кей?н мирас?орларыны? бил?кке таласуынан Тем?р мемлекет? ыдырап кетт?. Ол ?лемд?к тарихта талантты ?олбасшы, тегеур?нд? саясаткер рет?нде ?ал?ан. Орталы? Азияда?ы б?р?атар с?улетт? ?имараттарды? пайда болуы, ?алаларды? ?ркендеу?, ш?л далада?ы жер суландыру ??рылыстарыны? салынуы, ?ол?нер мен сауданы? дамуы ?м?р Тем?р ес?м?мен ты?ыз байланысты. Тарихи деректер оны? ?ол астында?ы айма?тарда?ы т?рк?, парсы, араб м?дениет? мен ?нер?н?? ?к?лдер?, ?алым-ойшылдары ?м?р Тем?рд?? тарапынан ?лкен ?олдау тап?анды?ын растайды. ^[7] ?м?р Тем?р ?аза? жер?нде м??г?л?к ?шпес ескертк?ш ? ?асиетт? ?ожа Ахмет Ясауи кесенес?н салып ?алдырды. Сонымен ?атар жаулап алын?ан елдердег? ?м?р Тем?рд?? шектен тыс ?ат?гезд?г? оны к?рдел? тарихи т?л?а рет?нде танытады. ^[8]

Тем?р ?з заманыны? аса з?лым жаулаушысы, елдер мен ?алаларды ?иратушы ?лемге ?ор?ыныш ?ялататын ?олбасшы рет?нде танылса, б?р ?ырынан ол аса тал?ампаз с?улетш? де болды. Осы кезе?де ?м?р Тем?рд?? басшылы?ымен з?ул?м ба?ты сарайлар мен ?алалар, елд? мекендер, к?п?рлер т?р?ызыл?ан. Ол жерд?? бос жатуына жол бермеген. Тем?рд?? жасампазды? ?нер?н?? туындылары ?алалар, медреселер, меш?ттерге т?пт? сол кезе?де еуропалы?тарды? ?з? та?дана ?ара?ан (Клавихо). Ол ?з?не дей?нг? басшылар сек?лд? парсы немесе араб ??рылыстарын кайталамай, ?з?нд?к ерекше м?сылман с?улет ?нер? тарихында б?рын жасалма?ан д?ниелерд? т?р?ыз?ан.

Тем?р жаратылыстану-математика, астрономия ?алымдары мен тарихшы , а?ын , лингвист , теология саласында?ы ?алымдармен ?з мемлекет?ндег? М?уереннахр мен Хорезмнен бас?а Алтын Орда , А? Орда , Хорасан , ?нд?стан , Ирак , Иран , Т?ркия ж?не Батыс Магрибт? ?ос?анда?ы иел?г?ндег? ?зект? м?селелерд? тал?ылаумен ?тк?зген. Али Йезди та?ы ?ызы?ты м?л?метт? келт?ред?: жуырда ?ана нег?з? ?алан?ан Баил?ан ?аласында 806 ж. Тем?р ата?ты теолог ?алымдарды жинап: ≪?ылым мен д?н б?лг?рлер? патшалар?а ?з ?рекет?нде т?рл? ке?ес беру ар?ылы к?мек к?рсет?п т?р?ан, сендер б?л ?ызметт? ат?армайсы?дар. Мен?? ма?сатым - ?д?летт? шеш?м шы?ару?а ж?рдем к?рсет?п, мен?? ба?ыныштыларым бейб?тш?л?кте ?м?р с?ру?не жа?дай жасап, мемлекетт?? дамуына жа?дайды жа?сарту≫.

