?а?лы мемлекет?
- ?ытай жазба деректер?нде канцзюй деген атпен, б.з.д. 2 ?. айтылады.
Б?г?нг? ?аза? халын ??ра?ан ?р? тайпалар ?атарында ?а?лыларды? орны ерекше. К?рш? елдер оларды кез?нде "канх" деп атаса, б?рде "?ан" деп атады. Б?л атауды? шы?уын б?зге жеткен а?ыздар к?д?мг? арба атауымен байланыстырады.
Сырдария
,
Талас
?зендер? бойында орналасты. Саны 600 мы? адам, 120 мы? ?скер?мен
Орталы? Азиядан
келген. Астанасы
Битян
?аласы бол?ан.
Б. з. б. II ?асырды? ек?нш? жартысында?ы ≪Халы?тарды? ?лы ?оныс аударуы≫ деп аталып кеткен тарихи о?и?аларды? н?тижес?нде
Орталы? Азияда
жа?а мемлекетт?к б?рлест?ктер, соны? ?ш?нде
?йс?н
,
Янцай
,
?а?лы
мемлекеттер? ?алыптасады. Со??ысы ?аза?стан тарихында елеул? р?л ат?арды.
Тарихнаманы? ау?ымды бол?анына ?арамастан, ?а?лыларды? зерттелу? ?л? де ?ана?аттандырмайды. Б??ан жазбаша деректемелерд?? мейл?нше шектеул?л?г? себеп болды, оны? ?ст?не деректер ?зд?к-созды? ж?не ?арама-?айшы, м?ны? ез? м?селен?? ?ркелк? т?с?нд?р?лу?н ту?ызады. Мемлекетт?? аума?ы ?ланбайта? жерд?:
Ташкент
жазирасы мен
Сырдария
,
Жа?адария
,
?уа?дария
алабыны? ежелг? арналарын ж?не
Жет?суды?
онт?ст?к-батыс б?л?г?н ?оса О?т?ст?к ?аза?станды алып жатты. Е? ??д?ретт? кез?нде о?ан Сусе, Фумо, Юйни, Цзи, Юйцзянь сия?ты бес ≪ша?ын иел?к≫, сондай-а? Янцай ба?ынды. Алайда оларды? орналасуы даулы болып ?алып отыр. Айтыл?ан айма?та археологтар сол уа?ытта?ы нег?зг? ?ш м?дениетт? - ?а?лы м?дениет?не баланатын ?ауыншы, Отырар-?аратау, Жет?асар м?дениет?н атап к?рсетед?. Осы м?дениеттерд? 70?80-жылдары белсенд? т?рде ?р?стет?лген зерттеу ?а?лы т?р?ындарыны? материалды? м?дениет?н?? сипаты, шаруашылы?ы, ?оленер? туралы деректерд? ед?у?р толы?тыра т?сед?.
?ытайды?
тарихи хроникалы? деректер?н?? ерекшел?ктер? мынадай: тек солар?а ?ана ?арап б?л мемлекетт?? пайда бол?ан уа?ытын, оны? на?ты шекарасын, астанасы Битянь ?аласыны? ?айда екен?н, т?уелд? бес иел?кт?? ?алай орналас?анын ж?не бас?а да к?птеген н?рселерд? ай?ын аны?тау м?мк?н емес.
Орналасу м?селелер?. ?а?лы мемлекет? мен оны? иел?ктер?н?? орналасу м?селелер?н?? тарихы И. Бичуриннен басталады, ол оны? орналас?ан жер?н Сырдария ?зен?н?? солт?ст?к жа?ында?ы далалар деп белг?леген. ≪Шицзи≫ м?т?н?не ≪Давань туралы хикаяда≫ берген т?с?н?ктемес?нде ол ≪Кангюй иел?г? ?аз?р ?аза?ты?
?лы ж?з?
мен
Орта ж?з?
кеш?п ж?рген Сырдарияны? солт?ст?к жа?ында?ы далаларды алып жатыр≫ деп атап ?ткен. ≪Шицзиде≫ ?а?лыны? орналасуы туралы былай дел?нген: ≪
?а?лы
Даванны? солт?ст?к-батысында шамамен ал?анда 2000 ли жерде жатыр. Б?л ? ?детте 20 000 ?скер? бар юечжил?ктерге ??сайтын к?шпел? иел?к. Кангюй Даваньмен шектес ж?не к?ш?н?? аз болуына ?арай о?т?ст?кте юечжилерд?? бил?г?н, шы?ысында ??ндарды? бил?г?н таниды≫.