Тем?р сарайында Абдужаппар Хорезми, Шамсутдин Мунши, Абдулла Лисон, Бадриддин Ахмед, Нигманиддин Хорезми, Ходжа Афзал, Алаутдин Каши, Джалал Хаки ж?не бас?а да ?алымдар ?ызмет жаса?ан. Тем?р математика - риезнет, геометрия - хандас, архитектура - миморлик, астрономия - ханат, ?дебиет, поэзия, тарих, музыка ? мусики ?ылым салаларыны? дамуына ерекше к???л б?лед?. Ол ?лкен ?ызы?ушылы?пен сахиб хунар (?алымдармен) ??г?ме д?кен ??ратын. Тарихи деректер оны? ?ол астында?ы айма?тарда?ы т?рк?, парсы, араб м?дениет? мен ?нер?н?? ?к?лдер?, ?алым ойшылдары ?м?р Тем?р тарапынан ?лкен ?олдау тап?анды?ын растайды.

Тем?р Самар?анда Сарай мен меш?т, Биб?-ханым медресес?н; Шахи-Зинд медресес?н т?р?ызады, ал ?аланы? айналасына ба?тар мен сарайлар Шинар-Ба?ы, Шамал-Ба?ы, Дилкуш-Ба?ы, Бехишт-Ба?ын т?р?ызады. Биб? ханымны? салынуы ж?н?нде Клавихоны? ≪К?ндел?г?нде≫ атап ?т?лед?: ≪Д?йсенб? к?н? Тем?р Самар?ан?а аттанып, ?ала?а к?рет?н жердег? б?р ?йге то?тады. Сол ?йд? ?з?н?? ?айын енес?н?? ??рмет?не (Биб?-ханым) салдырады≫.

Кухак пен Заравшан ?зендер? ар?ылы жолдар мен к?п?рлер салынады, ал кей?н ?мудария мен Сырдария ар?ылы к?п?р ж?рг?зед?, Сырдария мен Ахангаран ар?ылы канал ж?рг?з?лед?. Суландыру ж?йес? мен керуен-сарайларды? ??рылысы Б?хара , Лахрисабзда, Фер?анада , Т?рк?станда жасалады. ?те ?лкен к?лемде ?алалар, ауылдар, монша, медресе мен мавзолейлер салынады. ??рылыс ж?мыстарына жерг?л?кт? с?улетш?лерден - созиби хунарлармен ?атар Тем?р жаулап ал?ан мемлекеттерд?? с?улетш?лер? мен ??рылысшылары ?кел?нед? (Якубовский). Тем?р басып алын?ан елдерден 150 мы??а жуы? ?ол?нерш? шеберд? ?з астанасы Самар?ан?а алып келд?, оны? б?йры?ы бойынша ?алада ж?не ?аланы? сыртында к?птеген ?сем сарайлар салынды. Сарайларда Тем?рланны? же??ст? жоры?тары бейнеленд?. Ол Самар?анда салынып жат?ан ??рылысты? ?з?не дей?нг? салын?ан ?имараттардан ?лде?айда ке? к?лемде бол?анын талап етт?.

Клавихоны? ≪К?ндел?г?нде≫ Самар?ан ?аласыны? ??рылыс ж?мыстары ж?н?нде ?ызы?ты жайттар кездесед?: ≪Б?зд? ж?ма к?н? патшаны? б?йры?ы бойынша салынып жат?ан ?лкен сарайды аралату?а алып келд?, б?нда шеберлер 20 жыл бойы к?н?-т?н? е?бек ет?п келед?. Сарайда ?те ке? д?л?з бен ?лкен ?а?па бар, оны? ек? жа?ында ?рт?рл? бедерлермен с?нделген ек? арка бар. Б?л аркаларды? астында ша?ын б?лмелер орналас?ан... сарайды? ортасында ен? ?ш ж?з ?адам болатын суат бар, оны? артында алтынмен, лазурьмен ерекше безенд?р?лген е? ?лкен ес?к орналас?ан. Ес?кт?? ортасында, к?н бейнес?н?? ортасында арыстан бейнеленген, оны? жан-жа?ы да солай к?мкер?лген. Б?л Самар?ан билеуш?с?н?? герб бол?ан. Сарай Тем?рд?? б?йры?ы бойынша салын?ан дегенмен, мен?? ойымша сарайды б?рын?ы ?м?рш? сала баста?ан, себеб? б?л герб к?нде бейнеленген арыстан Самар?анны? б?рын?ы ?м?рш?с?н?? та?басы, ал Тем?рд?? та?басы ? ?ш д??гелек≫.