?лкен Хань
?улет?н?? келес? хроникасы ≪Цянь Ханьшуды?≫ ≪жерге орналасуды суреттеу≫ деген тарауында ?а?лы?а арнал?ан б?л?м бар, онда с?збе-с?з келт?ргенде былай дел?нген: "?а?лы билеуш?с? Лоюень ел?нде, Уананнан 12 300 ли жердег? Битянь ?аласын мекендейд?. Ол наместникке т?уелд? емес. ?м?рш?н?? жазда болатын жер?не Лоюеннен жет? к?нде жетуге болады. Хал?ы 120000 отбасынан, 600 000 адамнан т?рады; ?скер саны 120 000 адам. ?дет-??рпы ?лкен юечжимен б?рдей. ?а?лы шы?ыс жа?ында ??ндар?а ба?ынады...≫6. Осы ?асырды? ортасына ?арай оларды? орналасу м?селелер? ж?н?нде нег?з?нен ек? к?з?арас: 1. ?а?лылар
Ташкент
жазирасынан
Хорезмге
дей?нг? ?ос ?зен арасында?ы ке?-байта? жерд? алып жатты; 2.
?а?лы
иел?г?
Сырдария
?зен?н?? са?асынан
Ташкентке
дей?нг? ал?апта шо?ырлан?ан, ал байыр?ы жерлер?
Сарысу
?зен?н?? орта а?ысынан сол ?зен мен
Шу ?зен?нде
,
?лытау?а
дей?н орналас?ан деген к?з?арастар ?алыптасты.
Ертедег? алуан т?рл? жазбаша деректемелерде ?а?лы ел?н?? аты б. з. б. XIV ?асырдан бастап м?л?м бол?анымен,
Орта Азияда?ы
б. з. б. IV ?асырды? ая?ында?ы о?и?аларды жа?сы б?лет?н антик авторлары ?а?лыларды то?талмайды.
Сырдария
бойында?ы айма?та ≪?ан ?й?≫ б. з. б. ΙΙΙ, д?рысында,ΙΙ ?асырда к?тер?лген деп жорамалдау?а болады. Б?л сол кезе?дег? к?шпел?лер ?стемд?г?н?? к?шею?нен бол?ан ед?.
Егер б. з. б. II ?асырды? ек?нш? жартысында Чжан-Цянь ?а?лы жерлер?н?? о?т?ст?г?нде юечжиге, ал солт?ст?г?нде ??ндар?а т?уелд? екен?н айтса, б?зд?? заманымызда?ы I ?асырда м?нда?ы жа?дай ?згеред?. Егер Чжан Цянь юечжи ?скер?н 100-200 мы?, ал ?а?лы ?скер?н 90 мы? деп хабарла?ан болса, Цань-Хань-Шу енд? ?а?лы ?скер?н 120 мы?, юечжи ?скер?н 100 мы? дейд?14.
Б?л кезе?де
Орта Азияда?ы
?ос ?зен аралы?ында юечжилерд?? нег?зг? б?л?г?н?? о?т?ст?кке, сол жа?алауда?ы Бактрия?а ы?ысуы, жерге отыры?шылы? орын алып, жеке-жеке бес иел?кке б?л?нген?н, м?ны? ?з? ?а?лымен салыстыр?анда оларды? ?лс?реу?не ?кеп со?пай ?ойма?анын, ал ?а?лыларды? алдынан о?т?ст?к пен батыс?а экспансия ?ш?н м?мк?нд?к ашыл?анын атап ?ткен ж?н. Сол кезде (б. з. б. II ?асырды? ая?ы ? I ?асырды? басы), ?а?лыларды? жо?арыда атал?ан т?уелд? бес иел?г? пайда болса керек, ол ?з?не
Янцайды
(
Арал
-
Каспий
???р?ндег? сарматалан тайпалар ода?ы), Яньды (
Орал
???р?ндег? сармат тайпалары) ба?ындырып алды. ?ытай ж?н?нде ?а?лы билеуш?лер? ?здер?н т?уелс?з, т?пт? батыл ?ста?ан, б?л ж?н?нде б. з. б. I ?асырды? ая?ында Батыс ?лкес?ндег? хань намесниг? император?а былай деп хабарла?ан: ≪.. .
?а?лы?а
, кер?с?нше (?йс?нмен салыстыр?анда) ?рк?к?рек, батыл ж?не б?зд?? елш?лер?м?з алдында бас июге ешб?р к?нбейд?. Онда наместниктен ж?бер?лген шенеун?ктерд? ?йс?ндерд?? елш?лер?нен т?мен отыр?ызады. Тама?ты ?уел? соларды? князьдары мен а?са?алдарына, сонан со? барып наместникт?? елш?лер?не тартады...≫15. Ертеректе, Фер?ана-?ытай со?ысыны? барысында, ?а?лыларды? араласуы ?ана фер?аналы?тарды астанасыны? ?иратылуынан ??т?арып ?алды ж?не фер?аналы?тар?а ти?мд? б?т?м жасалуына ж?рдемдест?16. Кей?ннен, б. з. б. 47?46 жылдарда ?а?лыларды? билеуш?с? ?йс?нге ?арсы к?рес?нде солт?ст?к-??н шаньюй?
Чжи Чжид?
?олдады, ал ?йс?ндерд?? ода?тасы ханьды? ??д?ретт? ?ытай болды17. Осыны? алдында ??ндарды? державасы солт?ст?к ж?не о?т?ст?к ??ндар?а б?л?нген ед?. О?т?ст?к ??ндарды? жетекш?с? шаньюй Хуханье, тег?нде, ру а?с?йектер? мен ?атарда?ы ?ауым м?шелер? к?пш?л?к б?л?г?н?? м?дделер?н б?лд?рген болар, ?ытай?а бер?л?п, онымен татулы? ж?не досты? туралы шарт жасасты. Солт?ст?к ??ндарды? билеуш?с? шаньюй Чжи Чжи о?т?ст?к ??ндарды ба?ындыру?а с?тс?з ?рекет жасап, император сарайымен ?атынасын ?згеннен кей?н байыр?ы ??н иел?ктер?нен ы?ыстырылды. Ол Угэн?,
Гяньгуньд?
, Динлинд? ба?ындырды, б?ра? к?ш ал?ан, оны? ?ст?не
?ытай
?олда?ан ?йс?ндерге ?арсы т?ра алмады. ?з кезег?нде ?йс?ндер б. з. б. I ?асырды? орта шен?нде ?а?лыларды? шы?ыста?ы шекарасына ?ысым жасады. Сол кезде ?а?лылар ?йс?ндерге де,
?ытай?а
да б?рдей ?арсы т?ра алатын к?шпен ода? жасаспа?шы болып ?й?арды.
М?ндай к?ш солт?ст?к ??ндарды? шаньюй? Чжи Чжи болатын. Чжи Чжиге кангюй билеуш?с? ?з ?ызын ?затып, ?з иел?ктер?н?? шы?ыс шептер?нен жер б?лед?, ?з ?скер?н?? б?р б?л?г?н оны? бас?аруына беред?. ?йс?нн?? жер?не Чжи Чжи б?р?атар ойда?ыдай шап?ыншылы? жаса?анымен, б?л ?скер ?йс?ндерд? б?ржола же?е алмайды. ?а?лылар шарттарын (державаны? шы?ыста?ы шекарасын ?ау?пс?зденд?руд?) Чжи Чжи объективт? т?рде орындай алмады да, соны? нег?з?нде жанжал т?танды. Оны Чжи Чжид?? ?а?лыларды? ?дет-??рпын к?р?неу ?стан?ысы келмеу? ?шы?тыра т?ст?. Ол ?а?лы билеуш?с?н?? ?ызын, сондай-а? ≪ата?ты адамдарын ж?не ж?здеген ?арапайым адамдарды ?лт?рд? немесе оларды Дулай (
Талас
) ?зен?не тастады≫18.