Клавихоны? дерег?не с?йенсек, Самар?ан ?аласыны? ??рылысы о?ан дей?н-а? бастал?ан. Ал оны ?з мемлекет?н?? астанасы ет?п та?да?ан Тем?р ?аланы? ??рылысын жал?астыр?анын б?лд?рсе керек. Тем?рд?? астана рет?нде Самар?ан ?аласын та?дап алуы турасында б?рнеше п?к?рлер бар: б?р? Самар?ан ал?аш Тем?р ба?ындыр?ан ?алаларды? ?ш?ндег? ?лкен? десе, енд? б?р? о?ан таби?аты ?атты ?нады, ал ?ш?нш?лер? ерте кезе?нен бер? б?л айма?ты Т?ранды ата?ты Афрасиб билегенд?ктен ?ызы?тыр?ан деп есептейд?. Атал?андарды? барлы?ы шынды??а жанасады, б?ра? объективт? себеб? ол М?уереннахрды? орталы?ында орналасып, географиялы? жа?дайы ?олайлы бол?анды?ында. ?ала бай су ж?йес?мен жан-жа?ынан ?ш ?аламен байланысты, м?нда тау, ?зен ж?не ормандар ?атар орналас?ан. Сонымен ?атар Самар?анда сирек кездесет?н т?ст? металдар мен ??рылыс материалдарыны? мол ?оры шо?ырлан?ан. Осыны? барлы?ы Тем?р мемлекет?н?? астанасы Самар?анды та?дауына ?сер еткенд?г? с?зс?з.

Тем?р салдыр?ан ?алаларды? ерекшел?г? олар ?алы? дуалмен ?оршалмады. Мысалы Самар?анда?ы К?к сарайда Тем?р жи? болма?ан, б?л ?азына орны рет?нде ж?мыс жаса?ан. ?м?р Тем?р ?з?н?? ?ала сыртында?ы тамаша ба?тарымен ?оршал?ан сарайында болуды ?нат?ан, ал ол жо? кезде б?л айма? ?аланы? бай ж?не кедей т?р?ындарыны? серуендейт?н орны бол?ан.

В.В. Бартольд, атап ?ткендей м?сылмандарды? е? басты ?аласы Самар?ан, Тем?рд?? ойынша, ?лемдег? б?р?нш? ?ала?а айналуы ти?с болатын. Тем?р ?з кезег?нде шаруашылы??а, жер жырту мен мал шаруашылы?ына, сауданы? дамуына ерекше к???л б?лд?. Али-Йезди ≪Зарфарнамеде≫ Тем?р ≪М?уереннахрды ?ш жыл?а салы?тан босатты≫, сол ар?ылы к?с?пш?лер мен жер шаруашылы?ымен айналысушыларды? экономикалы? жа?дайын же??лдеткенд?г?н айтады. Самар?анда бейнеленген Тем?рд?? ж?не оны? ?рпа?тарыны? же??стер?н салуда та?ырыпты? кеск?ндеме ар?ылы жасал?ан. Тем?р мен оны? ?рпа?тары кезе??ндег? (Х??-Х? ??.) ?абыр?а суреттер? к?лем? мен ?атарда?ы миниатюрасы бойынша ≪?лкен француз хроникасынан≫ (Х?? ?.) асып т?скен. Осы кезе?де Орта Азияда жерг?л?кт? ж?не шет айма?тардан келген с?улетш? безенд?руш?лерд?? мектептер? де ашылады.