Чжи Чжи ?а?лы билеуш?с?н?? ордасынан ?уылып,
Талас
?зен?н?? бас жа?ына кетт? де, сонда ?з?не ?ала сала бастады. Жазбаша деректемелерд?? м?л?меттер?не ?ара?анда, ?ала салуда к?н сайын 500-ге дей?н адам ж?мыс ?стеген. Шаньюй ??рылыс?а ?аржыны
Фер?ана
мен
Парфия
билеуш?лер?нен алым рет?нде алып отырды, ол ??рылысшы-шеберлерд? де сол жа?тан ша?ырып алса керек. Ек? жыл бойы салын?ан ?ала мы?тап бек?т?лд?, ол ек? ?ор?анмен ?оршалды, оны? сырт?ысы а?аш, ал ?шк?с? м?наралары бар топыра? болатын. ?ш?не ??рылыстар мен ?амал орналас?ан, шаньюй мен оны? жа?ын т???рег?ндег?лер сонда т?р?ан. Чжи Чжид?? к?шею? мен оны? ?йс?ндерге шап?ыншылы?тарын жал?астыра беру? ?ытай империясын ед?у?р аландатты. Чжи Чжид? дипломатиялы? жолмен бейтараптандыру табыс?а жетпед? де, ?ытайлар со?ыс?а дайындала бастады. ?ытай шенеун?ктер?н?? ?ст?? жайы туралы мынадай жазбалары са?тал?ан: ≪Батыс ?лке сюннулерге ти?ст? болатын, ал ?аз?р Чжи Чжи шаньюйд?? да??ты ес?м? алыс жерлерге м?л?м. Ол басып к?ру ар?ылы ?йс?н мен Даюаньды ы?ыстыруда ж?не ?а?лыны басып алу туралы ойынан ?айтпауда. Егер ол б?л мемлекеттерд? басып алса, б?рнеше жылдан кей?н барлы? отыры?шы елдерге ?ау?п т?нед?. М?ны? ?ст?не оны? жауынгерлер? тез ?р? батыл ?имылдайды, олар жа?сы со?ысады ж?не б?рнеше рет же??ске жеткен. ?з?рше малды к?т?п отыр?анда (ол армияны тама?тандыру ?ш?н кел?п-жетуге ти?с), Батыс ?лке с?зс?з ?ау?п- ?атерге ?шырайды. Оларды? орналас?ан жер? ?ытайдан алыс бол?анымен, та?ыларды? ?з ?ор?анысы ?ш?н бек?н?ст? ?алалары жо?. Егер ?скерлерд? ?скери ?оныстардан к?тер?п, нн?? хал?ы мен ?скерлер?н шабуыл?а шы?у?а м?жб?р етсе, оларды соны?, Чжи Чжид?? ?алалары ?абыр?асы- на апарса, егер ол кашып кетк?с? келмесе, пана таппай, ?йс?н ?ор?ан?ысы келсе, ?з?н ?ор?ай алмайды. Сонда мы? рет бастал?ан ?с б?р к?нде ты?дырылады≫19.
К?п кеш?кпей ?ытай ?скер? жоры??а шы?ты. Ол
?лы Ж?бек
жолын бойлай ек? ба?ытта ж?рд?. ?ш отряд
?аш?ар
,
Фер?ана
ар?ылы, Шат?ал жотасында?ы
Шанаш
ж?не
Талас
жотасында?ы ?арабура асулары ар?ылы о?т?ст?к жолмен, ?ш отряд солт?ст?к жолмен?
Шы?ыс Т?рк?станнан
, ?йс?ндерд?? Чигучэн ордасы орналас?ан
Ысты?к?л
?азан ш???ырында?ы Бедел асуы ар?ылы ?ткен
Гюлар
, содан со?
Шу а??арымен
Талас?а
беттед?. ?скерлер
Чжи Чжи
?аласы ?ор?аныны? жанында ?осылды.
Шаньюйд??
?з? ?оршау?а дайындал?ан ед?, ол ?з ?скерлер?н ?абыр?аларды бойлай орналастырды, ал ?ала ?а?паларыны? ек? жа?ына ≪балы? ?абырша?ы≫ сия?ты ет?п ?деттен тыс сап т?зеген жаяу жауынгерлер отрядын ?ойды.
?о?ырт?бедег? ?а?лы обасынан табыл?ан сасанил?к бедерл? асыл тастар (б. з. IV?V ??.): 1 ? сердолик, 2-4 ? халцедон.
Б?р кездерде ?а?лылар мекендеген аудандардан археологтар ?оныстар мен ?орымдар тапты. Б?л ескертк?штер
?ауыншы
,
Отырар-?аратау
,
Жет?асар
археологиялы? м?дениеттер?не жат?ызылды.?
Б?р?нш?с? -
Ташкент
жазирасына, ек?нш?с? -
Сырдарияны?
орта а?ысында?ы
?аратау
беткейлер?нен
Талас?а
дей?нг? аудандар?а, ?ш?нш?с? -
?уа?дария
мен
Жа?адария
а??арына тарал?ан. ?а?лы д?у?р?ндег?
Орталы? Азия
айма?тарына салыстырмалы сипаттама берген кезде
Сырдарияны?
са?асынан
Фер?ана?а
дей?нг? б?рт?тас м?дени-шаруашылы? ???р ай?ындалады. Ол ???рге отыры?шы ег?нш?л?к-малшылы? экономика, ?ргел? архитектурасы мен ?ор?аныс к?былыстары, ?оныстануды? жетекш? ?лг?с? рет?ндег? аздап бек?н?с жасал?ан ?оныстар, ?ол?нерд?? нашар дамуы, а?ша айналысыны? шектеул?л?г? ж?не бас?а да белг?лер т?н бол?ан25.
Шардара?а
жа?ын жердег?
А?т?бе
?онысы ?ауыншы м?дениет?н??, е? жа?сы зерттелген ескертк?ш? болып табылады. Ол
Сырдарияны?
сол жа? жа?алауына орналас?ан. ?ала орны ?ш жа?ынан дуалмен, ал Сырдария жа?ынан ?азыл?ан ормен ?оршал?ан. ?ала орныны? орталы?ында орналас?ан би?кт?г? 20 метрге жуы? д??гелек т?бе (шо?ы, оба) ерекше к?р?нед?. Т?бе аума?ында ж?не
А?т?бе
2-н?? бас?а б?л?ктер?нде ?азба ж?мыстары ж?рг?з?лд?.
?азбаларды? б?реу?нен Сарай ?й? толы? аршылды. Ол т?кб?рышты, к?лем? 28x18,5 м болып шы?ты.
Сарай
шаршылап орналас?ан бес жайдан, к?ру кешен? мен ??рылысты батыстан шы?ыс?а ?арай орап ?тет?н ек? д?л?зден т?р?ан. Оны? орталы?ында шаршы зал (3,6x3,6 м) бар, ол бас?а жайларды? б?р?мен ар?ан ар?ылы ?тет?н жолдармен байланыс?ан. Б?р кездерде оны? т?бес? жалпа? ет?п жабыл?ан. Зал ?абыр?аларыны? би?кт?г? ?аз?рг? кезде 6 метрге жетед?. Зал еден?н?? ортасында ??ды? бар. ?й солт?ст?к-батыс б?рышына салын?ан, м?ржасыз камин ?лг?с?ндег? оша?пен жылытыл?ан. Залды? айналасына орналас?ан жайлар д?галана и?л?п, ал оларды? б?реу? к?мбездеп жабыл?ан, б?л к?мбез
Орта Азия
мен
?аза?станда?ы
ертедег? ?лг?мен жабыл?ан к?мбездерд?? б?р? болып табылады. Б?лмелерд?? б?р?нде баспалда? бар, онымен к?тер?л?п ?йд?? шатырына шы?ады.
Сарайда?ы
б?к?л ??рылысы ? ?абыр?алар, т?реулер, ар?а жолдары т?кб?рышты ?зынша ж?не т?рт б?рышты шаршылы шик? к?рп?штерден ?алан?ан. ?азба ж?мыстарын ж?рг?зген кезде керамиканы? бай жиынты?ы: к?зелер, сапты ая?тар, табалар, ??м?андар, ш?мект? ??мыралар жиналды, олар б?зд?? заманымызды? I жартысында?ы ескертк?штерд?? материалдарына ??сас келед?. Керамикалы? б?йымдардан бас?а ?ршы? бастар, жебелерд?? ?ш ?ыры бар ???ылы ?штары, алтын сыр?а, б?р ж?зд? пыша?тар, с?йек ?ршы?тар, ?ола са?ина, ?ызыл шыныдан к?з салын?ан алтын ?апсырма табылды, олар б?зд?? заманымызда?ы I ? IV ?асырлар?а жатады.
?ауыншы
ж?не Отырар-?аратау м?дениет? деп археологтар атайтын ?лкен ескертк?штер? са?тал?ан.
Жерлеу. ?а?лылар заманыны? ?оныстары ?асында ?лкен зираттар орналас?ан. Оларда т?рл? айма?тарда ?р т?рл? жерлеу к?рылыстары тара?ан. ?а?лылар?а т?н е? сипаттысы ??г?п (ек? т?рл?), ла?ат жасап ж?не жай ш???ырлар?а жерлеп, ?ст?не оба ?ю, са?ана салу болып табылады.