?аза?стан аума?ында?ы Тем?рд?? е? ?зд?к салдыр?ан туындысы - ?ожа Ахмет Ясауи кесенес? . Ол ?аза?стан мен Орта Азия халы?тары арасында сопылы?ты? ке??нен ж?не табыспен таралуына жа?дай жаса?ан. Ахмет Ясауи тек насихатшы емес, XII ?асырда ?м?р с?рген философ, ?лы ??лама, мей?р?мд?, к?ш?пей?л, ойшыл а?ын рет?нде т?рк? ж?ртына танымал болды. Ахмет Ясауи - хал?ымызды? рухани жебеуш?с?, кей?нг? ?рпа? т?у?п етер ?асиетт? ?улие. Оны? мазараты - м?дениет?м?зд?? мерей?, ?лтымызды? ма?танышы.

Б?л ??рылысты салу себеб?, 1390-95 жылдарда?ы ?ан т?г?с ?рыстарда Тем?р Алтын Орданы? ?ктемд?г?н жойып астанасы - Сарай Беркен? ?ртеп ж?беред?. М?не, осы же??ст?? ??рмет?не Ахмет Ясауид?? еск? мазарыны? орнына жа?а ?лкен мемориалды ескертк?ш орнатуды ?й?арды. Осы т?р?ыда м?сылманшыл Тем?р тек д?ни ма?сат м?дден? ?ана к?здеген ед? деу ?иын. Б?л оны? бедел?н к?теруге, ?стемд?г?н?? мыз?ымас бер?к екенд?г?н к?рсетуге ж?не дала жа? сыртыны? сен?мд? болуы ?ш?н де ?ажет ед?. Сонымен ?атар ?аз?рг? к?н? б?л кесене тек ?аза? хал?ы ?ана емес барша т?р?к-м?сылман ?лем?н?? ма?танышына айналып отыр. Кесене ?аза?ты? А? Орда мемлекет?н?? о?т?ст?к б?л?г?, Сыр бойы ?алаларын Тем?р жаулап ал?ан же??с?н?? белг?с? рет?нде т?р?ызылды.

Кесене ??рылысы жайлы нег?зг? жазба деректер Йездиден шы??ан Шериф ад-динн?? ≪Зафарнама-ий Тем?ри≫ (≪Тем?р же??стер?≫) атты к?табында баяндал?ан. Б?л к?тапта 1397 жылы Тем?рд?? ?ызыр ?ожа ханны? ?ызы с?й?кт?с? Т?укел ханым?а аттан?анды?ы жайлы жазылады. Самар?аннан Ташкентке барар жолда Ясы ?ыста?ында?ы ?ожа Ахмет Ясауи басына зиярат етуге б?рылады. М?нда ол еск? мазарды? орнына з?ул?м кесенен? т?р?ызу?а ?м?р етед?.