?ауыншы м?дениет? тарал?ан ???рде Ш?уш???м,
Жаманто?ай
, Т?ребайт?мсы? ?орымдары зерттелд?. Сол кездег?
Отырар
-
?аратау
,
Жет?асар
м?дениеттер?не жататын бас?а зираттарда?ы сия?ты, ?л?ктер ки?м?мен, жеке пайдаланатын заттарымен ?оса жерленген. ?аб?рлерге тама? салып, су ??йыл?ан
керамика
ыдыстар б?рге салын?ан. Еркектерд?? ?аб?рлер?нен ?ару-жара?тар (семсерлер, ?анжарлар, жебелерд?? ?штары, сада?тарды? с?йектен жасал?ан бастырмалары), ?йелдерд?? ?аб?рлер?нен к?б?несе ?шекей заттары: монша?тар, айналар, сыр?алар, ки?мге т?г?лген ?алды?тар табылды. Жерлеу жара?тарынан алын?ан материалдар?а салыстыра отырып жасал?ан талдау ?аб?рд?? мерз?м?н б?зд?? заманымызда?ы I мы?жылды?ты? б?р?нш? жартысы деп белг?леуге нег?з беред?.
Отырар ал?абы мен о?ан жа?ын аудандарда
К?к-Мардан
,
?ыркескен
,
Мардан
?орымдары зерттелд?. М?нда да жерлеу ??рылыстарыны? алуан т?рл? екен? а??арылды.
Марданк?й?к
(?о?ырт?бе) ?аласыны? орны ма?ында?ы ?орымды зерттеген кезде аса ??нды материал алынды. ?аланы? ?з? б?зд?? заманымызда?ы I мы?жылды?ты? б?р?нш? жартысында пайда бол?ан. Оны? шы?ыс жа?ында к?лемд? зират орналас?ан. Т?бес? тапталып, опырылып ?ал?ан сопа?ша т?беге ?азу ж?мыстары ж?рг?з?лд?. Оны? би?кт?г? 2,5 метрге жетед?, к?лем? 35x45 м. Онда т?бен?? т?бес?нен 0,4 метрден 1,5 метрге дей?нг? тере?д?кте жат?ан ?аб?рлер бар екен? аны?талды. Нег?з?нен ?л?к т?кб?рышты ет?п ?азыл?ан ?аб?р ш?н?ырларына жерленген. Ш?н?ырды? т?менг? жа?ына шик? к?рп?ш ?алан?ан, са?аналар да шик? к?рп?шпен жабыл?ан. Ж?зге тарта ?аб?р тазартылды. Оларды? ?ш?нде 12 жа?дайда керамика ыдыстар?а жерлеу аны?талды. Нег?з?нен, б?лар ? балалар, жас?сп?р?мдер. Ал ересектер ?аб?р ш???ырыны? т?б?не, ки?м?мен, жеке керек-жара? заттарымен (с?нд?к заттар, ?ару) ?осып жерлен?п, керамика ыдыстар?а (??мыралар?а, саптыая?тар?а) тама? салып, су ??йып ?ой?ан. Жерлеу ??рпы мен ?оса салын?ан ??рал-саймандар?а жасал?ан талдау ?о?ырт?бе ?орымыны? аршыл?ан ?аб?рлер?н?? нег?зг? б?л?г?н отыры?шы ?а?лы тайпалары м?дениет?н?? со??ы кезе??не жат?ызу?а ж?не оны? мерз?м?н б?зд?? заманымызда?ы III?V ?асырлар деп белг?леуге м?мк?нд?к беред?.
Жет?асарда?ы ?рб?р ?ала орныны? т???рег?нде мы?да?ан жерлеу ??рылыстары бар ?орымдар орналас?ан. Олар нег?зг? ек? т?рге: оба астына жерге к?му ж?не са?аналар?а жатады. Оларды? к?пш?л?к б?л?г? ? оба астында?ы жерден ?азыл?ан ш?н?ырлар. Обаны? айналасында к?шкене ор ?азыл?аны а??арылады. ?аб?р ш?н?ырлары ?детте солт?ст?ктен о?т?ст?к ба?ытына ?зынынан ба?дарлан?ан. ?лген адамны? м?й?т? ?амыстан то?ыл?ан т?сен?шке ?зынынан жат?ызылып оралып, ш???ырды? т?б?не немесе ла?ат?а салын?ан. ?асына 2-3 керамика ыдыс ?ойыл?ан. Еркектерд?? ?аб?р?нен ?детте пыша?тар, семсерлер, с?йектен жасал?ан бастырмалары бар к?рдел? сада?тар мен жебелер шы?ты. ?йелдерд?? ?аб?рлер?нде ?ола айналар, кабырша?тар, сыр?алар, монша?тар, б?лез?ктер жи? кездесед?.