Т?рк?станда?ы ?ожа Ахмет Ясауи кесенес? ? орта?асырлы? с?улет ?нер? ескертк?штер?н?? тамаша туындысы. 1396-1399 жылдары ?м?р Тем?рд?? б?йры?ымен ?ожа Ахмет Ясауи ?аб?р?н?? басына т?р?ызыл?ан. К?птеген жазба деректерге ?ара?анда, болаша? ??рылысты? жобасын жасауда ?м?р Тем?рд?? т?келей ?з? ?атысып, ?лшемдерд? ?з? аны?та?ан к?р?нед?. Кесене ? ?лкен порталды-к?мбезд? мемориалды? ??рылыс. Архетектуралы? жерг?л?кт? д?ст?рд? жете ме?герген парсылы? шеберлерд?? жобасы ??рылыс?а нег?з ет?п алын?ан. Кесенен? тербезд?к Шараф ад-дин Тербезд?? баласы Абд ал-Азиз ??рылыс ж?мысын сал?ан. Кесене ??рылысы жайлы Шериф ад-дин былай деп жазады: ≪?з?рбайжан, Парсы, ?нд? ж?не т.б. елдерден ?кел?нген 200-ге жуы? тас ?алаушылар ж?мыс ?степ, тауда 500 адам тас ?нд?рд?. Тасты жетк?зуге ?нд?ден ?кел?нген 95 п?л пайдаланылды. ??рылыс барысына жи? ?атыс?ан Тем?р ж?мыс сапасына к???л? толма?ан жа?дайда к?н?л?лерд? ?ата? жазалап отырды. Тем?р заманында ?ожа Ахмет Ясауи кесенес? сия?ты ??рылыс жо?ты? ?асы ед?. Кесенен?? ?рб?р к?рп?ш? ?олдан жасалып, сапасы ?те жо?ары болды. Кесене о?т?ст?к-шы?ыстан, солт?ст?к-батыс?а ?арай созылып жатыр. Ен? 46,5 м., ?зынды?ы 65 м. К?йд?р?лген шаршы к?рп?штен ?р?лген. Кесене жобасыны? ерекшел?г? ? онда Орталы? Азия с?улет ?нер?нде б?рын-со?ды ?шыраспа?ан шатыр жабу ?д?стер? ?олданыл?ан. Ескертк?ште к?мбезд? аркалы элементтер мол. С?улетш? шеберлер тек аркалы к?мбезд? ж?йен?? ?з?не сан т?рл? ?д?стерд? ?олдан?ан. Кесенеде аса ?лкен портал (ен? ? 50 метрге жуы?, порталды? арканы? ?зынды?ы ? 18, 2 метр), б?рнеше к?мбез, 35 б?лме бар. ?имаратты? би?кт?г? ? 37,5 м. Сырт?ы ?абыр?аны? ?алы?ды?ы ? 3 м. ?ожа Ахмет Ясауи кесенес? меш?т , медресе ?ызмет?н де ат?ар?ан. Кесенен?? ?ш ?абыр?аны? ?ст??г? жа?ымен ?тк?з?лген эпиграфты? фризде ??ран К?р?м с?релер? мен аяттары жазыл?ан.

Б?к?л ??рылысты? ма?ыналы? к?нд?г? ? ?аб?рхана ортасында ?ожа Ахмет Ясауиге ??лпытас ?ойыл?ан. ?аб?рхана ес?г? ж??а тем?рмен ?апталып, о?ан алтынмен жазулар т?с?р?лген. Кесене-меш?тт?? 16 терезес?, ?ос ?абат к?мбез? бар. Меш?тт?? батыс жа? ?абыр?асында Меккедег? ?а?ба ?спетт? 3,5-2,5 метрл?к мозаикалы? михраб орнатыл?ан. Кесенен?? о?т?ст?к-батыс жа?ында?ы Алла?а ??лшылы? етуге арнал?ан жерасты ?ибадатханалары Ясауид?? т?р? кез?нде жасалып, кей?н ?айта жа??ыртыл?ан.

Тем?р ≪?алаларда м?дениетт? адамдар не??рлым к?п болса, оны? ?с?п-?ркендеу?, дамуы тез ж?ред?, М?уереннахр мен Т?рк?стан ?алалары мейл?нше к?ркейе т?сед? деп есептед?≫. М?уереннахр мен Самар?анда бой к?терген жа?а ??рылыс нысанында пейзаж к?ркем ?нер? ке? тарады. Б?ндай тамаша к?ркем суреттер Ширин-бика-ага (1385), Биб?-ханым (1404), Туман-ака (1405) ?абыр?аларында бейнеленген. Оларды? барлы?ы к?к бояумен, а? жола?тармен ж?не алтын т?стермен к?мкер?лген. Пейзажды? туындыларда Х?V-ХV ?асырларда к?ркем ?нер метаформасы ?лемде жо? ≪фирдаус≫ - ж?ма? ба?тары бейнеленд? [19]. М?уереннахрда ?олданбалы ?нер ке??нен тарады. Ол ?с?ресе, Ясыда, Самар?ан пен Б??арада жа?сы таралды. Сонымен ?атар ?м?р Тем?рд?? м?сылманшыл екенд?г? ж?не он ек? жасынан бастап намаз?а жы?ыл?анды?ы, м?сылманды? салт-д?ст?рд? ерекше ?стан?анды?ы ж?не ?з мемлекет?нде м?сылман д?н?н?? таралуына жа?дай жаса?анды?ы деректерден белг?л?. Тем?р ?з? та??а отырып, мемлекет бил?г?н ?з ?олына ?ста?ан с?ттен бастап мемлекетт?? нег?зг? т?рег?н?? б?р? д?н екенд?г?н мойында?ан. Ол Тем?р т?з?ктер? (≪Уложение Тимура≫) атты шы?армада д?н туралы былай дейд?: "Ма?ан т?ж?рибе к?рсетт?. Д?н мен за??а ба?ынба?ан мемлекет еш?ашан ?з?н?? к?ш? мен ?уатын са?тай алмайды... Д?нс?з мемлекетт? шатыры жабылма?ан, ес?кс?з, ?оршаусыз, кез-келген арам пи?ылды адам к?ре берет?н ?ор?ансыз ?ймен салыстыру?а болады.

Мен сонды?тан ?з ?имаратымды ислам д?н?н?? ?лылы?ына нег?здед?м. О?ан ережелер мен за?дарды ?йлест?рд?м ж?не оларды ?з?м бил?к ж?рг?зген кез?мде са?тап, мойынс?ндым" - дейд? [3, C. 69]. Б?л ?м?р Тем?рд?? мемлекетт? бас?аруда д?н мен д?н ?к?лдер?не ар?а с?йегенд?г?н к?рсетед?. Сондай-а? осы шы?армада ?м?р Тем?рге п?р?н?? мемлекетт? бас?ару ж?йес?н ?алыптастыру?а ?атысты жазыл?ан ойлары келт?р?лед?. Онда былай дел?нед?: ≪Мен?? п?р?м ма?ан былай деп жазды: Тем?р, Т???р оны ?з? ?ор?асын, сен мыналарды ес??де ?ста. Мемлекетт? бас?ару ? ?лы жаратушыны? ?лемд? бас?аруына ??сас. Б?л бас?аруда ?рт?рл? ?ызметтер бар: ты?шылар, ?ызметш?лер, жасауылдар ж?не оларды? ?р?айсысыны? ат?арар ?ызмет?не ?арай мойындарына артыл?ан м?ндеттер? бар. Олар ?здер?не артыл?ан м?ндет ше?бер?нде ?ана ?ызмет ат?арады ?р? олар ?з шекараларынан шы?пайды ж?не Жаратушыны? за?дарын ?ата? са?тайды. Сонымен ?атар Тем?р: ≪Мемлекет ж?не о?ан бил?к ж?рг?зуге арнал?ан мен?? б?р?нш? ?а?идам ? Алла та?аланы? д?н? мен М?хаммед М?стафаны? (с.а.с) шари?атына бас и?п ?ана ?оймай, о?ан мейл?нше ?р?с берд?м. ?р жерде ж?не ?р уа?ытта ислам д?н?н ?олдап ?уаттадым≫.

Сен пай?амбар ?рпа?тарын ?ол асты?да?ы ?зге халы?тан жо?ары ?ста. Олар?а ?лкен ??рмет к?рсет. Олар?а берген сыйы?ды д?ние шашу деп есептеме. Сен?? ??дай жолына ж?мса?ан ?аржы? бос?а д?ние шашу емес. Сен ?з ?ол асты?да?ы халы?ты 12 топ?а б?л. Ол сен?? мемлекет??н?? с?улет? де, т?рег? де болады≫.

?м?р Тем?р п?р?н?? осы айт?анымен ?о?амды он ек? саты?а б?лед?. Сол он ек? сатылы ж?йен?? ал?аш?ы сатысында Пай?амбар ?рпа?тары мен ?лыс бектер?, за? шы?арушылар т?р. Б?л да ?м?р Тем?рд?? д?нге, д?н ?ызметкерлер?не, ?с?ресе Пай?амбар ?рпа?тарына к?з?арасы ?андай бол?анды?ын к?рсетед?. Тем?р саясаткер рет?нде ислам д?н?не с?йене отырып, м?сылман д?ндарларыны? бедел?н ?з мемлекет?н ны?айту ?ш?н пайдалан?ан ж?не осы ма?сатта ол ?зге де д?ни нанымдарды ?тымды пайдалан?ан. Ол бос уа?ытын саятшылы? пен шахмат ойнау?а арнап, оны жет?лд?р?п отыр?ан.