Жет?асарда?ы ?аб?рлерд?? ек?нш? тобы к?рп?ш са?аналар болып табылады. Жерлеу камерасына к?лбеу д?л?з-дромос апарады, ол да к?мбез т?р?зд? ет?п жабыл?ан. Т?кб?рышты камераны? (орта есеппен 3,5x2 м) ?ш?нде ек?-?ш ?абыр?аны бойлай жататын с?к?лер салын?ан. ?л?кт? шиге немесе ки?зге орап, с?к?ге ?ой?ан. Айналасына о?ан керект? заттар, тама? салып, су ??й?ан керамика ыдыс ?ойыл?ан. Жер бет?ндег? са?аналарды? т?рлер? де жер астында?ы сия?ты, б?ра? олар к?йд?р?лген кесектен ?алан?ан аласа цоколь-стилобаттар?а т?р?ызылып, олар да оба ?й?л?п жабылса керек. ?аб?рлерден табыл?ан материалдар?а талдау жасау жерден ?азыл?ан ?аб?рлер Жет?асар м?дениет?н?? б?к?л бойында бол?ан, ал са?аналарды? пайда болуы не??рлым со??ы кезе?ге ? б?зд?? заманымызда?ы II ? IV ?асырлар?а жатады деген ?орытынды?а келуге нег?з беред?.
Б?л орайда жерден ?азыл?ан ?аб?рлер мен са?аналар?а жерленгендер арасында ?андай да болсын этникалы?-м?дени, антропологиялы? елеул? айырмашылы?тар бай?алмайды.
[1]
Б?ларды? б?р?нш?с?
Ташкент
аума?ында, ек?нш?с?
Сырды?
орта а?ысысы мен
?аратаудан
Талас?а
дей?нг? аралы?та. ?ауыншы м?дениет?не жататын А?т?бе мекен? к?б?рек зерттелд?. Табыл?ан ескертк?ш - сарай крест т?р?зд? салын?ан бес ?йден, ек? д?л?зден т?рады.
Отырар-?аратау м?дениет?не жататын ескертк?ш -
Отырар
???р?. ?азыл?ан ?йлер б?р б?лмел?, ек?нш? б?лме ?ойма бол?ан. Ортада т?кб?рышты жер оша? жасал?ан.
?а?лыларды? б?р б?л?г? к?шпел? мал шаруашылы?ымен айналыс?ан. Келес? б?л?г? отыры?шы ег?ншк бол?ан. ?ытай деректер? оларды? жыл?ы, т?йе, ?ашыр, есек, сиыр ?с?рген?н ай?ындайды. Оларда нег?зг? малдарды? б?р? ?ой бол?ан.
?а?лыларды? жер?нен алтын, асыл тастар, хош и?ст? шайлар, к?лемшелер, ?ымбат а? тер?лер? сауда?а шы?арыл?ан.
?а?лыларды? ди?аншылы?та ?олдан?ан кетпен, ?олора?, ?олди?рмен, асты? са?тайтын ыдыстары, ?ралар мен ?амбалар ж?не асты?тарда к?птеп табылды.
- ↑
≪?аза?стан тарихы≫ (к?не заманнан б?г?нге дей?н). Бес томды?. 1-том. ? Алматы: Атам?ра, 2010.?59
ISBN 978-601-282-026-3
3 Левина Л.М. Керамика нижней и средней Сыр-Дарьи в I тыс. н. э. Тр. ХАЭЭ, т. VII, М., 1971, 6-6. 4Заднепровский Ю.А. Рец., на Боровкову J1.A. Запад центральной Азии в II в. до н. э. - VII в. н. э. М., ≪Наука≫, 1989. // Восток, 1991, № 3,155-159-6.
5 Бичурин И.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. II, М. - Л., 1950,150,152-6.