Тем?р ?з заманында тек со?ыс ?нер?мен ?ана ерекшелен?п ?оймай, жасампазды? ?нер?мен: ?з мемлекет?нде с?улет ?нер?н?? ?ркендеп, жа?а меш?ттер мен медреселер, ба?тар мен суландыру ж?йелер?н?? дамуына ж?не жер шаруашылы?ын ?ркендетуге жа?дай жаса?ан. Сонымен ?атар, тарихта м?сылман с?улет ?нер?н?? е? б?р дамы?ан кезе?? де Тем?рд?? ес?м?мен ты?ыз байланысты. М?сылман д?н? салтанат ??рып, ?ылымны? дамуына жа?дай жаса?ан т?л?а екенд?г?н бай?ау?а болады.

Тем?р 1405 жылы Отырар ?аласында д?ниеден ?тед?. Ол парсы деректер? бойынша ≪?кпес?не суы? тигенд?ктен≫, ал ?ытай деректер? бойынша ≪?ш с?зег? ауруынан д?ние сал?ан≫ десед?. Б?л Шариф ад-дин Йездид?? е?бег?нде жа?сы баяндал?ан. ≪Сейхунны? жа?асынан кеткен Тем?р (1405 ж. ?а?тарды? 14) Отырарда Берд?-бект?? сарайына то?тайды, оны? жанында?ы ханзадалар?а, ?м?рлер мен жа?ындарына жеке-жеке б?лме беред?...≫. Осы ??г?меден кей?н ≪Зафарнамеде≫ Тем?рд?? ?л?м?не арнал?ан арнайы б?л?м бар онда: ≪Б?к?л Азияны дерл?к ба?ындыру?а ж?мса?ан жет? жылды? жоры?ынан кей?н Тем?р ?з?н?? енд?г? ойын ?лемде ?д?летт?л?к орнату м?селес?не арнайды. ?з?н?? б?рын?ы ?ател?ктер?н жуып-шаю ма?сатында ол Самар?ан?а кел?п, б?л жерде 5 ай?а жуы? уа?ытын ?тк?з?п, идолдар?а табынатын ?ытай ел?не ?арсы жоры??а дайындалады. 1405 жылы ол Отырар?а кел?п, жолда ?атты суы? ти?п денес? ?ызады. Маулян Фазл-Аллах Тебрези тамаша д?р?гер бол?анымен, оны? шипа берет?н д?р?лер? еш к?мек бермейд?. Д?р?герлер та?дырмен жазыл?ан ?л?мге еш араша бола алма?андары жазылады≫.

Шы?армада Тем?рд?? к?з ж?м?ан кезе??н 1405 жылды? 14 а?пан деп к?рсет?лед?. Б?л?м Тем?рд?? д?ниеден ?ткен ша?ында 71 жаста бол?анды?ын ж?не оны? 36 жыл бил?к ??р?анды?ын хабардар етед?.

Ал Клавихоны? ≪К?ндел?г?нде≫ Тем?р ?ытай?а жоры??а аттанбастан б?рын ?атты ?артайып кеткенд?г?н ж?не ?м?рд?? ?абылдауында бол?анда ≪Тем?р елш?лерд?? жа?ын келу?н с?ра?ан, себеб? алыстан жа?сы к?рмегенд?г?н айтады≫. Ал тарихшы Хафиз-Абру мен Ибн-Арабшах Тем?рд?? шамадан к?п шарап ?шкенд?г?н ?з е?бектер?нде келт?ред?. Сонымен ?атар Хафиз-Абру ≪Тем?р ауырып жат?ан кезде оны? жанына ?м?рлер? жиналады, ол алдымен б?р сауса?ын кей?н ек?нш?с?н к?теред?. Жанында?ылар?а к?з?мен ымдап ≪Мен не айт?ым кел?п т?р деп с?райды?≫ ?м?рлер жауап беред?: ≪?м?рш? б?л жазылатын б?р немесе ек? жол бар деген ма?ынаны б?лд?ред?≫ дегенде, Тем?р еш б?гелместен ≪Мен аралары?да б?р-ек? к?ннен кей?н болмаймын дегенд? б?лд?ред?≫ деп айтады. Сонымен ?атар Ибн Арабшах Тем?рд? д?р?герлер оны? ?ш? мен ма?дайына м?з ?ою ар?ылы емдеген деп к?рсетед?. Б?л жерде ?ытай деректер? шынды??а жа?ын келет?нд?г?н мойындауымыз керек ^[9] }}.

Тем?р ?аза? мемлекет?н?? ?с?п ?ркендеу?не кере?ар р?л ат?арды. Сы?ана? , Сауран , Сарайшы?ты ?иратты, Жет?суды басып алды, А? Орда мемлекет?н ?лс?ретт?. ?ыпша?-?аза? даласында тонаушылы?, бас?ыншылы? жоры?тар жасады. Тем?р ?з?н?? ата? абыройын ас?а?тату ?ш?н М?уераннахр, Самар?анда ескертк?ш м?наралар, з?ул?м меш?ттер т?р?ызды.

?м?р Тем?р ?з мемлекет?не ?ылышты? к?ш?мен, ?ырып-жою ар?ылы жеткен? белг?л?. Ал сол кезе?де м?дениет? мен экономикасы т?ра?тана бастап, шаруашылы? т?рлер? жет?ле баста?ан А? Орда мен Мо?олстан Тем?рд?? со?ыс ала?ына айналды. Ол ?ат?гезд?кпен халы?ты ?ырып-жойып, ба?ынба?андарды? барлы?ын жермен-жексен етт?. Осылайша Тем?р ?лемд?к де?гейдег? ?лы ?олбасшы рет?нде са?тал?анымен, ?аза?стан тарихында оны? жоры?тары ?о?амны? дамуы мен этникалы? т?тасты??а кер? ?сер етт?. ?леуметт?к те?с?зд?кт? к?шейте т?с?п, оны? зардабы тарих та?ылымында орны толмас бас?ыншылы? со?ыс ?рекеттер? рет?нде са?талды ^[9] }}.

≪ Родоводта≫ б?л т?л?а?а ?атысты шеж?ре бар: ?м?р Тем?р

1. ↑ Т?ре ?улет?н?? ?ызы Сарай Мульк Хануммен отандас?аннан кей?н гурган (ханны? ке?йеу баласы) ата?ын ?осты.
2. ↑ [1] ?ЛЫ ?ОЛБАСШЫ ?М?Р ТЕМ?Р
3. ↑ ?м?р Тем?р мемлекет? .
4. ↑ Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.?.Жа?ып. - Алматы: ≪?аза? энциклопедиясы≫, 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х
5. ↑ ?ЛЫ ?ОЛБАСШЫ ?М?Р ТЕМ?Р .
6. ↑ {{ cite web }} ?лг?с?ндег? title= параметр?н жазу керек. .
7. ↑ “?аза?стан”: ?лтты? энцклопедия/Бас редактор ?. Нысанбаев ? Алматы “?аза? энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
8. ↑ Отырар. Энциклопедия. ? Алматы.≪Арыс≫ баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
9. ↑ ^{a b} [url= http://alashainasy.kz/kazak_tarihy/ulyi-kolbasshyi-amr-temr-60462/ ?ЛЫ ?ОЛБАСШЫ ?М?Р ТЕМ?Р].

• ?м?р Тем?р жоры?тары
• ?м?р Тем?рд?? Мо?олстан?а жоры?тары
• ?м?р Тем?рд?? ?ытай?а елш?л?г?